Брат ваўка, Шніп, выпусьціў пранізьлівую кнігу вершаў.
У старым мультфільме «Умка» белая мядзьведзіца расказвае сыну сумную казку. Маўляў, плавае недзе ў цёплым моры вялікая і круглая рыба-сонца. І яна такая вялікая і круглая, што ніяк ня можа ўнікнуць зубоў акулы.
Віктар Шніп у зборніку «Беларускае мора» таксама расказвае чытачу сумную казку пра сумную краіну і сумны народ.
Няма чаму радавацца.
Паэт — Максім Багдановіч —
…самотны, нiбы пiлiгрым,
Якi хоць вярнуўся дамоў,
А дому свайго не знайшоў.
Другі паэт — Уладзімер Караткевіч —
…ужо, як паэт, выпiвае
I гаворыць, што можа памерцi,
Быццам бы малако з вуснаў сьцерцi,
I памерцi ў любую хвiлiну,
Ды з гарэлкi, а не за Айчыну.
Дый трэцяму паэту — Максіму Танку — «як няволя Радзіма».
Наагул, лёс паэтаў беларускіх, паводле Віктара Шніпа, надзвычай сумны. Беларусь — краіна, якой паэты ўжо не патрэбны:
Ты будзеш салдатам, мой хлопчык сусед,
А мог бы зь цябе атрымацца паэт.
Ды сёньня паэтаў нiкому ня трэба.
Над сьветам, як саван, зьнiжэлае
неба…
Чаму так, Шніп ня ўтойвае. У «Балядзе пра царкву і ваўка» — паэтычна ці ня самым моцным вершы зборніка — ён гранічна шчыра гаворыць пра ўласны паэтычны лёс:
…воўк сiвы — мой брат старэйшы,
Вольны ён, а я — у ланцугах
Зноў пайду зь сьлязамi на вачах
Да царквы старой прасiць аб лепшым.
Воўк — старэйшы брат сабакі. У лірычным зборніку Шніп не наважваецца прыгадаць свае знакамітыя показкі пра Сабаку і Граждана, але ў тым, што ён адчувае сябе пасаджаным на ланцуг Сабакам, чытач «Беларускага мора» не сумняваецца ні хвіліны. Нават вобразы, што паўстаюць са старонак зборніка, дэманструюць яго абсалютную скаванасьць. Як быццам Граждан адтаптаў Сабаку нагу, пазбавіўшы яго магчымасьці нават на ланцугу гойсаць, дэманструючы ўнутраную сілу і імкненьне да свабоды.
Шніп пра свабоду помніць, але ўжо не імкнецца да яе. На ланцугу ўтульна і добра. Ёсьць міска, ёсьць будка, а ноччу ёсьць месяц, на які можна ўдосталь павыць.
Хаця — не. Гэта воўк вые:
Буду слухаць сумны шум травы,
Як выцьцё ваўка у шэрым полi…
Сабака ж скавыча, выклікаючы шкадаваньне, але ня зайздрасьць, горыч, але не спачуваньне. Ён прыкаваны да свайго літаратурнага дабрабыту і, нават калі яму ўдаецца на імгненьне сарвацца з ланцуга, ён усё роўна шчыра шукае знаёмыя пахі:
I ён штовечар свой знаходзiў сьвет,
Нiбы сабака чалавечы сьлед
Сярод сьлядоў звярыных у траве.
Менавіта таму, што, выбіраючы паміж свабодай ваўка і дабрабытам сабакі, паэт Шніп выбірае дабрабыт, другі з вобразаў-сымбаляў, якія дамінуюць у ягоным зборніку, — вобраз Храму, Царквы — атрымлівае значэньне сумнага месца, дзе, колькі ні маліся за здароўе, усё роўна выходзіць просьба аб дараваньні — гэта значыць той гук, які ў рэальнага сабакі зноў-такі ператвараецца ў скавытаньне:
…аж чэрцям весела было,
I зьнiкала боскае сьвятло,
I на Храмах вырасталi травы,
I мярзотнiкi шукалi славы…
Або:
Штовечар ён адзiн свой сьвет шукаў,
Пакуль на сьцежцы ля царквы ня ўпаў.
I зашумела па-над iм трава,
I зьнiкла ў небе, як душа, царква…
Або:
Начныя вулiцы залiтыя сьвятлом,
Нiбыта руслы рэк, залiтыя вiном
Краiны райскай, што начамi сьнiцца нам
У гэтым сьвеце, што даўно ня Храм,
А дымная майстэрня п’яных падмайстроў,
Што любяць гаварыць пра грошы i любоў…
Колькі б у місцы ні было смачнага, душа ўсё роўна хоча трапіць туды — да Храму. І адчуваньне недасягальнасьці гэтага храму якраз і напаўняе сабачую — і чалавечую — душу сумам, які потым водгульльем працінае кожны радок кнігі.
І ад гэтага зьяўляецца яшчэ адно пачуцьцё — пачуцьцё ўсьведамленьня паэтам сваёй віны. Ня перад Айчынай і ня перад Паэзіяй — перад імі аўтар «Беларускага мора» ні ў чым, здаецца, правініцца не пасьпеў. А вось перад каханай жанчынай — несумненна.
Цыкль вершаў, прысьвечаных каханай, бясспрэчна, займае цэнтральнае месца ў зборніку. Гэта такі востраў сярод штылявога паэтычнага зацішша, якое раптам запанавала ў беларускім моры. Калі Шніп хоча адпачыць ад «грамадзянскіх» тэм, ад абавязковых для кожнага буйнога паэта размоў з папярэднікамі па ліры, тугі па былой велічы Радзімы і г.д., ён даплывае да гэтага выратавальнага берага, прычальвае да яго (бо плыве, зразумела, на лодцы, а не галышом, змагаючыся з хвалямі) і робіцца самім сабой. Тут яму і доўгачаканы Храм, дзе можна паспавядацца, і стол, і дом. Ёсьць пра што пагаварыць.
Вось i ўсё… Няма ўжо ў садзе руж,
Толькi сьнег бялюткi, як папера,
На якой твой вечна п’яны муж
Пiша вершы пад Апалiнэра.
Праўда, каханая магла б запярэчыць, што аднаго ап’яненьня далёка не дастаткова, каб пісаць вершы «пад Апалінэра». Але рэч ня ў гэтым.
I можаш ты мяне шчэ палюбiць…
I я магу ўжо больш вiна ня пiць…
І дзякуй богу, бо жанчыне, якая вярнулася дамоў, выгляд мужа, што сьпіваецца ад тугі, наўрад ці прыйдзецца да густу. Ёй больш даспадобы культурны суразмоўнік, які ведае, што ёсьць на сьвеце іншая літаратура, вечная і не такая тужлівая. І паэт успамінае пра гэтую літаратуру якраз у цыклі прысьвечаных каханай санэтаў, наскрозь цытатным, — прычым цытаты, што паўстаюць у яго памяці, сьведчаць пра ўсё яшчэ не пра-пітую ўнутраную паэтычную культуру:
…I вось мы разам едзем на клады,
Дзе пахаваны малады Ясенiн…
I мы гаворым пра свае клады,
I з намi Багдановiч малады
У вершах адзiнокiх ажывае.
…У дворыку, якi апеў Булгакаў
I дзе Платонаў сьмецьце падмятаў,
Я над тваёй запiскай цiха плакаў
I вершамi адказ табе пiсаў…
…Быццам дзяўчыну, царкву на Нерлi
Нёс у душы Караткевiч з каханьнем,
Каб да царквы мы з табою прыйшлi,
Разам з царкваю страчалi сьвiтаньне.
…Вось i ты, прыгожая, як квет,
Як Шэксьпiраў пра любоў санэт,
Мне iдзеш насустрач па Цьвярскiм…
Аказваецца, тут, удалечыні ад таго самага «беларускага мора», можна ня піць, не скавытаць, а знаходзіць і культурную аснову для пачуцьця, і незацяганыя, нязьбітыя вобразы — накшталт той жа царквы на Нерлі ў душы Караткевіча (хаця не, і гэта ўжо было ў Рыленкава), і ці ня самы нечаканы радок ва ўсім зборніку:
I, смакуючы, як славу, каву…
Цьвярозы радок. Разважны, але дакладны і востры па сэнсе. Слава не абавязкова кружыць галаву, але неадменна мае аскомісты кававы смак, і п’еш яе ня залпам, а глыткамі, імнучыся зьведаць максымальна магчымую асалоду.
Так, мабыць, піў сваю славу аўтар показак пра Сабаку і Граждана.
У «Беларускім моры» п’юць славу вінную — Караткевіч, Сыс. Яны — нібыта апраўданьне для таго «п’янага мужа», што строчыць «пад Апалінэра»: маўляў, і гэтыя, не раўня мне, грашылі чаркай. Але якраз Караткевіч і Сыс, непасьпяховыя, нелюбімыя ўладай, непрыкаяныя, робяцца судзьдзём яшчэ стражэйшым, чым каханая жанчына. Успамінаеш пра апошні Сысоў зборнік, што выйшаў на грошы чытача тыражом 300 экзэмпляраў, — і ўсё становіцца на свае месцы. Разумееш: вось быў паэт-воўк, які ведаў, што такое свабодная творчасьць, што такое палёт думкі, палёт натхненьня. Але — захацелася ня бегаць самому ў пошуках грошай на выданьне кніг, а прыходзіць у дзяржаўнае выдавецтва, знаходзіць там разуменьне і падтрымку, выдавацца тыражом 1200 экзэмпляраў (пачэсны тыраж, «Яўген Анегін» такім выдаваўся) і з гонарам бачыць свае кнігі ня ў штаб-кватэры БНФ і не ў ТБМ, а ў вялізных дзяржаўных кнігарнях, на пачэсных месцах, недзе паміж Петрусём Броўкам і Ўладзімерам Гніламёдавым.
І воўк прыйшоў да чалавека і папрасіў пасадзіць яго на ланцуг.
Там і сядзіць. На ланцугу каля будкі, што на беразе беларускага мора.
Туга, туга-а-а-а…
Ёсьць гарэлка, i можна запiць,
Каб забыцца, што сёньня зiма,
Што цябе тут са мною няма,
Нiбы думак вясёлых прасьвет,
Дзе з дуэлi няшчасны паэт
Адзiнокiм вярнуўся дамоў,
Нiбы воўк, што ўцякаў ад ваўкоў…
Сумна жыць на гэтым сьвеце, панове.
∎
Шнiп В. Беларускае мора: Вершы. — Менск: Маст. лiт., 2004. — 142 с.
