Баяніст Лукаш
Я прачнуўся а пятай гадзіне вечара і адлучана ўтаропіўся ў нябесна-блакітную столь; нерухома ляжаў, захінуты ў насрозь прамоклае ад уласнага поту пакрывала, быццам немаўля ў пялюшках, і беспрычынна плакаў. Пасярэдзіне cпальні, быццам матрос на пратэзах, у такт майму арытмічнаму сэрцу тупаў усімі чатырма канцавінамі стол, на якім ў глыбокім тазіку праз лазуркавае мроіва плыла шкляная мадэмуазэль «Марціні» ў абдымку з пузатым, як швайцарскі сыравар, збаном. На плеценых крэслах спалі палюбоўнікі — мае скураныя штаны, ільняная кашуля і дзявочыя трусікі. Люстра глядзела на ўсю гэтую багемную гуртавуху сваім пустым срэбраным вокам. Я па-гудзінеўску вызваліў рукі з баваўняных уціхамірвальнікаў і дакрануўся да рамкі партрэта, які вісеў над галавой. Прыгадаць прозьвішча мастака аказалася немагчыма — клапатлівая сьвядомасьць апошнія дні рабіла іньекцыі забыцьця. Першы тыдзень было балюча, другі — ня памятаю, трэці — мною занялася яшчэ і нянька-падсьвядомасьць.
Ад змрочных думак ратаваў толькі папскі крыж напаўструхнелай шыбы. Я яшчэ раз зірнуў на партрэт, потым на стос фаліянтаў, на бронзавую фігурку Авіцэны і ў думках, ня зводзячы з алейнага падвойніка вачэй, запытаўся: «Спа- дар антыквар, колькі вы дасьцё мне за гэтую калекцыю кніг?»
«Выкіньце ўсё на сметніцу, гэта не каштуе і даляра!» — пачулася з падваконьня.
«Вы зьдзекуецеся зь мяне… Учора забралі срэбраны адбітак «Мяшэчніцы»… Гэта нахабства! Нахабства! На… х…»
Я маланкава скінуў пакрывала на падлогу, разьюшана расчыніў фрамугу, і піраміда з папяровых блёкаў чалавечых ідэй павалілася ў цёмнае прадоньне вуліцы. Букіністычныя рарытэты глуха плюхнуліся ў лужыну. Спужаная чарговым маім прыпадкам муха ўзьляцела з мармурова-халоднай бульбіны, села на бляшаны рукамыйнік і малітоўна склала пярэднія лапкі.
Я схапіў акамянелы клубень і шпульнуў следам на крамяніста-попельны тратуар. Унізе пачулася лаянка і валтузьня — бяздашнікі пачалі сварыцца з-за дарункаў, што нечакана зваліліся ім з прытулку мрояў, потым праклёны цёткі Марты зь першага паверху, яе цяжкія крокі, керхеканьне і шкадаваньне. Я зачыніў акно і прыглушыў сьвятло. На хвіліну надышло супакаеньне, якое раптоўна ператварылася ў суцэльную безвыходнасьць. Нядужае цела зноў укрылася буйным потам, але я, хістаючыся, дачыкільгаў да стала, праглынуў жменю заспакаяльнага і прыпаў вуснамі да мадэмуазэль «Марціні».
Ліпеньская цеплыня разьлілася па астэнічным целе. Жыцьцярадасная, інтымна-прыцішаная мэлёдыя саксафаніста гучала ў гарачым, як начны клюб, чэрапе. Тленная абалонка цяпер кіравалася боскай, гарманічнай мэлёдыяй, якая пераносіла мяне ў самае сакральнае пасьля ложка месьцейка — ванны пакой. Сам-насам з унітазам чалавек прымае выгляд багамольца або мысьляра, але, як ні круці, позу вечнасьці чалавек прымае толькі ў купальні. Калі ванна напоўнілася, я закінуў у ваду водарных мядзьведзек з марской солі, расслабіўся і заснуў. Абудзіла мяне а дзясятай гадзіне вечара поліфанічная сымфонія №40 Вольфганга Амадэя Моцарта, якая, дзякуючы вынаходзтву партатыўнага тэлефона, ператварала салён затхлага аўтобуса ў сталічную філярмонію, а местачковы кірмаш — у элітны клюб знаўцаў клясычнай музыкі. Я узяў тэлефон ручніком, націснуў на пімпку і прыклаў да вільготнага вуха.
— Алё…
— Серж, прывітаньне, — на другім баку пачуўся прыемны дзявочы голас. — Чаму не заходзіш? Ты мне не тэлефанаваў?
— Прывітаньне… Заходзіў… Раніцай тэлефанаваў, — я спрабаваў гаварыць бадзёра, але ўрэшце прамямліў нейкую лухту: — Твой брат сказаў, што…
— Які брат? Ты што, не пазнаў мяне? Серж! — у голасе пачулася ўстрывожанасьць. — Няма ў мяне ніякага брата. Гэта я, Лёля…
— Лёля? — млява перапытаў я. — Ах, так… Прабач…
Сьвядомасьць, як раўнівая сядзелка, упарта хавала ад мяне фатаздымкі ўспамінаў, баючыся, што я зноў пачну захапляцца, абагаўляць усё летуценнае, замест таго каб піць горкую мікстуру жыцьця.
— Нарэшце… Успомніў…
— Я вельмі рады чуць твой голас, даражэнькая.
— Слухай, ты не захварэў? Што з тваім голасам? — занепакоенасьць узрасла.
— Учора выступаў ва ўнівэрсытэце…
— Якім унівэрсытэце?! Учора была нядзеля! — крыкнула Лёля, а потым заплакала. — Ты зноў пачаў піць? Што цябе можа выратаваць ў гэтым жыцьці?
— Каханьне.
— Што ты ў ім разумееш, чэрствы прайдзісьвет? Ты думаеш, толькі табе аднаму цяжка? Ты мог бы мне проста патэлефанаваць…
— Супакойся, даражэнькая, супакойся. У каханьні я разумею, што толькі ты для мяне адзіная і самая пяшчотная; таму я не жадаў нагрувашчваць сваімі праблемамі тваё дабрадзейнае сэрцайка. Я не забыў нашай серады…
Я хлусіў, бо шкадаваў Лёлю, хлусіў, бо ў нядзелю мог толькі ад аднаго яе пацалунку расплакацца, як трохгадовы хлапчына. Яна б абавязкова спытала, што здарылася, і мне трэба было б расказаць, як маю маці не пускаюць да мяне празь мяжу, як на маіх вачах машынай зьбіла сабаку, як тры галерэі запар адмовілі мне ў інсталяцыях і яшчэ тысячу дробязяў, якія маглі параніць ласкавае, але не па маладосьці хворае сэрца маладой латышкі.
— Я адчуваю сябе шчасьлівым толькі з табою, — прадоўжыў я, — і мне неабходна сустрэцца. Неадкладна.
— Ты прыйдзеш толькі дзеля мяне? — голас Лёлі гучаў усьцешана.
— Канечне. Мне неабходна паведаміць табе нешта вельмі важнае.
— Ты вельмі мілы… Я абавязкова прыйду. Дзе мы сустрэнемся?
— Клюб «С» на Ратушнай плошчы, апоўначы.
— Вельмі файна. Я буду чакаць цябе, каханы.
— Я цябе таксама. Цалую і надзейна абдымаю. Да сустрэчы.
Паклаўшы трубку, я хуценька прыбраў свой пакой, пагаліўся, схапіў з камоды партманэт і выйшаў з кватэры. На першым паверсе мне сустрэлася цётка Марта, фігура якой у масянжовым сьвятле калідору нагадвала нерасфарбаваную матрошку.
— Добры вечар, спадар Сяржук! Куды вы сабраліся ў такое ветранае надвор’е?
— Добры вечар, цётухна Марта! Пайду крыху прагуляюся… мне нешта кепска на душы.
— Вы сябе зусім не шкадуеце! Ну зусім!..
— Кіньце, цётухна Марта! Калі я буду сябе шкадаваць цяпер, у старасьці я буду шкадаваць, што шкадаваў сябе ў маладосьці.
— У вас заўсёды знойдзецца адказ, — з разгубленай усьмешкай прамовіла цётка Марта і, ужо зьбіраючыся разьвітацца, запыталася: — А кнігі павыкідвалі навошта? Такія цудоўныя кнігі! І на вуліцу! Дзякуй богу, я пасьпела, бяздашнікі б парасьцягалі іх сабе на самаскруткі.
— Бяздашнікам яны больш патрэбныя або гандляркам семкамі. Быццам вы зрабіліся б шчасьлівай, калі б прачыталі ўсю клясыку сьвету? Ці ваш муж кахаў бы вас гэтак палка, як і раней, ці ў адначасьсе ва ўсім сьвеце запанавала б справядлівасьць і чалавекалюбства? Усе гэтыя ісьціны, перапісаныя мільёнамі графаманаў, вядомыя здаўна… — мне зрабілася сьпякотна, было цяжка дыхаць. — Досыць. Нешта я зноў разгарачыўся. Лепей скажыце, ці ня знойдзецца ў вас пары таблетак заспакаяльнага і парасона? Гляджу, лівень можа пачацца!
Цётка Марта, разумеючы ўсю юнацкую максымізаванасьць маіх слоў, па-сваяцку ўсьміхнулася і цярпліва, са шкадобаю, прамовіла: «Для цябе ў мяне знойдзецца ўсё. Ой, які ты схуднелы! Не жадаеш гарбаты?»
— Дзякуй вялікі! Потым неяк…
Забраўшы парасон і разьвітаўшыся з гаспадыняй, я збочыў з Магілёўскай вуліцы і павольна пакрочыў па брукаванай дарозе. У некаторых дамах гарэла сьвятло, яшчэ пахла вячэрай і салодкай гарчыцай. Была без дваццаці дванаццатая. На Тэатральным мосьце, каля помніка Пушкіну, мяне ледзь ня зьбілі двое маладых вэлясыпэдыстаў. Я вылаяўся на іх, але яны прамаўчалі і пашпарылі яшчэ шыбчэй. Абмінуўшы бухгальтарскую школу і піўны намёт «Мікалаеўскае», ля галерэі я ўбачыў Андрэя Духоўнікава, які здаля махнуў мне рукой і зьнік разам з гуртам нямецкіх мастакоў у сваім мастацкім атэлье.
Зь Лёляй мы сустрэліся на брукаваным кругляку Ратушнай плошчы, як дзьве стрэлкі на гадзіньніку ратушы, акурат апоўначы. Па дахах забарабаніў золкі дождж, але дэпрэсіі, што часьцяком восеньскімі вечарамі зацякала ў душу, як у вадасьцёкавую трубу, цяпер не было. Яе цыганскім посьвістам адганяў вецер разам зь бясконцым табуном воблакаў за далягляд думак пра Адзіную.
Шчанячае скуголеньне падваротняў заглушалі парцаланавыя званы на барочнай вежы, якія зьнізу здаваліся часткамі разьбітага вечнасьцю месяца. Пастаяльцам невялічкага гатэлю, што месьціўся на правым баку плошчы, магло падацца ў васковым сьвятле ліхтароў, што дзьве вытанчаныя фігуркі верасьнёўскіх бестурботнікаў застылі ў пацалунку па волі рэжысэра яванскага тэатру ценяў. Адзіны агеньчык гарэў у акенцы дому Давіда Сімановіча. Вецер падзьмуў мацней, і Лёля прытулілася галавой да маіх грудзей ды ледзь чутна прашаптала: «Мне вусьцішна…»
Я разгарнуў парасон, абняў прадроглую дзяўчыну і суцешыў: «Супакойся, усё будзе добра. Хадзем у клюб, табе трэба сагрэцца».
Мы спусьціліся па шэрых прыступках у магічны скляпок клюбу «Daugava». Тут панаваў настрой бестурботнасьці і хатняя цеплыня, якія дапамагалі забыцца пра ліхтугу і будзённасьць. Наведвальнікаў не было, ды-джэй Аляксандрас зьехаў на выходныя да сваякоў у Рэжыцу. Стос яго кружэлак ляжаў на нікеляваным крэсьле і нагадваў, што гаспадар хутка вернецца. Маладжавы бармэн з срэбранымі завушніцамі, заўважыўшы мяне яшчэ здалёк, шчыра абрадаваўся, а потым сарамліва-какетліва махнуў мне рукой.
— Прывітаньне, Артур! — адказаў я. — Знаёмся, гэта Іяланта — непаўторная і пяшчотная жанчына Сусьвету, якую я кахаю.
— Вельмі прыемна, — дзяўчына працягнула сваю мініятурную далоньку.
— Нарэшце, Серж, ты знайшоў блізкага чалавека…
— Артур, ты пачынаеш раўнаваць? — жартаўліва запытаўся я.
— Што ты! Ты зусім не шкадаваў сябе апошнія тыдні. Дый клініка ўзьдзейнічае на… — тут ён асёкся, зразумеў, што хапнуў лішняга, перавёў позірк зь мяне і прадоўжыў: — Узьдзейнічае на занятых людзей, я чуў, вельмі станоўча.
— Напэўна… А як ты маесься?
— Дрэнь справы, — Артур манерна абапёрся на локаць і цяжка ўздыхнуў. — Мяне кінуў Леанард…
— Гэты стары? Знойдзеш сабе іншага каханка, а ня гэтага сівога архітэктара. Ты ж не жывеш у дзевятнаццатым стагодзьдзі, як Чайкоўскі ў правінцыйным, артадаксальнам гарадку, — супакойваў я. — У клюбе бывае шмат народу, усё будзе добра. Вось убачыш…
— Добра… — працягнуў Артур, — але ж я ня геній. Мне вельмі цяжка знаёміцца самому…
— Затое ты гатуеш самыя чароўныя кактэйлі. Гэта лепей за словы…
— Я ня ведаю, што мне рабіць…
— Забудзь усё і зрабі нам дзьве «Тропікі».
Мы занялі зь Лёляй невялічкі сталок, які месьціўся на ўзвышэньні наводдаль ад барнай стойкі, каб не выслухоўваць новай споведзі небаракі-гея, і запалілі. Праз хвіліну нам прынесьлі замову.
— Серж, будзеш замаўляць што-небудзь яшчэ? — гасьцінна пацікавіўся Артур.
— Прынясі нам дзьве піццы зь вяндлінай і каву, — адказаў я, а потым, паразважаўшы, дадаў: — Калі што-небудзь спатрэбіцца, я цябе паклічу.
Артур вярнуўся за стойку, пастаяў хвілін пяць, а потым зьнік на складзе.
— Тут вельмі ўтульна, — пачала Лёля.
— Табе падабаецца?
— Так. Ніколі тут не была.
— Вып’ем за цябе, — узьняў я свой фужэр.
— І за цябе!
Мы выпілі.
— Ведаеш, я вельмі шчасьлівы, што магу быць побач з табой, — амаль па літарах выціснуў я зь сябе.
— Што я чую? Сержык!
— Я шчасьлівы, — паўтарыў я. — Проста я не такі шматслоўны, як ты!
— Гэта я даўно заўважыла. Ведаеш, Серж, мне сёньня здалося, што ты вельмі адзінокі, таму вырашыла патэлефанаваць.
— Дзякуй, ты вярнула мяне з таго сьвету. Не адзінокі… Я проста рыхтаваўся сказаць табе самае галоўнае… — я сумеўся.
— Што ты хацеў сказаць?
— Ты вельмі добрасардэчная…
— Нарэшце ты адчуў… Дабрыня робіць безнадзейнага чалавека шчасьлівым…
— Яшчэ я хацеў сказаць, што я цябе кахаю!
— Я цябе таксама…
Іяланта пасунулася бліжэй і паклала свае цнатлівыя рукі мне на плячо. Я абняў яе і асьцярожна пацалаваў у вусны. Яна правяла далонькай па шыі, потым палашчыла гладка паголеную шчаку і прыціснулася да мяне ўсім целам. Надышло аглушальнае забыцьцё…
На імгненьне мы перавялі позірк, за стойкай зноў маркоціўся Артур, а ў куце пасмоктаваў піва вусаты цыган ў фэтравым капелюшы і раскладваў па стосах дробныя купюры. Побач на скураной канапе, як стомлены гулямі хлапчук, драмаў вялізны, з бліскучымі мэдалькамі і званочкамі баян. Ён час ад часу цяжка ўздыхаў, але музыка спагадліва глядзеў на яго са сваёй залатазубай усьмешкай і супакойваў: «Ну пачакай, хутка пойдзем!»
— Дзядзечка Лукаш! — павітала незнаёмца Лёля.
— Іяланта! — узрадаваўся цыган і ўзьняў капялюш. — Што ты тут робіш?
— Хадземце да нас, дзядзечка Лукаш!
— Не… Дзякуй… — незнаёмец думаў, што будзе перашкаджаць, але пасьля маіх упрошваньняў урэшце згадзіўся.
— Дзядзя, пазнаёмся — гэта Сяржук, я табе шмат расказвала пра яго, — не сунімалася Лёля. — Серж, а гэта мой дзядзька. Пасьля таго як я зьбегла ад свайго татачкі-алькаголіка, ён мне самы блізкі чалавек.
— Вельмі прыемна, — быў мой адказ. — Я ведаю аднаго баяніста, якога траціна краіны кліча бацькам, другая маўкліва слухае, а трэцяя бяжыць ад яго мажорных мэлёдый у цішыню… Вы зусім іншы чалавек, спадар Лукаш…
— Мне таксама прыемна пазнаёміцца з вамі… з табой, Сяржук… Кліч мяне проста дзядзечка Лукаш.
— Добра, дзядзечка Лукаш, — я ўсьміхнуўся, — ведаеш, калі ў Лёлі няма нікога больш блізкага, чым ты, я хацеў бы прасіць згоды на вянчаньне ў цябе…
— А Іяланта сама згодна? — і ён зірнуў на сваю прыёмную дачку.
Дзяўчына расчырванелася і ледзь чутна прамовіла: «Так…»
— Я не пачуў, — жартаўліва перапытаў Лукаш.
— Так, — гучней адказала Лёля.
— Ня чую, — не сунімаўся баяніст.
— Так, я згодная, — на ўвесь бар пракрычала мая каханая. Артур спагадліва ўсьміхнуўся ў наш бок.
— Глядзі, — зьвяртаючыся да мяне з усёй сур’ёзнасьцю, пачаў дзядзечка Лукаш, — даю табе год. Калі на працягу гэтага часу падманеш мяне…
— Не падману, — запэўніў я. — Стрымаю сваё слова.
— Вясельле будзем гуляць у мяне, — Лукаш перавёў свой позірк на Лёлю. — Памятаеш, я табе расказваў пра хутар каля возера Сялява?..
— Так… І ты яго набыў? — не хаваючы радасьці, ускрыкнула Лёля.
— Пакуль не, але ўсе паперы ўжо амаль гатовыя для дамовы… Больш ні слова пра гэта… Нікому… А цяпер трэба адзначыць вашы заручыны. Бармэн, дзьве «Сьлівавіцы» і фужэр «Рэйнскага»!
Артур прынёс заказ.
— Паслухай, Артур, — зьвярнуўся я. — Будзь маім сьведкам на вясельлі.
— Ты мяне запрашаеш?
— Канечне, што за дурное перапытваньне?
— Выдатна. Гэта адзіная добрая навіна за сёньняшні дзень…
— Потым эмоцыі, Артур, — перапыніў яго я. — Вазьмі што-небудзь сабе і сядай да нас, сёньня ў цябе ўсё роўна няма наведвальнікаў.
Цяпер за сталом нас сядзела чацьвёра.
— Жадаеце, я сыграю вам цудоўную рэч? Перамогу гармоніі над хаосам! — прапанаваў Лукаш. — Такату і фугу рэ мінор Баха!
— Ня трэба. Лепей сыграй «Ce Que» Джоні Холідэя, — прапанавала Лёля.
Лукаш іграў ад душы, спрытна перабіраючы пальцамі па чорна-белых пімпачках, у такт падпяваючы сабе на цыганска-францускай трасянцы. Калі ён скончыў, мы зааплядзіравалі.
Далей гучалі расейскія рамансы, стары добры рок, душэўна-простыя напевы нарвэскіх пастухоў і румынскія дойны. На некалькі гадзін усе забыліся пра свае праблемы і слухалі магічныя пералівы баяна.
А чацьвёртай гадзіне ўсе стаміліся; я пайшоў праводзіць Лёлю, а дзядзечка Лукаш вярнуўся ў сваю маленькую кватэрку каля вакзалу.
Разьвітваючыся, я пацалаваў Лёлю ў яе чуйныя вусначкі і паабяцаў, што заўтра мы паедзем на цягніку ў Пецярбург.
— Добра… Заадно трэба будзе забраць у цябе мае трусікі… — крыху стомлена ўсьміхнулася яна. — Я буду ў цябе апоўдні.
Але апоўдні Лёля не зьявілася, і я, адчуўшы нядобрае, неадкладна памчаў да яе. Перад домам я ўбачыў машыны міліцыі і хуткай дапамогі. На душы пачаўся дзікі неспакой, які ўзмацніўся, калі я падняўся на трэці паверх. Дзьверы ў кватэру былі расчыненыя, вакол сабраўся маўкліва-шэры натоўп.
— Прапусьціце мяне, — закрычаў я.
Людзі расступіліся.
Двое людзей маўкліва зашпільвалі чорны мяшок.
— Чакайце.
Я падбег бліжэй. Міліцыянт хацеў мяне спыніць, але яго напарнік схапіў яго за рукаў.
У цэляфанавай абалонцы ляжала Лёля і ўсьміхалася мармурова-зьбялелымі вуснамі ўсяму бяздушнаму сьвету: я шчасьлівая, я кахаю! Я пацалаваў яе, маланка на мяшку зашпілілася. Я адвярнуўся, гарачыя сьлёзы пакаціліся па маіх шчоках.
Пазьней мне паведамілі, што яна памерла ў сьне ад сардэчнага прыступу. Ёй не было і дваццаці.
Ня буду апісваць сваё дзевяцімесячнае знаходжаньне ў псыхіятрычнай лякарні, там таксама, як і на волі, знаходзяцца, паводле Джорджа Бэрнарда Шоў, вар’яты. Артур вярнуўся да Леанарда і зьехаў зь ім у сталіцу. Адзіныя, хто мяне наведвалі, — цётка Марта і дзядзька Лукаш.
Ён мяне і забраў пасьля выпіскі да сябе. На фэрме я вучыўся і дапамагаў яму рыхтаваць коней для карнавалаў і скачак.
На старым крэсьле стаяў баян, які Лукаш цяпер браў вельмі рэдка і граў адну-адзіную мэлёдыю «Ce Que» Джоні Холідэя.
∎
АРЦЁМ АРАШОНАК — выпускнік філялягічнага факультэту Віцебскага дзяржаўнага ўнівэрсытэту. Ляўрэат конкурсу маладых літаратараў імя Натальлі Арсеньневай. Аўтар «Arche» і «Дзеяслова». Жыве ў Віцебску.
