Яны пазнаёміліся ў час самай глухой гарадзенскай восені, калі дворнікі на вуліцах зграбаюць апошнія курганчыкі зжаўцелай лістоты, а Нёман ад бесьперапыннай плыні вады, што ліецца ў яго зьверху, здаецца асабліва чорным і ненажэрным. Малады па апісаньні сябра адшукаў невялікі дамок на доўгай неасфальтаванай вуліцы, і ў двары яго сустрэў маленькі, але надта драпежны з выгляду сабачка, які, бегаючы на даўжэзным ланцугу, з захапленьнем дэманстраваў жаданьне пракусіць незнаёмаму госьцю нагавіцы.
 Апанас Цыхун |
Чалавек, які адчыніў дзьверы, выглядаў зусім не такім, якім чакаў яго ўбачыць Малады. Вядома, калі табе шаснаццаць гадоў, старасьць ня можа быць паняцьцем адносным. Для цябе аднолькава старымі будуць і шасьцідзесяцігадовы мужчына, і дзядок, якому стукнула дзевяноста. Але цяпер Малады адчуў выразную розьніцу. У кніжках і газэтах друкавалі партрэт Старога ня менш чым дваццацігадовай даўніны. Там ён пад гальштукам і ў касьцюме, са значкам заслужанага настаўніка рэспублікі на грудзях, а тут перад Маладым стаяў згорблены лысы дзядуля.
— Ну, то дзень добры і заходзьце, — гучным, неўласьцівым для свайго вонкавага выгляду голасам сказаў дзядок і працягнуў Маладому для поціску пакручаную шчопцю сваю руку.
Хата складалася з двух невялікіх пакойчыкаў і кухні. Паўсюль стаялі паліцы з кнігамі, на сьценах віселі партрэты акадэміка Карскага і нейкіх невядомых людзей.
— А гэта мая жонка, — паказаў стары на партрэт на сьцяне. — Памерла яна. Мы разам трох сыноў выхавалі. Ну, не зусім як у той казцы, усе разумныя і акуратныя.
Яшчэ Маладога зьдзівіла: Стары быў першым чалавекам, які так доўга распытваў у яго пра бацькоў, адкуль яны, калі прыехалі ў Горадню, дзе працуюць. Шмат пазьней Малады зразумеў — мяркуючы па жыцьцёвай дарозе бацькоў, па тым, што сын расказвае і ведае аб іх, Стары даведаўся аб ім самім усё, што яму было трэба.
Потым перайшлі да справы. Стары прыўзьняўся, нешта падумаў і загадным тонам сказаў: «Станавіся на крэсла і цягні з шафы тыя папкі».
Колькі гадзін праседзелі яны потым за сталом пад пранікнёным позіркам Яўхіма Карскага, ня ведае ніхто. Зязюля з гадзіньніка шмат разоў кувала чвэрці і, калі Малады нарэшце ачомаўся, на стале ляжаў велізарны стос паперы, а да ад’езду апошняга тралейбуса заставалася літаральна дзесяць хвілінаў. Малады, абы‑як разьвітаўшыся з суразмоўцам, выбег на вуліцу зь цьвёрдай упэўненасьцю, што да ўсіх гэтых лісточкаў з прымаўкамі і загадкамі, нататкамі Старога, да старых кніжак і тэчак зь ліставаньнем ён яшчэ ня раз вернецца.
З гэтай сустрэчы пачалося дзіўнае сяброўства двух людзей, адзін зь якіх быў роўна ў пяць разоў старэйшы за другога. Раз на два‑тры тыдні, а калі размова ішла аб нейкіх выдавецкіх справах, то і часьцей, Малады наведваў схаваную ў яблынавай гушчэчы хатку на ўскраіне гораду. Сядаў пры стале ці на канапе і гадзінамі слухаў бясконцыя апавяданьні аб жыцьці Старога, яго вандроўках па Гарадзеншчыне, сустрэчах з тымі, хто даўно стаў легендай беларускай гісторыі. Бывала, Стары займаўся нейкімі сваімі справамі, і тады Малады проста сядзеў на канапе і, перагортваючы старонкі рукапісных нататкаў Старога (былі яны напісаныя бездакорным, выпрацаваным яшчэ ў польскай настаўніцкай сэмінарыі почыркам), услухоўваўся ў працу насьценнага гадзіньніка.
Недзе пад канец жніўня Малады заўсёды чакаў, калі, падняўшы слухаўку свайго хатняга тэлефона, пачуе знаёмы голас: «Андрэй, давай заўтра з торбамі да мяне». І ўжо наступнай раніцай Малады сядзеў у самай гушчэчы аблепленага яблыкамі дрэва і спачатку трос, а пасьля спорваў кіёчкам рэшту. Стары стаяў на вуліцы за плотам (адтуль было лепей бачна) і загадваў, дзе яшчэ засталіся яблыкі. Зрабіўшы гэтую працу, Малады запускаў зубы ў сакавітую папяроўку і, жуючы, адчуваў сябе абсалютна шчасьлівым. Яблыкі тыя ніяк нельга было назваць экалягічна чыстым прадуктам, бо квартал прыватных дамоў знаходзіўся ў трохкутніку закаркаваных аўтамабілямі дарогаў, за якімі ўзвышаліся коміны гарадзкіх прадпрыемстваў. Аднак дома ў Маладога яблыкам заўсёды былі радыя, і Маці рабіла зь іх безьліч розных кампотаў і варэньняў.
Сустрэч было шмат, але асабліва запомнілася адна. Праз колькі дзён пасьля нейкіх выбараў Малады па пільнай справе зазірнуў да Старога і, унурыўшы голаў, сядзеў на канапе, мэтанакіравана дабіваючы ў сьвядомасьці парэшткі надзеі, якая была нарадзілася напярэдадні.
— Чаго ты такі недарэчны сёньня?
Пытаньне падалося Маладому зусім крыўдным, і ён ня вытрымаў.
— Як чаго? А то вы ня ведаеце? Вы што, тэлевізар не глядзелі: усё, канец, ізноў прайгралі. Нічога ня будзе, усё!
Стары памаўчаў, пасьля, абапершыся на край стала, узьняўся: «Хадзем». Дастаўшы з шафы вязку ключоў, Стары бразнуў у сенцах клямкай, і Малады праз акно ўбачыў, як ён патупаў да невялікага хлеўчыка з дошчак, што стаяў у глыбіні двара. Малады таксама выйшаў на вуліцу.
У хлеўчыку было цемнавата, і Стары пакінуў дзьверы шырока адчыненымі. Колькі курачак, што сядзелі побач на жэрдках, нават не паспрабавалі выбрацца на вуліцу. У куце стаяла нешта велізарнае, прыкрытае кавалкам брызэнту, ці то бочка, ці то нейкая вялікая скрыня. Малады ўсьміхнуўся краёчкам вуснаў: «Ага, тут Стары, мабыць, хавае яшчэ з часоў вайны сваю супрацьтанкавую гармату. Зараз пойдзем на вайну». Аднак калі Стары адкінуў тканіну, усьмешка імгненна зьнікла.
Прыкрытае брызэнтам было вялікім надмагільным каменем. Малады са зьдзіўленьнем зірнуў на Старога, пасьля перавёў позірк на кавалак граніту. Прозьвішча, даты нараджэньня, даты сьмерці не было, і крыху ніжэй словы ў дзьвюхкосьсі: «Уладар пойдзе — ня вернецца, Ваяр пойдзе — ня вернецца, Сейбіт — заўсёды вяртаецца».
Стары маўчаў…
Дахаты Малады вяртаўся пешшу, хаця было яшчэ зусім ня цёпла, а дарога дадому ішла праз увесь горад. Спыніўся, як звычайна, на мосьце цераз Нёман.
«Які ж ты ўсё‑такі смаркач, якая гануча», — соты раз падумаў ён пра сябе і, абапёршыся на парэнчы, пачаў углядацца долу.
Плынь вады, чорная, з шэравата‑белымі плямкамі крыгаў, супакойвала Маладога. Усё яго было ў гэтай рацэ, і, апроч гэтай ракі, гораду і людзей, якія жывуць на яе берагах, у яго не было нічога. Вяртаючыся зь любой паездкі, ён супакойваўся толькі тады, калі бачыў Сваю Раку і нават не ўяўляў сабе той сілы, якая магла б яго адсюль выгнаць. Ён ведаў дзясяткі вершаў і выказваньняў розных людзей пра Нёман, і выдатна ўсьведамляў, колькі пакаленьняў і лёсаў назаўсёды зьнітавала гэтая рака. Рака не магла быць проста мёртвай субстанцыяй, на яе берагах штодзённа несьлі сваю варту душы продкаў.
Маладому ўспомніўся адзін зь сябрукоў Старога, беларускі кампазытар, які васямнаццацігадовым хлопцам проста з гімназічнай парты пад канвоем паліцыі быў адпраўлены ў польскую турму і правёў там некалькі наступных гадоў. Пасьля, працуючы ў Варшаве чорнарабочым, ужо перад самай вайной арганізаваў у польскай сталіцы беларускую арганізацыю і, нягледзячы ні на што, працягваў зьбіраць народныя песьні і складаў кампазыцыі сам. Успомнілася апошняя паштоўка, прысланая Старому знакамітым беларускім пісьменьнікам, які, сьмяротна хворы, пісаў з далёкага нямецкага гораду: «Прывітаньне майму дарагому гарадзенскаму арлу…» Успомнілася, як яны зь сябрам рыхтавалі да друку зборнік народных песень з родных мясьцін Старога і цэлымі вечарамі вычытвалі набраныя на кампутары песьні, прыказкі і загадкі. Успамінаў… Людзей і вобразаў было так многа, і яны так захапілі ўяўленьне, што Малады потым нават ня мог узгадаць, як дайшоў да дому.
Аб хваробе Старога ён даведаўся пры канцы зімы. Колькі дзён ня мог наважыцца патэлефанаваць, пасьля схапіўся за слухаўку. Падняў малодшы сын Старога. Пачуўшы вестку, што надзеі няма, Малады зразумеў: «Усё, канец, ня будзе больш тых вечароў над кніжкамі Карскага і зжаўцелымі старонкамі з прымаўкамі, якія стары зьбіраў дзесяцігодзьдзямі. Ня будзе размоваў у дамку на засьнежанай ускраіне вялікага гораду. Ня будзе цяпер да каго прыйсьці, паплакацца. Цяпер ты адзін».
Хавалі Старога завейным днём у пачатку сакавіка. Калі прыехалі на могілкі і пачалі разьвітвацца, сьнег перастаў. Амаль ніхто не прамаўляў, і тое было добра, шчыра. У ледзь ня самы апошні момант над труной, якую ўжо зьбіраліся зачыняць, зьявілася маленькая птушачка і, шчабечучы, пачала пераскокваць з труны на крыж. Сінічка, напэўна, проста хацела быць бліжэй да людзей. Раптам нехта дастане з кішэні кавалачак хлеба ці чаго іншага смачнага, а гэтая ежа дапаможа перажыць апошнія сьнежныя дні, бо каму хочацца паміраць у самым пачатку вясны.
Хаўтуры былі арганізаваныя ў сталоўцы на адной з цэнтральных вуліц гораду. Народ, узяўшы пару чарак, пачынаў весялець, і Малады, разьвітаўшыся са знаёмымі, выйшаў у двор.
Ізноў ішоў сьнег. Старая вуліца адным канцом упіралася ў галоўную плошчу гораду і пакручаста бегла долу, да парку.
— Недзе тут, яшчэ ў пачатку васемнаццатага стагодзьдзя, была гарадзкая брама, — усьміхнуўся Малады недарэчнасьці сваёй думкі.
Ён высмаркаўся, падняў каўнер палітона і, топчучы мокрую сьнегавую мяшанку, пайшоў наверх, туды, дзе ў лябірынце вузкіх вуліцаў і малых дворыкаў білася несьмяротнае сэрца Горадні.
