Паэт, які хацеў забіць Будзённага

Памяці Сяргея Дзяргая.

У 1960-я мы жылі зь ім у адным доме па вуліцы Якуба Коласа, толькі ў розных пад’ездах, і цягам дзесяці гадоў я бываў у яго амаль штодзённа.

Якуба Коласа — ня лепшая вуліца для тых, хто на ёй жыве, асабліва калі ўсе вокны тваёй кватэры выходзяць на праезную частку: днём і ноччу равуць грузавікі, аўтобусы, скрыгочуць трамваі.

Але мала таго, што вокны Сяргея Сьцяпанавіча выходзілі проста на вуліцу (першы паверх), дык яшчэ і скрыжаваньне было пад самымі вокнамі. І ўвечары акрамя грукату раздражняў сьвятлафор, несупынна міргаючы то зялёным каціным, то жоўтым воўчым, то бычыным чырвоным вокам.

І вось прыгадваецца: званю ў дзьверы, чакаю, пакуль Сяргей Сьцяпанавіч дакульгае да іх. Чакаць даводзіцца доўга. Хвіліны тры, а то і пяць, калі мой званок засьпеў яго ў ложку, калі ён сядзеў у ім — чытаў альбо пісаў у таўстым канторскім сшытку. Устаць з ложка было праблемай, і да дзьвярэй дабрацца таксама: у Дзяргая былі амаль атрафіраваныя ногі, і ён змушаны быў рукамі апускаць іх на падлогу. Ногі ня гнуліся ў каленях, ня слухаліся яго, як пратэзы. Хвароба ног была зьвязана з тубэркулёзам пазваночніка, атрафіраваліся нейкія нэрвовыя цэнтры, якія кіруюць нагамі, — здарылася гэта яшчэ ў юнацтве. Не заўсёды было так, што ён ня мог хадзіць, але пасьля выхаду на пэнсію (з пасады адказнага сакратара часопісу «Вожык») з нагамі зрабілася зусім кепска, і ён сядзеў у чатырох сьценах.

Нарэшце ён адчыняе мне, і я з парогу ўзрадавана яму кажу: «Сяргей Сьцяпанавіч! Сёньня ў Саюзе пісьменьнікаў была размова пра вас, каб вам кватэру памяняць, каб вы пераехалі куды-небудзь у Зялёны Луг, у цішыню. Каб вокны можна было насьцеж адчыніць! Начальства вырашыла: знайсьці Дзяргаю іншую кватэру. Вам трэба толькі заяву напісаць. Так што сядайце і пішыце, а я заўтра ж занясу яе ў Саюз!»

Ён ціхім голасам, але цьвёрда ахалоджвае мяне: «А хіба я прасіў, каб ты за мяне хадайнічаў? Скардзіўся каму-небудзь? Чаму ты вырашыў, што мне тут кепска?» — «Дык жа шумна, Сяргей Сьцяпанавіч! Грукат, сажа, пыл». «Ціха толькі на тым сьвеце, братачка! І хопіць на гэту тэму, — ён усьміхаецца сваёй заўсёды сарамлівай, дзіцячай усьмешкай. — І слухаць больш не хачу пра кватэру! Давай лепш гарбаты пап’ём».

За гарбатай я ўсё-такі спрабую яго пераканаць, што трэба яму перабрацца ў іншы раён, у ціхае месца, але ён пачынае злавацца: «Маладыя хлопцы да мяне прыходзяць, здольныя паэты, з будучыняй, вось ім хай і даюць жытло. А я тут у двух пакоях шыкую, як буржуй!.. Сорамна мне прасіць кватэру».

Так ён і пражыў да самай сьмерці ў сваёй «хрушчобе-палутарцы», у грукаце і бэнзінавым смуродзе за вокнамі, якіх ніколі не адчыняў, адно фортку ўначы на паўгадзіны: грукат усё ж даймаў яго. Але ён сапраўды ніколі ні на што ня скардзіўся: ні на сваю кватэру, ні на хваробу, ні наагул на жыцьцё. Пра тое, якім яно ў яго было, расказваў толькі ў вершах. І то мэтафарычна, намёкам. Нічога канкрэтнага:

Ох, жыцьцё, жыцьцё!

Як ты мяне вярэдзіла,

Шкуматала,

Трапала,

Кідала,

Якія пасткі на маім шляху ставіла!..

А што за пасткі — ні слова.

Яму было што хаваць, утойваць, ён баяўся многага ў сваёй біяграфіі. Нават і тады, калі можна ўжо было не баяцца. Вось яшчэ адна згадка. Пасьля сьвяткаваньня дваццатых угодкаў Перамогі зайшоў да Дзяргая, бачу — на пісьмовым стале ляжаць два чырвоныя пудэлкі. Я без папытаньня раскрыў адзін — у ім мэдаль «За адвагу», раскрыў другі — там юбілейны мэдаль. Пытаюся: «Сяргей Сьцяпанавіч, гэта што, вашы мэдалі?» «Мае, — усьміхаецца сарамліва. — Вось, прыехалі ўчора нейкія хлопцы зь Вярхоўнага савету, уручылі…» Мы на той час былі знаёмыя ўжо гадоў дванаццаць, але ніколі ён не казаў мне, што ўдзельнічаў у вайне. Гэта я яму вушы прадудзеў пра сваё партызанства, а ён толькі слухаў і ўсьміхаўся. «А што вы рабілі на вайне? — задаў дурное пытаньне. — Дзе ваявалі?» «А я не ваяваў, — кажа, — дома сядзеў». «Як дома?» «Ну, я быў гаспадаром явачнай кансьпіратыўнай кватэры», — адказвае ён неахвотна. «Дык вы падпольшчык? Вы былі ў менскім падпольлі?» — «Не, у гомельскім». — «У гомельскім? Вы ж мянчук, вы ніколі не казалі, што жылі ў Гомелі!» Ён адказвае з ранейшай неахвотай: «Ну, я перад самай вайною пасяліўся ў Гомелі. У Менску мне забаронена было жыць, у мяне быў «мінус»…» «Мінус? Нічога не разумею!..» — «Мінус таму, што я сядзеў у лягеры. Выпусьцілі перад самай вайною, але ў Менск вярнуцца не дазволілі, на Менск у мяне быў «мінус», бо сталіца…» Мне ня трэба было тлумачыць, што такое «мінус», ня «мінусам» я быў агаломшаны, а тым, што Дзяргай сядзеў у лягеры!

«За што вас пасадзілі?» «За падрыхтоўку замаху на маршала Будзённага, — сказаў ён. — І хопіць пра гэта!..» Але я ўчапіўся ў яго. Выцягваў фразу за фразай, покуль ён не раззлаваўся: «Што ты мяне дапытваеш, як энкавэдыст?!» Ды ўсё ж расказаў, што пасадзілі яго ў 1937 г., данос на яго быў, быццам ён зьбіраецца застрэліць Будзённага, які меўся прыехаць у Менск. Судзіла яго праславутая «тройка», далі пяць год зьняволеньня. Якраз увесну 1941 г. тэрмін зьняволеньня скончыўся. Расказаў і тут жа спахапіўся: «Нікому пра гэта ні слова, што я сядзеў!..» «Але чаму? — зьдзівіўся я. — Цяпер пра тыя часы нават «Правда» піша, чаму вы павінны ўтойваць, што былі сталінскім зэкам?» «Рэч у тым, — сказаў ён апасьліва, — што ў мяне няма афіцыйнай рэабілітацыі. У 1944-м, як толькі Менск вызвалілі, я прыехаў сюды з Гомелю. Ніякай даведкі ў гомельскіх падпольшчыкаў ня ўзяў, думаў, потым вазьму, калі спатрэбіцца. А як толькі прыехаў у Менск — захварэў, пазваночнік зноў схапіла страшэнна, трапіў у шпіталь. А калі выйшаў, атрымаў па шпітальнай даведцы пашпарт. Чысты, нармальнай сэрыі, ня той, якая была ў былых зэкаў. Нешта «органы» не даглядзелі, прашляпілі. Ну і стаў я жыць ціхенечка, уладкаваўся на працу. Пісаць стаў, друкавацца. Прынялі ў Саюз пісьменьнікаў. Маўчаў і пра лягер, і пра вайну. Ніхто мяне не чапаў, ніхто ні пра што не пытаўся. Пра што пытацца ў калекі ўбогага? Так што афіцыйнай рэабілітацыі ў мяне няма. А мэдалі гэтыя… Гомельскія хлопцы пра мяне ўспомнілі, напісалі некуды, вось і атрымаў дзьве бляшкі…» «Трэба атрымаць рэабілітацыю! — загарачыўся я. — Я сам напішу за вас, куды трэба!» І тут ён па-сапраўднаму спалохаўся: «Нікуда ня трэба пісаць! Пачнуць разьбірацца, даведаюцца, як я пашпарт атрымаў тады, у 1944-м. Я ж падмануў уладу, чысты пашпарт атрымаў, хоць ня меў на тое права. Той мой «мінус» ніхто не адмяняў. Разумееш? Так што маўчы, я табе загадваю!» Я даў яму слова, што нікому нічога не скажу пра ягоную гісторыю, і слова тое стрымаў.

Прайшло дванаццаць год, настаў год 1977-мы, юбілейны для Дзяргая — 17 верасьня яму споўнілася семдзесят. Газэта «Літаратура і мастацтва» заказала мне з гэтай нагоды артыкул аб жыцьці і творчасьці паэта, які я напісаў зь вялікай ахвотай і радасьцю. Напісаў пра ўсё — і пра 1937-мы, і пра падпольле ў Гомелі. Але перад тым, як занесьці артыкул у рэдакцыю, прыйшоў з рукапісам да Дзяргая — хай прачытае, можа, знойдзе нейкія недакладнасьці. Чытаючы, ён хмыкаў, нездаволена паводзіў плячыма, нешта бурчэў сабе пад нос і раптам рэзка ўскінуў галаву: «Што ты тут пляцеш пра лягер? Ты ж мне слова даў маўчаць!» І рашуча закрэсьліў усё, што тычылася лягеру, «мінусу» і чыстага пашпарта. Я раззлаваўся: «Усё яшчэ баіцёся? Нават ня ў тым справа, што вы ляўрэат Купалаўскай прэміі, заслужаны работнік культуры, — вам семдзесят год! Хто вас кране, каму вы патрэбны?» «А і баюся, — сказаў ён з выклікам. — І ты б на маім месцы баяўся, ня школілі яшчэ цябе, ня гнулі ў дугу! Гэта цяпер яны такія добранькія, а заўтра хто ведае, якія будуць? «Органы» — што ваўкі. Прыроды сваёй не мяняюць!» Памаўчаў, яшчэ раз старанна замазаў шарыкавай ручкай «лягерную тэму», стаў бурчэць, што і ва ўсім астатнім я хапіў лішку, перабраў: «Знайшоў клясыка! Дзякуй, вядома, за добрыя словы, але мог бы і больш стрымана. А то — зорка паэзіі! Напышліва, братачка!» Ня ведаю, напышліва гучала тое, што я напісаў пра яго як паэта, ці ён адрынуў тое таму, што не любіў, не выносіў кідкіх параўнаньняў, у яго «сьляза — заўсёды горкая, а пот — салёны, а кроў — чырвоная, а гора — чорнае». А чалавек, дабаўлю за яго, — усяго толькі чалавек, а ня зорка, але ўсё роўна мне хочацца паўтарыць тыя словы, якія былі ў тым маім артыкуле пра Дзяргая: «Ён як зорка, якую не адразу заўважыш на зорным небе. У вочы кідаюцца перадусім некалькі самых яркіх зорак, але яны, зоркі першай велічыні, толькі разам зь іншымі, больш сьціплымі, утвараюць усю веліч, усю прыгажосьць і гармонію зорнага купалу. Да таго ж мы ведаем, што ў іншых на першы погляд сьціплых зорках зорнае рэчыва ў тысячы разоў больш важкае, чым у разьдзьмутых гігантаў, мы ведаем, што асьляпляльнае зьзяньне камэты — гэта зьзяньне абалонкі пустаты. Вершы Сяргея Дзяргая ніколі не бываюць асьляпляльнымі, але яны ніколі не бываюць пустымі».

Ён ня быў знакаміты, хоць і атрымаў Літаратурную прэмію імя Янкі Купалы, яго рэдка друкавалі ў Маскве — у выдавецтве «Советский писатель» выйшла адна-адзіная ягоная кніжачка вершаў, «Рациональное зерно». Кніжачку тую пераклалі Навум Кісьлік, Хвёдар Яфімаў і я. І яшчэ ў часопісе «Дружба народов», недзе ў 1972 г., паявілася ў маім перакладзе падборка вершаў Сяргея Сьцяпанавіча, прызнаная найлепшай паэтычнай публікацыяй году і адзначаная прэміяй часопісу. Вось і ўвесь тагачасны ягоны ўсесаюзны посьпех. І на гэта ніколі ён не наракаў, лічыў славалюбства ганебнай заганай.

Як ні дзіўна, але найлепшую характарыстыку Сяргею Дзяргаю як чалавеку даў той, хто зьнявечыў ягонае жыцьцё, — ягоны стрыечны брат (імя ня памятаю). Гэта брат пасадзіў яго ў 1937-м, напісаў на яго паклёпніцкі данос, зыходзячы зь меркаваньняў абсалютна трывіяльных. Той брат, як і ўсе савецкія людзі, быў, гаворачы словамі Воланда з раману Міхаіла Булгакава «Майстар і Маргарыта», «сапсаваны кватэрным пытаньнем» і вырашыў завалодаць пакойчыкам Сяргея Сьцяпанавіча. Для гэтага трэба было «ліквідаваць» гаспадара пакойчыку — у 1937-м энкавэдысты заахвочвалі даносчыкаў вельмі проста: аддавалі ім жытло ахвяр. І вось празь дзесяцігодзьдзі, калі Дзяргай жыў ужо ў «шыкоўнай» кватэры на Якуба Коласа, прыйшоў да яго той ягоны брат. І папрасіў, каб Сяргей Сьцяпанавіч пасяліў у сябе і прапісаў пляменьніка, сына таго стрыечнага Дзяргаевага брата. Сяргей Сьцяпанавіч быў абурыўся: «Як ты можаш аб гэтым мяне прасіць? Пасьля таго, што ты са мной некалі зрабіў! Ты што, у сабакі вочы пазычыў?» Брат спакойна выслухаў і сказаў: «Правільна, Сярожа! Кепскі я чалавек, а ты — харошы. Дык чаму ты празь мяне павінен таксама зрабіцца кепскім? Ты павінен заставацца самім сабою, інакш гэта будзеш ужо ня ты!»

Што ж, меў рацыю, нягоднік!..

…Над магілай Дзяргая на Паўночных могілках стаіць сьціплы гранітны помнік. Вакол магілы разросься бэз. Шумяць яліны і сосны. Я бываю на ягонай магіле кожнага разу, калі наведваю магілу свайго бацькі: ад Сяргея Сьцяпанавіча да майго таты крокаў дваццаць…

На помніку Сяргея Сьцяпанавіча толькі імя й прозьвішча, даты нараджэньня й сьмерці: 17.09.1907 — 25.12.1980. (Мяне заўсёды ўражвае, што дзень нараджэньня й дзень сьмерці Дзяргая стаяць зусім блізка ад датаў Навума Кісьліка — ці не адзін нейкі код кіраваў жыцьцём абодвух гэтых сяброў?..) Чамусьці ня выбілі на Дзяргаевым помніку хоць бы адзін радок зь ягоных вершаў, і мяне гэта засмучае. Хоць многія яго вершы гучаць у маёй душы самі…

Бывае, сум агорне, змога,

А дзень за днём — паўзе з начы…

Куды мне бегчы ад сябе самога?

Не, ад сябе самога не ўцячы!

Ты кажаш мне: «Пакінь дзівачыць

І лепей сьмейся, а ня плач!

Ня можаш сьвет пераіначыць,

Дык сам сябе пераінач!»

А як сябе пераіначыць,

Калі ў табе таксама сьвет?

І для цябе ён столькі ж значыць,

Як і бязьмежнасьць, як сусьвет!

І можа, ісьціна у гэтым,

І мэта — ў вечнай барацьбе

Твайго маленечкага сьвету

З тым, што ня зьмесьцім у сабе?

Не, паэты не паміраюць!..

∎

«Бацька паэта ў 1920-я гады трымаў у Менску ўласную сталоўку, куды нярэдка заходзілі Янка Купала, Якуб Колас, Язэп Лёсік. Можна толькі здагадвацца, якіх цікавых навінаў льга было там наслухацца ад наведнікаў, што бавілі час за шклянкай гарбаты ці, з дазволу гаспадара, за чаркай чаго мацнейшага. Сяргей закончыў агульнаадукацыйныя курсы — на гэтым з прычыны слабога здароўя вучобу давялося спыніць. Займаўся самаадукацыяй. У 1935-м ён быў арыштаваны, зь няволі вярнуўся схварэлы. У 1939-м — новы арышт і высылка ў Казахстан. Праз два гады вярнуўся. У вайну настаўнічаў, падпольна супрацоўнічаў з партызанамі. Чатырнаццаць гадоў адпрацаваў у «Вожыку». У апошнія гады жыцьця хвароба не адпускала, з хаты амаль не выходзіў. Многа пісаў, не паддаваўся немачы, сам сябе бадзёрыў: «Праехаць вельмі лёгка ці прайсьці шашой асфальтавай за плыньню руху. Але як цяжка часам нам брысьці па вогненнай сьцяжыне духу». Аўтар чатырох паэтычных кніг».

Міхась Скобла, анталёгія «Краса і сіла»

∎

СЯРГЕЙ ДЗЯРГАЙ

З народнага

— Куды едзеш?

— Да Менску.

— Што вязеш?

— Гэнску.

— Што за гэнску?

— Ну, гуску.

— Так бы й казаў па-людзку.

— Дык жа гусей… Толькі панства купуе!