Васiль Быкаў
ВАЎЧЫНАЯ ЯМА
Аповесьць
Адзiнокая постаць чалавека то зьяўлялася, то зьнiкала ў негустым бярозавым падлеску, сярод высока памкнутых да неба хвояў. Гэта быў малады хлапец у зашмальцаваным салдацкiм бушлаце, зь зiмовай шапкай на галаве. З-пад расхрыстаных каўняроў ягоных апратак на грудзях выглядалi сiнiя палоскi заношанай цяльняшкi. Схуднелы хлапечы твар нёс выраз немалога клопату, амаль спалоху. Салдат iшоў нетаропка, часта спыняючыся, часам мяняючы напрамак хады, штораз азiраючыся — назад i ўбакi.
Хваёвы бор мiж тым поўнiўся ветраным шумам, якi несьцiхана мкнуў з вышынi i глушыў усе iншыя лесавыя гукi. Зрэшты, салдат ужо навучыўся ў звыклым пошуме лесу лавiць якi iншы гук, ягоны слых зыўжды быў насьцярожаны. Але ўнiзе пад хвоямi, сярод маладога падлеску было амаль цiха, адно далiкатна трапятала сьвежая лiстота бярозак. Дол быў яшчэ па-веснавому голы й шэры, хiба там-сям зелянеў чарнiчнiк ды, як заўжды на грудках, шарэлi лапiклы беламошнiку, ступаць па якiм было мякка, бы па дыване ў пакоi. Зрэшты, па дыване салдат не хадзiў, — адзiны дыван у iхнай кватэры чамусьцi вiсеў на сьцяне. Ды й ботаў ён не насiў да войска, а гэтыя, як надзеў — цяжкiя кiрзачы зь нягнуткiмi халявамi, — дык i не зьнiмаў другi год. I ў сухмень, i ў слату яны былi на нагах — ня дзiва, што левы пачаў ужо «прасiць кашы». Хаця што боты — прахудзiлiся, пачалi iрвацца ягоныя штаны, вайсковыя «хабэ», залапленыя на каленях, на адным ужо паявiлася дзiрка. Вядома ж, усё тое было кепска i, мабыць, iншы раз прычынiла б салдату клопату. Але не цяпер. Цяпер яму дапякаў клопат iншага кшталту — салдат хацеў есьцi.
Гэты клопат i вёў яго па хвойным грудку, прымушаў узiрацца долу i ўгару, у вецьце дрэваў. То быў ягоны канкрэтны iнтарэс: у доле маглi зьявiцца грузды, учора ён iх знайшоў ажно тры i зьеў. А тады спалохаўся ад думкi, што можа атруцiцца й сканаць тут, у гэтай лесавой глушчэчы. Аднак учора абышлося — трохi пакруцiла ў жываце й ацiхла. Значыць, можна харчавацца грыбамi, падумаў ён, абы шэнцiла iх знаходзiць. Яшчэ ён iмкнуўся згледзець у гольлi птушынае гнязьдзечка — дробныя лесавыя птушкi павiнны ўжо пачаць несьцiся. Калiсьцi малыя падчас канiкулаў у бабулi на вёсцы апаролi на ўзьлеску малое гнязьдзечка, зь якога выкацiлiся чатыры шэранькiя яечкi. Два зь iх разьбiлiся, а два ён асьцярожна прынес у хату. Бабуля насварылася: нашто пабурылi птушынае жытла, Бог пакарае. Тады ён сапраўды пашкадаваў: нашто было бурыць? Iншая справа цяпер, калi даўно ўжо няма бабулi, а Бог, падобна, зусiм адвярнуўся ад яго. А галоўнае — ён добра спазнаў, што голад — сапраўды ня цётка.
Нi груздоў, нi гнёздаў у гольлi, аднак, не трапляла. Не было бачна i птушак, ня чулася iхнага сьпеву, i салдат падумаў, што, можа, гэтак толькi ў бары. Мабыць, варта было павярнуць з грудка ўнiз, у сыраваты алешнiк на беразе рэчкi. Учора ён хадзiў там, праўда, таксама з нулявым вынiкам. Але ўчора яго рана выгнаў адтуль веснавы дожджык, ад якога хлопец схаваўся пад баравымi шатамi. У каторы раз за вясну хвоi ратавалi яго ад дажджу й давалi прытулак ноччу, але харчу тут не было. Пад хвоямi не расло нiчога, дол быў густа ўсыпаны сухой iглiцай, па якой поўзалi веснавыя кузуркi. Уначы, як ён спаў на грудку, пад ягоныя апраткi налезла мурашоў, i хлопец усё раньне цёр лыткi, каб ад iх пазбавiцца.
Сыраватыя алешнiкавыя мясьцiны ўвогуле ён не любiў, i за час свайго лесавога блуканьня звычайна абмiнаў iх. Нашмат весялей было брысьцi борам, дзе стромкiя хвоi зачароўвалi сваiм выгонiстым хараством, асаблiва ў цiхманы сонечны надвячорак, калi iхныя вершалiны ўрачыста зьзялi ў золаце нiзкiх промняў. А на ўзьлеску цi дзе на прагалiне часам трапляла якая старая сукаватая хваiна з такiм крывулякам-суччом, што па-хлапечы карцела ўзьлезьцi на яе i не зьлязаць да ночы. Першы раз салдат трапiў у вялiкi хваёвы лес на выезьдзе, у час манэўраў, як толькi прыехаў з «вучэбкi» ў полк. Аўтамабiлi сувязi тады паставiлi пад хваёвыя шаты, не спатрэбiлася й нацягваць сеткi. Салдат працаваў на радыёстанцыi i праз расчыненыя дзьверы тры днi й начы дыхаў смалiстым водарам бору i слухаў сьпевы птушак. Шкада, вучэньнi неўзабаве скончылiся, а затым усчалося такое, пра што ня хочацца i ўспамiнаць. Ды й забыць немагчыма.
Алешнiк над рэчкай ваўсю зелянеў сакоўнай лiстотай, мусiць, вiльгацi тут хапала. У доле праз ссохлы быльнёг прабiвалiся галiнастыя калiвы крапiвы, настырчылiся сухiя дубцы малiньнiку. У iм выразна прыкмячалася закiнутая ад леташняга сьцежка. Ну вядома, сьцежка кiравала па беразе, уздоўж рэчкi, якая круцiлася побач. Салдат засьцярожлiва пайшоў па ёй, асаблiва ня дбаючы, куды, — сьцежкай заўсёды карцела некуды iсьцi. I тады яго чуйны на пахi нюх злавiў у паветры гаркаваты пах дыму. Салдат спынiўся. Ну пэўна, то быў дым ад лесавога вогнiшча — дзесь гарэў касьцярок. А можа, тое неслася з поля, на момант усумнiўся салдат. Але не, поле ўсё ж было далекавата адсюль, за балотам, вёскi там цi ня ўсе ўжо папалiлi-панiшчылi. Гэта ж поруч з зонай. Цi, можа, таксама ў зоне — не зразумець. Казалi, на мяжы з зонай нядаўна яшчэ быў дрот на кольлi, але дрот у шмат якiх месцах зьнялi, парэзалi — на продаж цi што? Мiлiцыя часам патыкаецца сюды на сваiх «Уазах», але ў мiлiцыi бракуе бэнзыну, а галоўнае — каму хочацца лiшнi раз лезьцi ў атамнае пекла? Не хацелася лезьцi й салдату, але во мусiў. Калi яго ў хлеўчуку на хутары ледзьве не апарола мiлiцыя, ён болей рызыкаваць ня стаў. Ды й гаспадар, самасёл-хутаранец сказаў: трэба табе iсьцi адсюль, хлопец. Што ж, ён разумеў i не хацеў лiха нi сабе, нi старому, якому падзякаваў за тое, што той прытулiў на тыдзень у сьцюжу. I ён пайшоў, куды глядзелi вочы. Вочы i прывялi яго ў зону.
Праўда, магло так стацца, што ён сам пакараў сябе нават болей строга, чым гэта зрабiў бы вайсковы трыбунал. Усё ж зона — ня рай, калi адсюль усiх выселiлi, калi сюды баiцца патыкацца мiлiцыя, калi ў газэтах не перастаюць пiсаць пра цэзiй ды стронцый, якiмi засыпана навакольле. Увесь сьвет устрывожаны. Захад гонiць гуманiтарную дапамогу, лякарствы, вывозiць дзяцей на аздараўленьне. Дык то з блiжнiх да зоны паселiшчаў i вёсак, а ён во ўлез у самае пекла. Праўда, i ён напачатку баяўся, думаў, захварэе. Але за паўтара месяцы нiчога кепскага ў сабе не заўважыў, нават не прастудзiўся нi разу, пачуваўся быццам нармальна. Калi б толькi было што есьцi. Ды й стары хутаранец Карп, якi з хутара нiкуды не патыкаўся, за ўсе гады пасьля аварыi пачуваўся, казаў, можа лепей за каго з маладых. Бо ня пiў — гэта галоўнае. А гарэлка, яна горш за радыяцыю для здароўя i без пары губiць мужчынаў. Харчу ж у хутаранца хапала — была карова, сьвiнчо, дзясятак курэй ды сабачка Кудлацiк, — i ўсе жывыя, здаровыя. Карп сваiм прыкладам здорава абнадзеiў салдата, асаблiва як сказаў, што i па суседзтву, за шашой таксама нехта жыве (чутно, як брэша сабака), ды й за балотам у былой вёсцы таксама паявiлiся самасёлы, — жывуць без электрычнасьцi, крамы i ўлады. Што без улады — дужа спадабалася салдату, як Карпу — што без калгасаў. Нiхто, мабыць, iм не дакучае — не памагае, але й не замiнае, гаспадар, як хочаш. Во, дажылiся мужыкi, век пра тое ня марылi.
Так, можа, яно й добра, думаў салдат, можа, i няблага старым. Але во маладыя, сыны i ўнукi таго ж Карпа, усе паразьехалiся, нiхто на хутары не застаўся. Значыць, чагосьцi баяцца. Значыць, ёсьць чаго апасацца...
Гэткiя думкi ня першы ўжо раз лезьлi ў затлумленую галаву салдата, можа, яны адтуль i не вылазiлi. Ён i баяўся, i супакойваў сябе, i меркаваў i так, i гэтак. Але што ён мог зрабiць лепш, куды падацца? Без дакумэнтаў, бяз грошай. Пешшу цi далёка дойдзеш, а на першай жа аўтобуснай станцыi яго возьме мiлiцэйскi патруль. Дома яго нiхто не чакаў; мачаха, калi б дазналася пра яго, адразу б пабегла ў мiлiцыю цi ў ваенкамат — гэтая толькi й чакала, каб яго пасадзiць. Сябры? Пасьля таго, што здарылася, якiя маглi быць сябры?
Крывулякай-сьцежкай у кустоўi салдат прайшоў уздоўж рэчкi, асьцярожна выглянуў з-за куста на бераг. Усюды было пуста, ды й дымам быццам перастала патыхаць, — можа, перамянiўся вецер? Тады ён зноў павярнуў ад рэчкi да хвояў i, узьлезшы на пагорак, апусьцiўся на падушку мяккага белага моху. Было цёпла, нават угрэўна, але свой скарэлы бушлат салдат не зьнiмаў нiколi —нi ўдзень, нi ўначы. Тут яго адразу апанавалi мурашкi —забегалi, замiтусiлiся па абдрыпаных халявах ботаў, мабыць, дзесь блiзка быў iх мурашнiк. Глядзi, якiя порсткiя, падумаў салдат, i нiякая радыяцыя iх не бярэ, прыстасавалiся за мiльёны гадоў. Во, каб так чалавек! Але чалавек, мабыць, нiколi не прыстасуецца да гэтай атамнай пагiбелi, — ня той арганiзм. Добра гэта цi не, салдат ня ведаў. Можа, i добра, iнакш чалавек можа ператварыцца ў мураша... А калi не ператворыцца i адкiне капыты — хiба так лепш? Вунь маманты не прыстасавалiся i ўсе пагiнулi. Цяпер толькi косьцi выкопваюць зь вечнай мерзлаты. Можа, такi лёс напаткае i людзей...
Але маманты ня самi сябе пагубiлi, а нейкiя аб’ектыўныя перамены ў сьвеце. А чалавек? Сам — сябе.
Во даў Бог чалавеку розум — на ўласную згубу.
Як салдат пераставаў думаць пра ежу, тады яго пачынала адольваць дрымота, i ён быў гатовы заснуць. Удзень спаць, аднак, баяўся. Хоць тут, у лесе, нiкога яшчэ не спаткаў, апроч хiба якой дробнай жывёлiны — вожыка цi зайца. Людзей тут не было. Сьпярша тое абнадзейвала салдата, але затым пачало нават палохаць — усё ж цi не дарма ён сюды прыдыбаў? Мусiць, людзi ўсё ж адчувалi нешта нядобрае. Зноў жа адзiнота пачала яго прыгнятаць, i чым далей ён тут бадзяўся, тым больш. Ды што зробiш? Розумам ён даводзiў сабе, што iнакш нельга, што тут ён не па ўласнай волi, што лепш быць аднаму. Але, здаецца, i аднаму было неяк, не трывала душа. Во ў чым загвоздка.
Трохi паляжаўшы на сугрэве, салдат зноў адчуў подых дыму i на гэты раз затрывожыўся не на жарты. Хутка падхапiўся, паўзiраўся ў бор, у алешнiк унiзе. Затым, памеркаваўшы, зноў пацiху пайшоў да рэчкi. Здалося, дымам павеяла менавiта адтуль.
Дзе сьцежкай, а дзе наўпрост праз хмызьняк салдат выйшаў на нешырокi ўзьбярэжны лужок, абышоў яго па краi алешнiку. Лужок быў пусты. Блiзка да рэчкi зноў падступаў абрывiсты бераг з хвоямi, i ён пайшоў паблiзу над iм, каб бачыць бераг. Яшчэ зводдаль на рачным павароце згледзеў нейкае жытло ў абрыве —цёмны лаз у зямлянку-нару, прыкрыты зьверху жардзём. На канцы адной жардзiны матлялася-сохла нейкая ануча, i наводдаль, на самым беражку лена дымiў касьцярок, дым ад якога, мабыць, i патрывожыў салдата.
I тады трошкi далей на беразе ён убачыў чалавека.
То быў невялiкi мужчына ў кухвайцы, у ссунутай на патылiцу зiмовай шапцы, ён махнуў у паветры белым, мабыць самаробным вудзiльнам, зьнерухомеў на колькi сэкундаў i дакладным рухам выкiнуў на бераг блiскучую рыбiну. Рыбiна, як бачна было здаля, надарылася ладная, не якая там уклейчына, — салдат тое вызначыў пэўна. У гэты момант чалавек таксама ўбачыў салдата, якi ад нечаканкi не пасьпеў куды захiнуцца. Мусiць, трэба было бегчы адсюль, але тая ўдалая рыбiна ў чужых руках нiбы зачаравала згаладнелага хлопца, i ён знарок паволi пайшоў да рыбака.
— Здрасьце...
Рыбак не адказаў i нават не памкнуўся да свае рыбiны, якая бiлася ў траве на беразе. Утаропiўшыся ў незнаёмца, той мусiць, вывучаў яго, таксама ня ведаючы, як паставiцца да ягонага тут зьяўленьня.
— Лешч? — запытаўся салдат, абы не маўчаць.
— Падлешчык, — скупа адказаў рыбак i рашуча ўскiнуў да яго аброслае шчэцьцю падбародзьдзе. — А ты скуль тут узяўся?
— Усё адтуль, — няпэўна адказаў салдат i няўлад са сваёй асьцярогай сеў непадалёк у доле. Чалавек яшчэ паўзiраўся ў яго, штось мяркуючы.
— А ты гэта — не зь мiлiцыi?
— Не-а. З армii.
— Дэмабiлiзаваны?
— Дэзэрцiр, — раптам сказаў салдат i ўнутрана схамянуўся. Нiколi яшчэ ён не вымаўляў услых гэтага слова, якое цяпер неяк само зьляцела зь языка.
Рыбак, вiдаць было, шчыра зьдзiвiўся, аж хакнуў.
— Во гэта дзела! Першы раз бачу дэзэрцiра.
Ён спрытна зьдзеў з кручка трапяткога падлешчыка, кiнуў у траву, дзе, як заўважыў салдат, ужо ляжала некалькi раней злоўленых рыбiн. Чалавек гаварыў гучна, вiдаць, з намерам паставiцца да хлопца строга, можа нават сурова, — усё ж ён быў куды старэйшы. Але салдат цяпер ня дужа на тое зважаў, ён ужо адчуваў, што рыбак не такi й суровы, як хоча здавацца.
— А дайце я, — раптам прапанаваў хлопец, як чалавек узьдзеў на кручок новага белага чарвяка. Рыбак трохi змоўчаў, а затым рашуча сунуў у ягоныя рукi шурпатае ляшчынае вудзiльна.
— На. Калi ўмееш.
— Некалi лавiў...
Чалавек адышоўся на сушэйшае i сеў на беразе.
У салдата адразу клюнула, i яшчэ празь дзьве паклёўкi ён выкiнуў на бераг зноў такога ж, як ранейшы, ладнага падлешчыка. Рыбак ускочыў, зьняў рыбiну, пасунуў да яго блiжэй берасьцянку з чарвякамi.
За ня дужа даўгi час салдат выкiнуў у траву яшчэ трох падлешчыкаў, i рыбак аж захваляваўся.
— Ну, дэзэрцiр, ну малайчына! Значыць, рыбацкае шчасьце маеш. Я тут з ранiцы тры штукi, а ты за пятнаццаць хвiлiн чатыры. Ну-ну! Давай лавi болей...
Салдат сам дзiвiўся ў душы — не такi ўжо ён i рыбак. Як i ўсе, некалi вудзiў у дзяцiнстве, а тут такая ўдача! Пасьля, добра, праўда, счакаўшы, зьняў з кручка яшчэ адну ўклейчыну. Але затым у рыбы, мабыць, настаў перапынак, i колькi ён нi кiдаў паплавок у тое ды iншае месца — нiчога не ўзялося.
— Ладна, — сказаў нарэшце рыбак. — Трэба гэту засмажыць.
— Дзе? — салдат праглынуў сьлiнькi.
— На вогнiшчы.
— А радыяцыя?
— Ну, i хрэн зь ёй, радыяцыяй. Смачней будзе, — сказаў рыбак i ўпершыню з прыязнасьцю засьмяяўся, паказаўшы шчарбатую скiвiцу. Салдат зь цiкаўнасьцю ўгледзеўся ў ягоны густа аброслы твар, — мабыць, чалавек быў яшчэ не стары, але ўжо моцна пакамечаны жыцьцём, можа нават хворы. Сабраўшы ў нейкую анучу рыбiн, ён панёс iх да касьцярка, дымок ад якога цiха курэў над берагам. Салдат пабрыў сьледам — усё ж ён адчуваў нейкае сваё права на тых падлешчыкаў.
— Запалак няма? — запытаў на хадзе рыбак.
— Няма.
— Гэта горш. У мяне таксама скончылiся. Так што дуй за суччом.
Чалавек пачаў разграбаць вугольле, а салдат узьлез на невысокi абрыў i пайшоў у бор. Паблiзу, аднак, сучча ў доле было малавата, i ён змушаны быў адысьцi далей, у хвойнiк. Неяк ён быў нават рады, што натрапiў на гэтага рыбака, што злавiў падлешчыкаў i цяпер, можа, збольшага спатолiць голад.
Праз колькi часу салдат прывалок важкае бярэма сушняку, кiнуў ля вогнiшча. Рыбак ашчадна перагортваў прысак — пёк рыбiны. Нейкi час яны засяроджана маўчалi, напружана чакаючы самага жаданага моманту, якi, аднак, трохi адкладваўся.
— Даўно тут? — запытаўся рыбак.
— Другi месяц.
— Ого! — рыбак уважлiва паўзiраўся ў хлопца. — I цябе не скруцiла?
— Ды быццам не...
— Тады й ня скруцiць, — упэўнена аб’явiў рыбак. — Калi за месяц ня ўзяла, дык i ня возьме. Яна, цi ведаеш, ня кожнага бярэ.
— Хто ведае, — цiха мовiў хлопец.
— Я ведаю. Я тут ужо тры месяцы. I нi чарта: загартаваны арганiзм!
— Як жа вы яго загартавалi?
— Гарэлку пiў.
— Зразумела, — сказаў салдат.
— Столькi выпiў, што нiякая халера не бярэ. Так што й ты ня трусь.
Салдат не пярэчыў i не пагаджаўся — трошкi падзiвiўся самаўпэўненасьцi рыбака, але хто ведае. Можа, i праўда, што гарэлка загартоўвае — яму лепей вiдаць. Салдат жа гарэлкi выпiў няшмат i таму наўрад цi мог лiчыць сябе загартаваным.
Яны сядзелi так — болей моўчкi ля гарачаватага цяпельца, якое то ўспыхвала невялiкiм полымем, то пачынала дымна курэць, абкурваючы iхныя твары. Салдат нiякавата адварочваўся, але ня зрушваў зь месца. Рыбак жа, амаль не рэагуючы на дым, дбайна паварочваў i агартаў прысакам рыбiны.
— Во гэтая ўжо, можа, i гатовая. Перакладзем яе сюды, а гэтага блiжэй да агню, во... Жару тут ня надта й патрэбна, каб не згарэла...
Нарэшце ён выграб адну i, абпякаючы запэцканыя пальцы, трохi абцёр зь яе попел.
— Ну во! Не падсмажылася — падгарэла. Але есьцi можна.
Выграбшы яшчэ адну, не ўтрымаў i кiнуў далей у траву.
— Частуйся. Лепшай ня будзе.
Рыбiна была дужа гарачая — ня ўзяць у рукi, салдат раскрышыў на траве рэшткi налiплага на ёй вугольля i пачаў аддзiраць касьцiстыя кавалачкi. Увогуле было смачна, ён зжаваў усё, што можна было зжаваць, старанна абсмактаў калючы хрыбет. Але было да роспачы мала, i тое зразумеў рыбак.
— Бяры яшчэ адну. Болей ня дам, — строга абвясьцiў ён.
Што ж, i за тое дзякуй, падумаў салдат, маючы, аднак, надзею, што рыбу яны ўсё ж падзеляць пароўну. Але рыбак i сам зьеў толькi дзьве i раздумна памарудзiў, штось вырашаючы.
— А ладна! Яшчэ па адной. Астатняе ўраньнi.
Зьелi й яшчэ па адной i зноў не наелiся. У прысаку засталiся тры апошнiя, i рыбак прыняў непазьбежнае рашэньне:
— А чорт зь ёй! Што пакiдаць... Яшчэ да ранку не дажывеш —радыяцыя!
Менавiта такога рашэньня й чакаў салдат. Хiба што недарэчны напамiнак пра радыяцыю непрыемна шкрабануў ягоныя адчуваньнi, але ён хутка на тое забыўся. Не ўстаючы ад цяпельца, яны зьелi ўсе рыбiны; рыбак дбайна загарнуў вугалькi, пакiдаў у iх недагаркi.
— Ты паначуеш цi пойдзеш? Хаця куды табе йсьцi, праўда? —папытаўся ён проста, нiбы даўнi знаёмы. I салдат нечакана для сябе гэтак жа проста адказаў:
— Праўда.
— Ну i хай! Тут такая справа — трымаць агонь. Згасьне —будзем сырую рыбу жраць. Паняў?
— Ды ўжо ж, — болей бадзёра адказаў хлопец, адразу прыпамятаўшы зьмест адной кнiгi, якую чытаў у школе. Кнiга называлася «Барацьба за агонь». Тады яго надта ўразiлi падзеi, што адбывалiся ў першабытным племенi, як у таго згас агонь. Цяпер iм двум пагражала нешта падобнае.
— Цябе як зваць? — крыху падабрэлым голасам запытаўся рыбак.
— Ды салдат проста, — падумаўшы, адказаў хлопец. Яму зусiм не хацелася называць сябе, а хлусiць таксама ён ня меў вялiкай ахвоты.
— А я бамж* проста, — у тон яму адказаў рыбак i засьмяяўся.
Што ж, хай будзе так, падумаў салдат. Адзiн дэзэрцiр, другi бамж, — сышлася салодкая парачка, зьедлiва падумаў ён.
— Такiя справы, — няпэўна закруглiў кароткую гутарку бамж i выцягся на траве. З-пад расшпiленай ватоўкi зь дзiравым подкладам агалiўся ягоны запалы жывот увесь у нейкiх сiняках i больках, i салдат зважлiва адвёў позiрк. Падумаў, аднак, што цяпер i ў яго ня лепшы. Паляжаўшы крыху, бамж зноў падняўся, сеў на траве.
— Не паелi — толькi жывот разгнявiлi. Знаеш, салдат, бяры вуду i закiдвай. Можа, i яшчэ возьмецца...
Салдат паслухмяна ўзяў з долу ня надта зграбнае вудзiльна з накручанай на яго жылкай i пайшоў на ранейшае месца, дзе нядаўна клявала.
— I глядзi мне кручок! — гукнуў ззаду бамж. — Адарвеш —галаву скручу!
Ды ўжо як-небудзь, адказаў яму ў думках салдат.
Увесь надвячорак ён кiдаў у невялiчкую затоку выразаны з хваёвай карыны паплавок i ўсё марна — клёву не было. Тады ён перайшоў у iншае месца — далей за трысьнёг, нiжэй па цячэньнi. Але й там ў яго нi разу ня клюнула. Надвор’е тым часам усё лепшала, зрабiлася зусiм цёпла, над вадой таўклiся клубкi машкары. Вецер суняўся, круглявая рачная затока, бы цьмянае люстэрка, адбiвала нязыркае хараство лесавога берагу, за якi паволi заварочвала рака. Нiзка навiслае над вадой кустоўе лазьняку на тым беразе клала на ваду глыбокi люстраны прыцемак, дзе, напэўна, вадзiлася рыба. Можа, нават ляшчы, калi ў ямiне, падумаў салдат. Але як перабрацца туды, каб не разьдзяваючыся, разважаў ён, губляючы цiкавасьць да вуды. Было цiха й лагодна, i ўжо ня верылася ў тую пагрозу, якая гадамi навiсала над краем, якой гэтак баялiся. Але, можа, дарма? Можа, той страх перабольшаны? Неяк жа жыве каля ракi бамж i нават фанабэрыцца — загартаваны! А можа, ён гэтак, каб ня думаць пра горшае й падбадзёрыць сябе? А заадно й яго таксама.
Як сонца схавалася за вершалiны хвояў, салдат выкiнуў з вады невялiчкага акунька — i ўсё. Болей да самага зьмярканьня нiчога ў яго не ўзялося. На вадзе ўжо цяжка было ўгледзець нерухомы паплавок, i хлопец зматаў вуду.
— Ну-у... А я думаў! — расчаравана сустрэў яго бамж, лежачы ля цяпельца. — Значыцца, такое тваё шчасьце...
— Не клявала зусiм.
— Гэта яна як калi. Неяк за раньне я вывудзiў шэсьць штук. А пасьля два днi нiводнай. Проста злосьць бярэ. Але й жраць хочацца...
— А болей тут — нiчога? — папытаўся салдат.
— А што ж тут яшчэ? Грыбоў, ягад няма — яшчэ рана. Зьверына ўся сышла прэч. Людзей адсялiлi. Што беглым бамжам застаецца?
Так, мусiць, няшмат застаецца беглым бамжам-дэзэрцiрам, згодна падумаў салдат. Але што можна было зрабiць, каб здабыць харчу, ён ня ведаў, як ня ведаў таго й бамж. Зрэшты, той, мабыць, i ня надта клапацiўся пра ежу.
— Тут, знаеш, такое дзела: менш будзеш есьцi — даўжэй пражывеш, — не зразумець, жартам цi насур’ёз зазначыў ён. —Менш радыяцыi спажывеш. Так што нам голад карысны.
Не, з тым салдат ня мог пагадзiцца, — ён i так згаладнеў дарэшты, а сiлы ад таго не паболела, — паменшала, гэта пэўна. I ён усё думаў, дзе каб што зьесьцi. Але цяпер ля рэчкi зьявiлася надзея, i ён не хацеў нiкуды адсюль iсьцi.
Як стала цямнець, бамж падняў з долу вудзiльна i адвязаў ад жылкi кручок, якi акуратна зачапiў за падклад кухвайкi.
— Трэба берагчы, а то... Спаць хочаш?
— Ня дужа, — адказаў хлопец.
— Дык пiльнуй агонь. А я кiмарну пару гадзiн.
Бамж на кукiшках палез у цесны лаз свае зямлянкi ў абрыве, а салдат застаўся ля касьцярка.
Ён патроху падкладваў ў вагонь сухiя хваёвыя палкi, санлява сачыў, як паволi, але настойлiва мiж дрэваў тачылiся, большалi, убiралiся ў сiлу, каб затым пачаць мiзарнець, лянiвыя языкi полымя. Тады зноў трэба было падкласьцi. Часам на хлопца шугала дымам — ад подыху ветру з рэчкi. Наўкола панавала цемра; чорнай рачной затокi адсюль было ўжо й ня згледзець. Адно няроўна сьвiцiўся — то ярчэў, то цямнеў — невысокi пяшчаны абрыў з нарой побач. Бор уначы амаль перастаў шумець, i навакол зрабiлася аж занадта цiхмана.
На хлопца зноў абвалiлася звыклае адчуваньне адзiноты, i ён пачаў думаць-меркаваць пра сваё незайздроснае становiшча. Зрэшты, думаў ён пра яго заўсёды, быццам намагаўся штось вырашыць. Цi што зразумець. Але нi таго, нi гэтага нiколi да канца не ўдавалася, ён ня мог выкараскацца зь нейкага разумовага тупiку, куды яго загнала жыцьцё. Цi, можа, загнаў сябе сам. Шмат было незразумелага ў ягоным недаўгiм жыцьцi, але адно было пэўна, — яму не пашчасьлiвiла нарадзiцца дужым. Нельга сказаць, што слабаком, але й ня дужым, — такiм, каб уласнай сiлай абаранiць сябе. Як гэта рабiлi iншыя — у двары. Калi тае сiлы бракуе, тады над табой будуць знушчацца iншыя, а табе толькi й спадзявацца на iхную лiтасьць цi абстрактную справядлiвасьць. Сiле ж ня трэба справядлiвасьцi, яна сама сабе гаспадыня й кiруе сабой як хоча. У дзяцiнстве салдата так сталася, што хлопцы з падворка былi старэйшыя за яго i ўжо таму дужэйшыя, якiя ня грэбавалi тым, каб пазьдзеквацца зь яго. Калi трэба было куды па што зьбегаць, пасылалi яго, калi ў яго паяўляўся ножык, можна было яго адабраць. Цi папрасiць паглядзець i не аддаць. Ашукаць таксама можна было. Бо, апроч таго, што ён слабейшы за iншых, ён яшчэ скардзiцца не пабяжыць, бо яму не было на каго скардзiцца — ён ня меў бацькi. А пасьля ў яго ня стала й мацi.
Дзяцiнства для яго выдарылася мала шчасьлiвае, нават пакутнае; асаблiва, як ён страцiў бацькоў i застаўся адзiн з старой, нямоглай бабуляй. Пасьля, у iнстытуце, што-нiшто для яго зьмянiлася да лепшага, ён шчыра памкнуўся да ведаў, набыў самастойнасьць i па магчымасьцi адасобiўся ад калектыву, якi яго нiколi ня вабiў. Але пасьля прызыву ў войска ўсё горшае да яго вярнулася: i гаманкi, мiтусьлiвы калектыў у казарме, i абсалютная залежнасьць ад нахабных, самазваных салдацкiх лiдэраў. Апынуўшыся пасьля «вучэбкi» ў палку, ён думаў, што тут будзе iнакш, што тут яны ўсе роўныя, i афiцэры будуць ставiцца да iх справядлiва. Афiцэры, можа, i ставiлiся да ўсiх справядлiва, але афiцэраў было няшмат, i тыя былi занятыя ўласнымi афiцэрскiмi справамi. Салдатамi ж верхаводзiлi свае, тыя, што вылучылiся з салдацкай масы й кiравалi паводле свайго крымiнальнага разуменьня. Самымi аўтарытэтнымi сярод iх былi тыя, што ўжо пасядзелi ў турме, адкуль яны прынесьлi ўласную мараль i турэмныя звычаi. Неяк перад вячэрняй паверкай сяржант Дробышаў упусьцiў пад ложак свой футарал ад зубной шчоткi i, як заўжды, па-хамску загадаў салдату: «А ну, паднiмi!» Замест таго, каб зараз жа выканаць загад, салдат коратка кiнуў: «Сам паднiмi» i тут жа паляцеў ад моцнага ўдару ў твар. Ён ня сьцямiў, што сяржант з намерам кiнуў пад ложак футарал, i гэта яго няўцямнасьць каштавала салдату прыкметнага сiняка пад вокам. Назаўтра пры разводзе на заняткi камандзiр роты пацiкавiўся: «Што гэта ў цябе?» У страi ўсе напружана чакалi ягонага адказу, i ён, трохi счакаўшы, сказаў, што ўпаў. «Трэба глядзець пад ногi», — глыбакадумна заўважыў ротны. А непадалёк зь першай шарэнгi злосна шчэрыўся на яго сяржант Дробышаў. Салдат падумаў тады, што, напэўна, адказаў правiльна, але ўжо на наступны дзень яму давялося пашкадаваць аб тым. У курылцы, дзе ён толькi прысеў з хлопцамi, паявiўся сяржант Дробышаў i моўчкi з усяе сiлы выцяў яго кулаком пад дых — пачаму не ўстаеш, калi старэйшы заходзiць? Скорчыўшыся ад болю, салдат павалокся ў казарму, у той час, як iншыя моўчкi i абыякава пазiралi ўсьлед. Нiхто не заступiўся, нiбы так i належала ставiцца да шараговых.
Але яшчэ горшае стала на пачатку вясны, як старшыном роты прызначылi прапаршчыка Зяленку. Гэты ўзяў за звычай таемна кучкавацца зь сябрамi пасьля адбою ў капцёрцы, дзе яны выпiвалi. Часам каго-небудзь будзiлi ў казарме й таксама клiкалi ў капцёрку. Аднойчы пасьля поўначы адтуль выйшаў счырванелы з твару, мо нават заплаканы, зямляк Пецюхоў, моўчкi лёг на свой ложак i накрыўся з галавой коўдрай. «Што яны там?» — цiха папытаўся салдат, ды зямляк нават не адказаў i доўга яшчэ ўздрыгваў пад коўдрай ад плачу. Салдат здагадваўся пра тое, што там адбылося, але маўчаў, ужо адчуваючы, што прыйдзе чарга й да яго. Праўда, пакуль не прыходзiла, i хлопец з трывогай i страхам чакаў, калi тое здарыцца. Пару разоў ён прыкмячаў, як пад ранак з капцёркi выбрыдаў яўна п’янаваты Дробышаў, таропка распранаўся i клаўся ў свой рупна разасланы для яго ложак, — праз тры ложкi ад салдатавага. Аднойчы Дробышаў, ужо легшы, устаў i з кiшэнi штаноў дастаў фiнку, якую, азiрнуўшыся, сунуў пад матрац. Ужо цi не зьбiраўся ён каго зарэзаць уначы, засынаючы, падумаў салдат. У той момант ён ня ведаў яшчэ, што зарэзаць давядзецца самому, i з тае хвiлiны ўсё ягонае жыцьцё пойдзе наперакасяк.
Яны тады стомленыя зьмянiлiся з нараду, i толькi салдат заснуў пасьля адбою, як адразу прачнуўся ад моцнага штуршка ў бок, —над iм у праходзе стаяў камлюкаваты радыст Падабед. «Да прапара», — прагугнявiў ён, i салдат зразумеў, што яго клiкалi ў капцёрку. Пасьля другога такога ж тумаку ён мусiў устаць, пачаў надзяваць штаны, затым боты. «Босы», — прасiпеў Падабед, i ён, памарудзiўшы, босы паплёўся па праходзе ў капцёрку.
Там яшчэ соннага й стамлёнага, з замутнёнай гiдотай сьвядомасьцю яго нахабна згвалтаваў на падлозе ўсё той жа ненавiсны яму сяржант Дробышаў; Падабед i Зяленка трымалi. Змучаны i зганьбаваны, як i нядаўна ягоны зямляк Пецюхоў, ён дабрыў да свайго ложка i лёг. Ён не палез хавацца пад коўдру, нават не заплюшчыў вочы i ляжаў, чакаючы свайго часу. Наўкола ў начным прыцемку казармы саплi, варочалiся, мармыталi ў сьне салдаты, i нiкому не было справы да таго, што рабiлася за сьцяной у капцёрцы. I салдат так меркаваў, што ня будзе справы й да таго, што неўзабаве мела здарыцца.
Усё ж ён дачакаўся таго, чаго хацеў. Праз гадзiну цi болей да свайго ложку цiха, нiбы крадком, падышоў нарэшце i Дробышаў, распрануўся i лёг. Яшчэ праз кароткi час пачуўся ягоны нягучны храп, сяржант спаў. Тады салдат падняўся, надзеўся, акуратна навярнуў парцянкi, нацягнуў боты. Усё рабiў нетаропка i грунтоўна, бы цягнуў час. Заставалася надзець бушлат, але бушлат разам зь iншымi вiсеў каля тумбачкi днявальнага, якi там прымасьцiўся кiмарнуць у глухi час начы. Салдат падышоў да соннага Дробышава, пацiху засунуў руку пад ягоны матрац. Не адразу, але намацаў фiнку i без размаху, зь незвычайнай для сябе сiлай увагнаў яе па самы тронак у левы бок Дробышава. Той толькi хрыпнуў гучней i, не прачнуўшыся, абвяў на ложку.
Ледзьве трымаючыся на дрыготкiх нагах, салдат зьняў з кручка свой бушлат i, на хадзе надзяваючы яго ў рукавы, выскачыў у калiдор.
— Куды? — сонна гукнуў да яго днявальны.
— Жывот! — кiнуў ён, зачыняючы дзьверы.
На далекаватую прахадную ён не пабег, за прыбiральняй у агароджы быў вузкi пралом, празь якi тыя ж сяржанты хадзiлi ў самаволку. Салдат вылез зь яго i па цёмным перавулку скiраваў на гарадзкую ўскраiну.
Бамж кiмарнуў, як ён i казаў, ня болей за пару гадзiн i недзе за поўнач задам выбраўся са сваёй нары.
Была бязьмесячная ноч, над рэчкай курэла-паўзла белаватая коўдра туману. На беразе пачувалася па-начному зябкавата, i бамж, скалануўшыся, патупаў да касьцярка, дзе, паклаўшы галаву на каленi, сядзеў салдат. Бамж затрывожыўся:
— О, о! Патухае! Падкласьцi трэба...
Ён падклаў у вогнiшча некалькi сухiх палак, ад якiх слабы агонь i зусiм захацеў згаснуць, але памалу-пакрысе стаў разгарацца. Пустэльны бераг трошкi асьвяцiўся, стаў вiдзён блiзкi абрыў i над iм — суцэльная сьцяна бору.
— Iдзi ў зямлянку, — сказаў бамж. — Там лахманiна, накрыесься.
Салдат моўчкi падняўся, але не палез у нару-зямлянку, а прымасьцiўся пад абрывам побач i адразу заснуў. Сноў нiякiх ня бачыў — ён iх наогул ня сьнiў, — але не даспаў да ранку. Прачнуўся на золку ад сьцюжы, — ля ракi было куды халадней уначы, чым на баравiнцы ў лесе, тут дрыжака даймала, як мае быць. Раз за разом скаланаючыся, ён падышоў да цяпельца, ля якога ў сьвiтальным паўзмроку шарэла самотная постаць бамжа.
— Што, ня сьпiцца? А, холадна. Ну то зь непрывычкi. Мусiць, ад мамкi нядаўна? — хрыплаватым зранку голасам загаманiў бамж. Як ужо заўважыў салдат, бамж наогул быў ахвочы пагаманiць. Тое ўвогуле падабалася салдату, якi сам ня дужа быў гаваркi й ня дужа любiў адказваць на чые-небудзь пытаньнi.
— Ноч цёплая. Туман...
— Ноч цёплая, — падхапiў бамж. — А есьцi ўсё роўна хочацца. Так што бяры вуду i закiдай. На ранку, можа, лепш возьмецца.
Ён прычапiў да жылкi свой беражоны кручок, i салдат, усё скаланаючыся, пайшоў да трысьнягу ў затоку.
Неўзабаве, суняўшы ранiшнюю дрыжаку, ён як мага далей кiдаў у ваду паплавок i чакаў, чакаў, што вось-вось клюне. Ды нi чарта не клявала. Вада была цiхая, ад паплаўка, як упадзе, на паверхнi далёка расплывалiся кругi, якiя затым патроху зьнiкалi. Ён чакаў, як паплавок торгне i вада ля яго здрыганецца, паплавок, можа, нырне — раз i другi, —пэўны знак таго, што ўзяўся. Лешч, падлешчык цi хоць бы якi акунёк. Ды мiнаў час, паплавок ляжаў цiха, клёву не было. Неба над лесам тым часам зусiм прасьвятлела, у зоне пачынаўся новы дзень.
Тады салдат падумаў, што, мабыць, трэба зьмянiць прынаду, —гэтыя белыя, з-пад хваёвай кары чарвякi, можа, ня самы лепшы для рыбы корм, трэба пашукаць звычайнага дажджавога чарвяка.
Паклаўшы вудзiльна канцом у ваду, ён адышоўся далей, пашукаў нiзкаваты, зь дзернiной беражок i кароткай палкай стаў яго раскопваць. I сапраўды, хутка натрапiў на нейкае пачварства ў зямлi, хiба толькi падобнае да таго, што ён шукаў. То быў не чарвяк, а нейкi чырвоны вуж з палец таўшчынёй, доўгi, як яго выцягнуў салдат зь зямлi, — можа, нават паўмэтра даўжынёй. Перамагаючы гiдлiвасьць, салдат растаптаў абцасам яго галаву (хаця было не зразумець, дзе ў яго галава, а дзе хвост) i кiнуў астатняе ў раку. Цi не ад радыяцыi тое? — спуджана падумаў хлопец. Каму радыяцыя — пагiбель, а каму — во, спрыяе. Каб так паспрыяла чалавеку... Ён i яшчэ пакалупаўся ў беразе, шукаў звычайных чарвякоў, ды звычайныя тут, мабыць, вывелiся, цi не панiшчаныя гэтым мутантам? — падумалася хлопцу. Мусiць, то натуральна, паводле законаў прыроды, калi той, хто дужэйшы, пажырае слабейшага. Як i ў людзей.
Як ён вярнуўся да вуды, паплавок яе чамусьцi плаваў ля самага берагу. Затрывожаны хлопец выцяг з вады вудзiльна i сапраўды спалохаўся — кручка не было. Ад паплаўка гайдаўся кароткi канец жылкi i ўсё. Але куды ж ён падзеўся, хто яго адарваў? Мусiць, каб адарваць, трэба было тузаць, але ж ён ня тузаў. Ён наогул не чапаў вудзiльна. Доўга не разважаючы, хлопец зьдзеў боты, падкасаў штаны i палез у ваду. Ён старанна абшарваў трысьнёг на водмелi, зялёныя травяныя водарасьцi, як толькi iх можна было дастаць. Глыбей, праўда, нiчога не было вiдно, адно стаяла мутнаватая вада, у якой штосьцi струменiла i гайдалася — цякло ў адзiн бок, усё да таго ж Чарнобылю. Добра, што не з Чарнобылю, падумалася хлопцу, хаця ад таго ня стала лягчэй. Кручка нiдзе не было.
— Што, адарваў? — крыкнуў ззаду бамж, падышоўшы па беразе.
— Ды во...
— Я ж табе казаў... Цяпер галаву тваю адарваць! — пагразiўся той i таксама пачаў разувацца.
Салдат чакаў лаянкi i быў да яе гатовы, бо завiнавацiўся пэўна. Але вялiкай злосьцi ў бамжа не адчувалася, той толькi вылаяўся, i праз хвiлiну яны ўдвох лазiлi па каленi ў вадзе, мацалi ў дне нагамi, шарылi рукамi ў трысьнягу. Замутнёная iмi вада не давала ў сабе шмат згледзець, муць няхутка зганяла ленаватым цячэньнем; цячэньне магло сагнаць i кручок з канцом жылкi. Бамж лаяўся, але не на салдата — хутчэй так, каб спатолiць прыкрасьць. Сапраўды, становiшча iх рабiлася ўсё горшым, было чаго злаваць. Урэшце абодва яны скалелi ў ранiшняй вадзе й выбралiся на бераг.
— А можа й добра, — раптам сказаў бамж. — Менш радыяцыi набяром.
Салдат не адказаў. Увесь час адчуваючы, як смокча пад грудзямi, ён адышоўся ад вогнiшча i, не зьнiмаючы макравага бушлата, выцягся на траве. Туман над рэчкай увесь ужо сплыў, стала цяплей; на небе гулялi прыгожыя белыя аблачынкi, — неба абяцала цёплы пагожы дзень. Але неба не абяцала харчу — пра харч трэба было дбаць людзям. Толькi дзе i як?
Яшчэ да таго, як трапiць на хутар да самасёла, ён швэндаўся наўкола зоны i аднойчы выйшаў да аўтобуснага прыпынку на ўзьлесьсi. Якраз падкацiў гарадзкi аўтобус, зь якога выйшла некалькi пасажыраў, усе таропка скiравалi да недалёкай вёскi. Толькi адна зь iх — немаладая вясковая цётка, затрымалася, паклала долу свае хатулi. Стоячы недалёка за кустом, салдат згледзеў, як цётка дастала з хатуля белы гарадзкi батон, адламала ад яго ладны кавалак. Ён глядзеў i баяўся, што тая на ягоных вачах пачне есьцi — хлопец быў згаладнелы i думаў, што не стрымаецца. Але цётка, мабыць, ня ўчула ягоных думак i са смакам узялася ўплятаць гарадзкi гасьцiнец, — таксама, вiдаць, была згаладнеўшы. Кепска сабой валодаючы, салдат выйшаў з-за кустоў i, стараючыся, як мага спакайней мовiў: «Не палохайцеся, цётачка, я...»
То была ягоная памылка, як ён зразумеў пасьля, ня трэба было так напружана, амаль трагiчна; трэба было лягчэй, можа нават жартоўна. Але тады жартоўна ён ня мог. Ягоны напружаны тон, а можа, i схуднелы выгляд спудзiў жанчыну, яна крыкнула i, схапiўшы свае хатулi, пабегла да вёскi.
I ў тым i, можа, у некаторых iншых выпадках лепш было паводзiць сябе бесклапотней, лягчэй, без надрыву. Ды й ва ўсёй ягонай гiсторыi таксама, часам думаў салдат. Што здарылася, тое здарылася, ну — пакарайце, гатовы адседзець. А калi што, то гатовы й да вышкi, што зробiш, калi вiнаваты. Можа б, усё i ўладзiлася як-небудзь. Усё — а як жа зона? Цi ня вылезе яму бокам яшчэ й зона?
Але куды ж яму было яшчэ дзецца, апроч зоны?
Ён ахвотна б застаўся на хутары ў дзеда Карпа, калi б той быў далей ад мiлiцыi. Дзед быў не гаваркi, пра сябе ня надта распавядаў, але й пра яго ня дужа распытваў. Як дажджлiвым сьцюдзёным надвячоркам салдат пастукаў у ягоныя вароты, адразу пусьцiў. Мабыць, нешта пацямiў зь першага позiрку, i хлопцу ня трэба было нi правошта расказваць. Галоўнае — не давялося хлусiць, чаго ён ня ўмеў зь дзяцiнства. Хаця не заўсёды казаў i праўду, але кожны раз пасьля ў такiх выпадках было брыдка самому. I ён даўно адчуваў: лепей ня трэба. Лепш па-праўдзе.
Здаецца, ён зноў заснуў — дабiраў недаспаны ўначы час, — як устрывожана прачнуўся ад блiзкiх таропкiх крокаў. То iшоў аднекуль бамж — басанож, бяз шапкi, у высока, за каленi, падкасаных штанах.
— Уставай i давай за дрывамi. Будзем жабаў смажыць!
— Жабаў?
— А ты думаў! Смаката, я ўжо еў, — сказаў бамж i вывалiў з шапкi дзясятак рознага памеру жабаў. Некаторыя зь iх адразу кiнулiся прэч, i бамж босай нагой рашуча спыняў iх паратоўчы спрыт у траве.
— Куды? Куды скачаш? Я табе дам удзiраць! Знаеш, — сказаў ён хлопцу. — То, можа, i добра. Усё ж у жабаў радыяцыi менш. Бо тутэйшыя, не з Чарнобыля прыскакалi. А рыба чорт яе ведае, адкуль плыве.
Слабое гэта суцяшэньне ня дужа кранула салдата, якi паволi, бяз жаднай ахвоты, палез на абрыў — у бор па дровы.
Бамж ня хлусiў — ён сапраўды еў жабаў, — ня тут, у зоне, а летась пад Менскам, як яны ўдвох акупавалi нечую пустую дачу. Праўда, тады яны мелi бутэльку, зь якой яно ўсё смачней i адважней. Ягоны напарнiк Трушч, нядаўнi дацэнт iнстытуту, падаў прыклад гэтай адмысловай закусi. Ён жа распавёў, што недзе пад Полацкам мясцовы рыбгас заключыў дамову з францускай фiрмай на пастаўку такiх во жабаў — увесну кашамi вазiлi ў Парыж на адмыслова зафрахтаваным для таго самалёце. Французы няблага плацiлi валютай, на якую начальнiк рыбгасу паставiў катэдж над возерам i купiў «Пэжо». Катэдж, праўда, хутка згарэў, а што стала зь «Пэжо», дацэнт ня ведаў. Можа праўда, а можа й плёткi, меркаваў бамж, але цяпер перабiраць не выпадала. Сапраўды, жраць дужа карцела. Як i заўжды.
Стрымлiваючы гiдоту, бамж ножыкам выпатрашыў жабiны вантробы, кiнуў у раку. Нарыхтаваных жабаў радком расклаў на траве, некаторыя яшчэ тузалi лапкамi, але большасьць ляжала цiха. Салдат прынёс ладны бярэмак сушша, яны раскачагарылi добрае вогнiшча i на выграбеным зь яго жары паклалi пляскатыя жабiны тушкi. Спакваля ад вугольля пашыбаваў незразумелы, але быццам зусiм нябрыдкi пах смажанага. Жабы памалу пяклiся.
— Хочаш жыць — умей падлу пажраць! — сказаў бамж. — Вось дэвiз савецкiх бамжоў.
— А што — ёсьць бамжы i несавецкiя? — запытаў салдат.
— А як жа! У Францыi, напрыклад, бамжы. Называюцца па-француску кляшары, дацэнт расказваў. Ну жывуць, я табе скажу, ня горш, чым у нас сакратары райкомаў.
— Няўжо?
— Праўда. Дацэнт езьдзiў у Парыж, бачыў. Сьпяць пад саборам, ранiчкай сьнедаюць у Булонскiм парку. Культурна так, на лаўцы, пасьцелюць газэтку, паставяць бутэлечку чырвонага. Ну i там —францускую булачку, каўбаску. Пасьля — дабавяць яшчэ ў бiстро, так забягалаўка па-iхнаму называецца. Ну а абед само сабой — дзе-небудзь на Елiсейскiм полi...
— Елiсейскiх палях, — паправiў салдат.
— Можа, i на палях. Калi аднаго поля мала. Iх жа там таксама, мабыць, нямала, кляшараў гэтых... А ў нас якiх, можа, пару дзясяткаў i тым жраць не даюць. Во, трэба жабаў жраць...
— А не атруцiмся?
— Нi чарта ня будзе, — запэўнiў бамж, — радыяцыя ня дасьць. Яна сама каго хочаш атруцiць.
Салдат зразумеў тое як жарт, хаця й на гэты раз яму было не да жартаў. Як i заўжды, ён чуўся прыгнечаным, мала што яго весялiла цi нават захапляла. Тое, мабыць, заўважыў бамж i, знарок сярдзiта пачаў дакараць салдату:
— Ты гэта — ня кiсьнi! Малады яшчэ, трэба лягчэй пачувацца. Маладая бяда, яна што пылiнка, дзьмух — i няма. Празь месяц i ня ўспомнiш. Яшчэ хто ведае, каму пашэнцiць — iм там, на чыстай зямлi, цi нам тут, у зоне.
— Наўрад цi нам, — сказаў салдат.
— А во й не наўрад! — загарачыўся бамж. — Мы тут сядзiм на нiкчэмнай зямлi, самi па сабе. А яны там ля ядзерных базаў. Ну па кiм смалянуць у першую чаргу, саабразi?
— Па ўсiх разам.
— А во й няправiльна. Усё ж ты салдат, ды яшчэ дэзэрцiр, мусiць слаба ў гэтым петраеш. А я афiцэр запасу, дваццаць гадоў адслужыў, у том чысьле шэсьць у ракетных войсках стратэгiчнага прызначэньня. Паняў?
Што было панiмаць, думаў салдат. I дурню зразумела, што будуць цаляць па базах. Але гэтых базаў навокал столькi, што промаху проста ня можа быць — за кожным кустом база. Ды й Чарнобыль — ня пустка, там таксама засталiся рэактары. Але салдат не хацеў нi спрачацца з гэтым чалавекам, нi нават абмяркоўваць балючую праблему — у яго свае праблемы былi ня меней балючыя.
Зноў па адной, як учора падлешчыкаў, яны пачалi есьцi падсмажаных жабаў, абсмоктваць iх тонкiя костачкi. Жабы ўвогуле былi дробныя, канечне, абодва яны не наелiся, — хiба што раздражнiлi свой згаладнелы апэтыт. I бамж абвясьцiў:
— Ну, здорава, ды мала. Знаеш, давай ты нацягай болей дроў, а я зноў у балота. Ужо я iх налаўлю...
Так яны й зрабiлi, — салдат зноў палез у бор, а бамж хуткiм крокам пашыбаваў берагам рэчкi да недалёкага балота.
Салдат хадзiў доўга, забрыў нават далёка. Баравы лес усюды быў прыгожы нейкаю трагiчнаю прыгажосьцю. Хвоi зь цiхiм гулам гайдалiся ўгары, сьвежай лiстотай трапяталiся пад iмi бярозкi, бы не падазраючы, дзе расьлi. Дзе на сонечных палянках высока вымахала нейкая невядомая трава, — нiбы жыта, нават з пустым калосьсем, нiхто яе тут не таптаў, не касiў. У гольлi нiдзе не трапляла путшак, — нават вараньня й таго не было вiдаць. Аднойчы толькi высока над хвоямi палунаў у небе лясны канюк i таропка паляцеў кудысьцi на захад. Чагосьцi яму тут не падабалася. Хаця вядома чаго... Куды ж ён улез, радавы ракетнага дывiзiёну, што яго тут чакала, скрушна думаў салдат.
Канечне, трапiў не адзiн, цяпер яны ўдвох. Але бамжу што —бамж ужо стары, сваё, мабыць, аджыў, папiў гарэлкi ды й жанчын пазнаў... А салдат нават не пасьпеў каго пакахаць, толькi прымерваўся да нясьмелага юнацкага каханьня. У школе з восьмае клясы падабалася яму адно чорненькая весялушка Сiмакова Тоня. Аднойчы напiсаў ёй запiску, што кахае i хоча сустрэцца; да пачатку заняткаў паклаў ў тоньчыну парту. Усе перапынкi нi жывы, нi мёртвы сачыў за яе тварам, на якiм, аднак, не было нiчога, апроч звычайнай ейнай сьмяшлiвасьцi. Тады, падпiльнаваўшы, як яна вярталася з туалету, спынiўся наперадзе i, нiчога ня кажучы, уперся ў яе iдыёцкiм позiркам. Яна ўскiнула свае чорныя броўкi, цiха мовiла адно толькi слова «дурак» i пайшла ў клясу. Пасьля ўрокаў ён знайшоў у глыбiнi яе парты сваю запiску i дробненька пашкамутаў яе. Так скончылася, не пачаўшыся, яго дурное каханьне.
Надвячоркам, як яны, трохi спатолiўшы голад, сядзелi на беразе, бамж папытаўся:
— Слухай, а чаго ты драпануў з войска?
— Было чаго, — цiха адказаў салдат.
— Што, мусiць, камандзiры дапяклi?
— Дапяклi...
Ён не хацеў нiкому расказваць пра сваю бяду i сваю ганьбу, ён не хацеў нават пра тое думаць, — гiдзiўся. Бамж, мабыць, адчуўшы нешта ў ягоным настроi, ня стаў дапытвацца. Ён ужо ўлазiў у свае ўспамiны.
— Знаеш, а я во хацеў служыць. Я ж па тэхнiчнай часьцi афiцэр, тэхнiку любiў. Цiкавая справа — тэхнiка.
— А якая? — зь цiкавасьцю запытаўся салдат, прыпамятаўшы свой агрэгат сувязi, зь якiм яны нямала напакутавалiся на манэўрах.
— Аўтамабiльная.
— Ну аўтамабiльная, можа, i нiчога. Калi не псуецца.
— Псавацца ўсё можа. Трэба рамантаваць. Але каб рамантаваць, трэба талент мець.
— Талент?
— А ты ня ведаў? Думаеш, талент толькi сьпявачкам ды пiсьменьнiкам трэба? I мэханiкам таксама. Я, знаеш, меў.
— I што ж вы рамантавалi?
— За дваццаць гадоў усё перабраў — «Газы», «Уазы», «Мазы»...
— I каторыя лепшыя? — бяз жаднай, аднак, цiкавасьцi пытаўся салдат.
— Калi па шчырасьцi — усё гаўно.
— Чаму так?
— Бо ня ўмеюць рабiць. Або ня хочуць. Хiба такая павiнна быць армейская аўтатэхнiка?
— А якая?
— А хоць бы, як у амэрыканскай армii. Мы ж на курсах яе вывучалi. Дык наша ад iхнай — як зямля ад неба. А ўсё чаму? Бо перадраць па-людзку ня ўмеюць. Абавязкова спаскудзяць, спрасьцяць i пагоршаць. Як тыя «Жыгулi». Перадралi ў iтальянцаў i пагоршылi. А затым пачалi ўдасканальваць, гэта значыць — пагаршаць. Ну i давялi да ручкi. Аўтамабiль патрабуе дакладнасьцi, яго напiльнiкам не ўдасканалiш.
— Аднак жа езьдзяць...
— Езьдзяць, бо якi ж выбар? «Масквiч» яшчэ горшы. А «Запарожац» — гэты цуд тэхнiчнай нядбайнасьцi...
— Ну а грузавыя? Гэтыя, што руду возяць. У паверх вышынёй...
— Ня толькi руду возяць, яны яшчэ й нашыя ракетавозы. Гаўно таксама. Намучыўся я зь iмi пад завязку. На поўначы... Яны добрыя толькi як у боксах стаяць. Вялiзныя, колы памалёваны, бампэры выраўненыя, поўны ажур. А вы папытайце iхных мэханiкаў... Хаця што пытацца — i яны ня скажуць, яны ж падпiску давалi. Таму — абы роўна, чыста i прыгожа. Як i запраўка коек. Вас жа, напэўна, здорава вучылi койкi запраўляць?
— Ага, здорава. Усю дарогу, — з усьмешкай зазначыў салдат.
— Во гэта галоўнае. Як i заўжды. I яшчэ страявая. I палiтзаняткi — абедня з нампалiтам.
— Цяпер ужо бывае, што i з папом.
— Ну, пацеха! — ёрзаў у доле бамж. — Кажаш, з папом нават? Ну дажылася непераможная армiя. Добра, што я ў ёй не служу. Адслужыў сваё. Не, увогуле я любiў тэхнiку. Калi дзе якая няспраўнасьць, начальства нэрвуецца, крыкi, мат... А мне цiкава: у чым справа? Нейкi стук, а не зразумець, дзе. Стукi — яны хiтрая штука, скажу табе, на слых не заўжды возьмеш. Бывае стукае ў адным месцы, а прычына ў iншым. Цi з той электратэхнiкай, як наша. Знаеш, i цяпер калi рухавiкi сьняцца. А табе што сьнiцца — дзеўкi? — раптам запытаўся бамж.
— Мне? А нiчога.
— Ну й кепска. Значыць, у цябе глухая псыхiка.
— Аглохла?
— Можа, аглохла, а можа, з такой нарадзiўся, — вырашыў бамж, паварочваючыся на другi бок. — Халера, нешта ў грудзях забалела... Але скажы ты мне, чаго ты ў гэтую зону ўлез? Цi болей не было куды?
— Значыць, не было.
— А што бацькi? Цi ня ведаюць, дзе сын?
— Няма каму ведаць.
— Панятна. Значыць, сiрата. Угадаў?
— Ну.
— А што ў хвасьце? Палiтыка, бытавуха?
Што ў яго ў хвасьце — палiтыка цi бытавуха, салдат ня ведаў, у гэткiх тонкасьцях сучаснай юрыспрудэнцыi ён ня быў дасьведчаны, з пракурорам не сустракаўся.
— Аднаго гада пырануў, — адказаў ён цiхманым голасам.
— Да сьмерцi?
Да сьмерцi цi не, таксама ня ведаў. Тады здавалася — так, цяпер пачаў сумнявацца. Можа стацца, што й не да сьмерцi, што Дробышаў выжыў, i ўжо яго не прысудзiлi б да вышкi. Але што ж тады атрымлiваецца? Што ён дарма зьбег з палка ды па дурноце сваёй ускочыў у гэтую зону? Тое было б жахлiва. Праўда, бамж, дзякуй яму, болей ня стаў лезьцi ў душу, распытваць падрабязнасьцi. Падобна, трохi паспачуваў яму i на правах старэйшага пусьцiўся ў павучаньнi.
— Знаеш, у эвангельлi сказана: не забi. Думаеш, чаму сказана — што, ворага шкада? Цябе, дурня, шкада. Таго, хто забiвае. Куля яна ж забiвае двух — аднаго прама, а другога рыкашэтам, пагадзя. Во ў чым загвоздка. Я ўжо нагледзеўся. Вунь у Менску аднаму жонка iзьмянiла. Гарачы быў, малады, ну i ўкокаў яе. Дарэчы, разам зь яе палюбоўнiкам. I ўсё так тонка зрабiў, што не раскрылi: маўляў, пайшлi й зьнiклi, я скуль ведаю? I што ж, думаеш, яму стала лягчэй? Высах, схуднеў, рак падключыўся. У кладоўцы павесiўся мужык. Без суда i сьледзтва.
— Ну вядома, — сказаў салдат. — «Праступленьне i наказаньне» Дастаеўскага...
— Дастаеўскi што! Дастаеўскаму таго й ня сьнiлася, што ў нас робiцца. Сын бацьку забiвае. Бацька дачку малалетнюю гвалцiць. А ты — Дастаеўскi...
— Дык што ж тады гэтым злыдням? Рабi, што хочаш? Яны ж усё могуць.
— Яны могуць, ага. Але iхным спосабам супраць iх нельга. Нельга, нельга. Нiзашто нельга!
— А якiм жа тады спосабам?
— А супраць iх спосабаў няма, — глыбакадумна зазначыў бамж.
— Няўжо?
— Яны самi сябе павiнны прыкончыць. Рана цi позна. Як павукi ў банцы. Калi ў банку да iх кiнуць, напрыклад, шаршня, яны ўсе наваляцца на яго i заб’юць у момант. А калi iх там не чапаць — самi сябе пажруць. Бо нiкога ня жраць яны ня могуць. Гэта точна, навукай даказана, — сказаў бамж i, мабыць задаволены сваiм адказам, хiтравата засьмяяўся.
Салдат маўчаў, задуменна калупаючы дубчыкам у пяску.
— Забойства — падвойная бяда. Нават калi й ня зловяць, не засудзяць. Цябе ж, мабыць, лавiлi?
— Ня ведаю, — пацiснуў плячыма салдат. — Можа, i цяпер ловяць.
— Тады табе нельга адсюль патыкацца. Сядзi. Тут яшчэ, можа, як пераседзiш.
— Чаго ж я тут дасяджуся? — нэрвова папытаўся салдат.
— А знаеш, усё можа быць. Уласьць зьменiцца — у нас жа таксама яна мяняецца. Ну, калi там памрэ хто. Цi амнiстыя. Цi дзе новы рэактар выбухне, — бамж зноў засьмяяўся.
— А радыяцыя? — узьняў галаву салдат.
— Во я й кажу: калi раней радыяцыя ня скруцiць. Яна —паскудная сука, падбiраецца на кацiных лапках, а хапае, як тыгра.
— Скуль вы ведаеце?
— Ведаю, — няпэўна адказаў бамж. — Па сабе адчуваю.
Такi паварот размовы быў не па нутры салдату, i ён моўчкi ўстаў. Памалу пайшоў па беразе, пазiраючы на раку, нiбы тая магла чым суцешыць. Было крыўдна на сваю няўдалую долю — i чаму гэткая дасталася яму? Чаму ён трапiў да гэтага гада Дробышава, а не да якога лепшага сяржанта? I мала яму было бяды ў палку, дык яшчэ ўлез у гэтую страшную зону. Усё ж, мабыць, яна сапраўды страшная — дарма некаторыя кажуць, што такiя страхi перабольшаныя. Мабыць, не перабольшаныя, калi ад яе ўцякаюць людзi. Людзi ведаюць цi адчуваюць небясьпеку, адкуль бы яна нi йшла — ад Бога цi д’ябла. Людзей не ашукаеш. А ён во, здаецца, ашукаўся — ня трэба было бегчы сюды. Хаця, а куды б ён пабег — бяз грошай i бяз зброi? Са зброяй, напэўна, усё магло б быць iнакш. Хаця... Вунь бамж гаворыць пра рыкашэты. Можа, хопiць яму й аднаго рыкашэта, якi ўжо цi ня трапiў у яго.
Шмат што ва ўласным лёсе салдата здавалася яму няпэўным цi зусiм кепскiм. Людзi, якiх ён сустракаў, таксама ня надта захаплялi яго. Да бамжа ён зь першага дня прыглядаўся з асаблiвай увагай — усё ж ня так часта выпадала яму сустракаць бамжоў. Спосаб ягонага iснаваньня i некаторыя словы часам зьдзiўлялi салдата, якi зь дзяцiнства прывык, можа быць, з празьмернай увагай ставiцца да словаў i ўчынкаў старэйшых. У старэйшых хлопцу перш за ўсё хацелася бачыць пэўнасьць i грунт, — якасьцi, якiх, можа, не хапала самому. Але не нашмат болей ён знаходзiў iх у старэйшых, сярод якiх таксама панавалi зьменлiвасьць i выпадковасьць. Пачынаючы ад дробных, асабiстых падзеяў ды ўчынкаў i канчаючы Чарнобылем. Людзi яўна не разумелi, куды йшлi i куды трэба было йсьцi. Часам ён думаў, што ўся гiсторыя чалавецтва надта ж падобная на мiтусьлiвы рух згаладнелых мухаў па пустым стале. Нi законаў у тым руху, нi пэўнасьцi, адно толькi памкненьне — знайсьцi i зжэрцi.
Во i бамж пра радыяцыю кажа то так, то гэтак. То яна для яго — не пагроза, то ён ужо штось адчувае. Хаця што бамж — нават вучоныя ня могуць дазнацца пра ступень яе небясьпекi. Адныя ўстанаўлiваюць адныя нормы, другiя — другiя. Але ўсе вынаходзяць тэарэтычна, а тут даводзiцца выпрабоўваць гэтую халеру на сабе, сугуба практычна. Яны тут, нiбы лябараторныя мышы зь нiкому непатрэбнай лябараторыi, няплянавыя ахвяры заблытанай навукi. А заадно й гэткай жа тэхнiкi. А можа, i абаронкi таксама. Салдат нiдзе не чытаў, але чуў у размовах, што прычыны катастрофы — усё ж у абаронцы. Для ракет патрэбны ўзбагачаны плутонiй, во абароншчыкi й гналi яго, каб выканаць i перавыканаць пляны да сьвята ўсiх працоўных — першага мая. Тэхнiка й ня вытрымала. А за ёй i абаронка, ды й палiтыка таксама. Але ж у гэтай дзяржаве палiтыка — рэч сьвяшчэнная, у ёй нiколi нiхто не сумняваецца. Толькi чаму яна патрабуе столькi ахвяраў?
Апошнiя днi салдат таксама пачаў прыкмячаць у сабе штосьцi нядобрае. Нейкiя кепскiя зьмены пачалi адбывацца i ў яго арганiзьме. Стала надта круцiцца галава, часам ён нават баяўся, што ўпадзе, асаблiва калi доўга глядзеў на рачную плынь. Зноў жа пачала балець шыя пад вухам, увесь час карцела адкашляцца, ды было неяк. Але болей за ўсё яму дакучала адчуваньне голаду. Ад голаду ён слабеў i думаў, што ўсе прычыны яго хваравiтасьцi — ад недахопу харчу. Здавалася, калi б хоць аднойчы ўволю пад’еў, дык i пачуўся б лепей. Але пад’есьцi ўсё не было чаго, а пра iншае ён баяўся й думаць.
Лiтаратурная прэм’ера
Першае чытаньне новае аповесьцi Васiля Быкава —
на хвалях Беларускае службы радыё «Свабода»
кожныя нядзелю, аўторак i чацьвер а 18 i 22 гадзiнах.
Хвалi «Свабоды» — 31, 41 i 49 мэтраў, пастаянная частата 7295 Кгц.
