«Самая галоўная задача арнаменту: «Каб усё было па-правільнаму»
Арнамент прыйшоў да нас ад нашых далёкіх продкаў. Арнаментальныя сімвалы спрадвеку суправаджалі жыццё нашых прабабуль і прадзядуль. Сучасныя людзі намагаюцца раскласці арнамент на кавалкі і прачытаць яго як кнігу. Аднак гэта немагчыма, бо нашыя продкі мелі міфалагічнае мысленне і ўяўлялі арнамент як цэльную сістэму.
Пра гэта тлумачыць кіраўніца Школы традыцыйнага строю Кацярына Ваданосава: сучасныя людзі імкнуцца падпарадкаваць усё логіцы і спрабуюць кожны элемент арнаменту разглядаць як матэматычную мадэль. А для нашых продкаў такі падыход не быў уласцівым.
«Я ездзіла па вёсках і пыталася ў стагадовых жанчын, якія мэты яны праследавалі, калі вышывалі той ці іншы арнамент. Яны адказвалі мне невыразна: «На ўсё добрае, каб было прыгожа, па-правільнаму». І гэта самая галоўная задача арнаменту: «Каб усё было па-правільнаму».
Разам з тым, многія элементы арнаменту маюць своеасаблівыя назвы. Гэтыя назвы ў розных рэгіёнах розныя. Напрыклад, у Неглюбцы майстрыхі па-рознаму называюць пэўныя ўзоры, але гэта не значыць, што гэтыя ўзоры сімвалізуюць урадлівасць глебы ці доўгае жыццё».
Фота: Palatno
Фота: Palatno
Кацярына Ваданосава лічыць, што на тлумачэнне асобных элементаў арнаменту паўплываў навуковец Міхаіл Кацар. Дарэчы, дзякуючы яму арнамент з’явіўся на чырвона-зялёным сцягу. Кацар не быў этнографам па адукацыі, але звязаў жыццё з этнаграфіяй: ездзіў па беларускіх вёсках і занатоўваў арнаменты.
«Кацар думаў, што арнамент можна чытаць як кнігу, а потым напісаў яшчэ і кніжку пра гэта. Гэтая кніжка саслужыла кепскую службу.
Падчас буму на рэчы з беларускім арнаментам людзі палічылі, што могуць узяць адзін элемент і надаць яму нейкую ахоўную функцыю. Бо гэта было вельмі проста, бо гэта лёгка ўкладваецца ў сучасную сістэму мыслення. Цяпер навукоўцы вымушаны змагацца з гэтай тэорыяй. Таму мы вельмі часта расчароўваем тых, хто пытаецца пра ахоўную функцыю беларускага арнаменту», — зазначае суразмоўца.
Фота: Palatno
Колеры ў арнаменце: што яны азначалі?
Міфалогія колеру прысутнічае ў любой традыцыйнай культуры. Людзі спрадвеку надавалі значэнне колерам. У вышыўцы арнаменту продкі беларусаў больш за ўсё выкарыстоўвалі чырвоны колер — ён быў адным з самых папулярных. Аднак вышывалі таксама чорным па белым і нават белым па белым. Адным з прыкладаў з’яўляецца вёска Неглюбка.
«У свой час у Неглюбку ссылалі людзей. Яны жылі ў вузкім коле: дзяўчаты не выходзілі замуж за хлопцаў з суседніх вёсак, а хлопцы з Неглюбкі не бралі прышлых дзяўчат. Так сфарміравалася лакальная ўнікальная культурніцкая традыцыя. Там мы можам сустрэць кашулі, вышытыя ярка-чырвоным колерам, амаль барвовым. Разам з тым, там ёсць белыя кашулі, вышытыя найбагацейшай складанай вышыўкай, але белай».
Па словах Кацярыны Ваданосавай, трэба ад пачатку разумець, як выкарыстоўвалі кашулі з вышыўкай розных колераў. Дзяўчаты надзявалі белыя кашулі на вяселле, а пасля жыцця ішлі ў іх у свой апошні шлях: менавіта ў белых кашулях жанчын клалі ў труну. У Беларусі можна сустрэць і арнамент сіняга колеру — гэта абумоўлена лакальнай традыцыяй.
Кацярына Ваданосава працуе над гродзенскай кашуляй. Фота: Palatno
Упрыгожанні — пацеркі, пярсцёнкі, завушніцы — прыйшлі ў беларускае сялянскае асяроддзе позна. Гэтыя вырабы немагчыма было зрабіць самому, іх куплялі. У беларускім традыцыйным строі няма канкрэтнага шэрагу ўпрыгожанняў, якія насілі нашыя продкі.
«Калі была магчымасць надзець пацеркі, іх надзявалі. Калі была магчымасць пракалоць вушкі і надзець завушніцы, гэта рабілі. Насілі заручальныя пярсцёнкі — з імі звязаны цэлы пласт павер’яў, казак і легендаў».
«Мужчынская кашуля з вышытымі рукавамі — нонсэнс»
Вышыўка на беларускіх традыцыйных строях заўсёды мела ахоўную функцыю. Звычайна вышывалі ў тых месцах, дзе заканчвалася тканіна альбо сшывалася з іншай тканінай.
«Вышывалі там, куды, ва ўяўленнях нашых продкаў, магла пранікнуць нячыстая сіла. Арнамент абараняў носьбіта кашулі ці іншага элемента строю ад злых сіл», — падкрэслівае Кацярына Ваданосава.
Менавіта таму ў беларускім традыцыйным строі ніколі не вышывалі рукавы на мужчынскіх кашулях: бо іх пакрой адрозніваўся ад крою жаночых кашуль, у вышыўцы проста не было сэнсу. Замест гэтага расшывалі манішкі на грудзях.
«Сустракаліся вышытыя манішкі і ў жанчын, але каб сустрэць мужчыну з вышыўкай на рукавах — гэта нонсэнс. Калі вы ўбачыце мужчыну, у якога вышытыя рукавы, то ён альбо маскаль, альбо скраў кашулю ў сваёй жонкі».
Што трэба ведаць, каб зрабіць сабе строй
Кацярына Ваданосава раіць шмат чытаць: ад спецыялізаваных кніг і каталогаў да напрацовак «Студэнцкага этнаграфічнага таварыства». Яна рэкамендуе кнігі Вольгі Лабачэўскай і Зінаіды Зіміной («Беларускі народны строй»), Марыі Віннікавай («Традыцыйны беларускі касцюм»), дапаможнікі Галіны Рудніцкай.
«Па маім досведзе, жанчыне пасуюць тыя строі, адкуль яна родам. Калі я апранаю маладзечанскі строй (мая бабуля была з-пад Маладзечна), я адчуваю сябе вельмі арганічна. Пры тым, што гэта сіні строй. А калі апранаю калінкавіцкі строй з агромністай колькасцю ручной працы, то разумею, што нясу на сабе скарб, але мне ў ім не так камфортна. Я хутчэй апрану сціплы строй, але да якога я маю хоць якое-небудзь дачыненне».
Трэба таксама хадзіць па музеях, вывучаць малюнкі і фотаздымкі з кніг. Кацярына раіць наведаць Нацыянальны мастацкі музей, дзе зараз праходзіць выстава традыцыйных беларускіх строяў — на такія імпрэзы варта хадзіць, каб паглыбіцца ў тэму.
Фота: Palatno
Фота: Palatno
Наступная рэкамендацыя — вывучыць лакальныя асаблівасці традыцыйных строяў. Калі чалавек не ведае, з якога рэгіёна паходзяць яго продкі, то прыкладна даведацца пра гэта можа дапамагчы іх строй, калі той застаўся:
«Часам арнаменты розныя і адначасова падобныя. Мы ніколі не зблытаем дамачоўскія кашулі з неглюбскімі, а вось кашулі з Магілёўшчыны можна зблытаць з кашулямі са Смаленшчыны. Нельга сказаць, што вось заканчваецца адзін рэгіён, а далей адразу ўсё адрозніваецца. Гэта як рака, у якой усё перацякае з аднаго ў іншае. Можна атрыбутаваць арнамент шырокім тэрытарыяльным арэалам, а калі хочацца больш вузка — трэба пастарацца».
Строй адрозніваўся і па ўзросце таго, хто яго насіў. Да прыкладу, у дзяўчат былі багата аздобленыя строі, бо іх выраблялі для замужжа. Жанчыны сталага веку апраналіся больш стрымана.
«Узрост — гэта статус. Ад узросту і цяпер залежыць тое, як чалавек мусіць выглядаць.
Этнограф Міхаіл Раманюк зрабіў вялізарную працу: здымаў жанчын у традыцыйных беларускіх народных строях, але ў нас закрадаецца грэблівае стаўленне да гэтых строяў, бо жанчыны былі сталага веку. На іх былі шыкоўныя строі, але жанчыны хадзілі ў іх да таго, як выйшлі замуж, а потым у рэальным жыцці ўжо не насілі іх».
Ад хусткі да пояса: што самае складанае?
Кацярына Ваданосава шмат гадоў займаецца беларускім традыцыйным строем. Яна называе сябе папулярызатарам-практыкам: сама робіць строі і можа сказаць, што атрымліваецца зрабіць прасцей, а што нашмат цяжэй.
Па яе словах, самым простым элементам з’яўляецца хустка: «Хусткі бываюць розныя: іх можна вышываць, можна плесці махры, а можна яшчэ больш замарочыцца». Наступнае — паясное адзенне. Для хлопцаў гэта штаны, а для дзяўчат — спадніцы і андаракі.
Далей ідуць фартухі. Яны таксама бываюць розныя: «Усё залежыць ад уменняў майстрыхі, эстэтычных прэферэнцый і лакальных асаблівасцей».
Затым — кашуля: «Яна вельмі лёгка кроіцца, складаецца з прамавугольнікаў розных памераў. Цяжкасці ўзнікаюць з аздабленнем кашулі. Часам бываюць кашулі, якія патрабуюць шмат часу, каб зразумець, як яны ўвогуле зроблены».
Фота: Palatno
Фота: Palatno
Больш складанымі ў вытворчасці будуць гарсэты ці камізэлькі. А самае складанае — гэта пояс, але хопіць аднаго разу, каб навучыцца ткаць яго. Кацярына раіць звярнуцца па дапамогу да чалавека, які ўжо рабіў паясы, альбо выкарыстоўваць дапаможнікі.
«Насамрэч, беларускія традыцыйныя строі — складаныя з-за арнаментальных, эстэтычных складнікаў, з пункту гледжання аздаблення. У плане крою яны досыць простыя».
Спатрэбіцца каля чатырох месяцаў, каб вышыць самую простую кашулю. Па меркаванні Кацярыны, усё залежыць ад часу, які чалавек прысвячае вышыўцы. А вось для таго, каб стварыць сабе строй з нуля, пачаткоўцу спатрэбіцца некалькі гадоў.
Чытайце таксама:
