Ад рэдактара. Нобелеўская лаўрэатка Герта Мюлер назвала ганьбай тое, што ў сваёй нобелеўскай лекцыі кітайскі пісьменнік Мо Янь ні словам не ўзгадаў дысідэнтаў са сваёй краіны, цэнзуру ў Кітаі.
А вось беларускі крытык Павел Абрамовіч рэзка раскрытыкаваў нобелеўскую прамову за банальнасць, «калхознасць». Ці так гэта? Мы вырашылі пазнаёміць чытачоў «Нашай Нівы» з тэкстам прамовы.Прапануем яе ў перакладзе. Будзем удзячныя, калі свае думкі аб нобелеўскай лекцыі Мо Яня вы выкажаце ў каментах да гэтага артыкула, а не толькі ў сацыяльных сетках. Рэч у тым, што там вы размаўляеце толькі ў коле сваіх сяброў, а тут гаворыце да шырэйшай аўдыторыі, у якой і дыскусія можа стацца больш разгорнутай.
* * *
Шаноўныя сябры Шведскай акадэміі, спадары і спадарыні!
Як я разумею, дзякуючы інтэрнэту і тэлебачанню вы ўжо маеце нейкае ўяўленне пра маю далёкую родную вобласць Гаомі на паўночным усходзе Кітая. Магчыма, вы бачылі майго
* * *
Мая мама нарадзілася ў 1922 годзе і памерла ў 1994. Мы пахавалі яе ў персікавым садзе на ўсход ад вёскі. Летась мы вымушаныя былі аднесці яе магілу ад вёскі далей, каб вызваліць месца пад запланаваную чыгуначную лінію. Калі мы раскапалі магілу, то ўбачылі, што труна згніла, а цела маці змяшалася з зямлёю. Мы ўзялі крыху той зямлі і сімвалічна перанеслі на новыя могілкі. У той момант я ўсвядоміў, што мая мама стала часткай зямлі і што калі я размаўляю з
* * *
У мамы я быў найменшы сын.
Мой найгоршы ўспамін: мы з Маці ідзем на калгаснае поле збіраць каласкі пшаніцы. Няшчасныя — такія ж, як мы, — заўважылі вартаўніка і зрабілі ногі. А Маці бегчы не магла — у яе была нага забінтаваная. І гэты
— Сынку, — спакойна сказала яна, — той, хто ўдарыў мяне на полі, і гэты мужчына — розныя людзі.
* * *
Успамін, за які мне найбольш сорамна: перад школай я дапамагаю Маці прадаваць капусту на рынку. Я (свядома ці не — не магу прыгадаць) аблічыў старога селяніна на адзін дзіяа (дзясятая частка юаня. — НН). Вяртаюся дадому пасля школы і бачу Маці ў слязах, а плакала яна вельмі рэдка.
— Сынку, тваёй маме сёння было вельмі сорамна за цябе, — толькі і сказала яна мне роўным голасам.
* * *
Я нарадзіўся непрыгожым. Вяскоўцы з мяне звычайна адкрыта кпілі, а школьныя хуліганы часам і пабівалі. Я енчыў і бег дахаты, а Маці казала мне: «Хіба ж ты непрыгожы, сынку? У цябе ёсць нос і вочы, у цябе ногі і рукі дзейнічаюць. Дык з чаго б табе быць непрыгожым? Калі ў цябе сэрца добрае і робіш ты правільна, тое, што лічыцца брыдкім, робіцца гожым». Пазней, калі я пераехаў у горад, адукаваныя кпілі з мяне за спінай, а некаторыя і ў твар. Але я згадваў словы Маці і ціха прабачаў ім.
* * *
Мая непісьменная мама вельмі шанавала людзей, якія ўмелі чытаць. Мы жылі бедна і часам не ведалі, ці будзе заўтра што есці ў нас на стале. Але мама ніколі не адмаўлялася набыць мне кнігу ці прылады пісаць. Працавітая па натуры, яна не трывала гультайства, але мне было дазволена ухіляцца ад абавязкаў, пакуль я сядзеў уткнуўшыся ў кнігу.
Аднойчы на рынак прыйшоў казачнік, і я цішком выслізнуў з дому, каб паслухаць яго. Маці была незадаволеная, што я занядбаў свае заданні. І ўсё ж уначы, калі пад цьмяным святлом газніцы Маці шыла нам адзенне з абрэзкаў, я не мог стрымацца і пераказаў ёй гісторыі, што пачуў удзень. Спачатку яна слухала няўважліва, бо лічыла казачнікаў людзьмі сумнеўнай прафесіі, якія гавораць гладка, ды нічога вартага не кажуць. Але з часам Маці захапілася маімі пераказамі, і з таго дня ў нас устанавілася негалоснае правіла: у базарны дзень мне было дазволена не працаваць, а хадзіць на рынак слухаць гісторыі. За такі прывілей і каб прадэманстраваць сваю памяць, я пераказваў ёй гісторыі ў найдрабнейшых дэталях.
Вельмі хутка, аднак, я зразумеў, што пераказ чужых гісторый не прыносіць асалоды, і я пачаў іх дадумваць і развіваць. Часам Маці, праслухаўшы чарговае апавяданне, ціха, нібыта сама ў сябе, пыталася: «Што з цябе будзе, сынку? Мабыць, ты таксама будзеш баяць казкі, каб зарабіць на кавалак хлеба?»
Я разумеў прычыну яе трывогі: у вёсцы не любілі гаварлівых дзяцей, бо яны дагаворваюцца да бяды сабе і сваім сем’ям.
Прымаўка кажа: «Лягчэй прымусіць раку цячы назад, чым змяніць чалавечую натуру». Нягледзячы на высілкі бацькоў, маё натуральнае жаданне расказваць нікуды не знікла. Ад гэтага і пайшоў мой псеўданім — Мо Янь, што літаральна значыць «маўчы». Такая вось самаіронія.
* * *
Я сышоў з пачатковай школы, але быў занадта малы для фізічнай працы. Таму я стаў пастухом і пасвіў кароў на лузе ля ракі. Калі я гнаў быдла і бачыў сваіх былых аднакласнікаў, што гулялі на школьным двары, журба ахоплівала мяне, і я разумеў, як цяжка для любога чалавека «выпасці» з пэўнай групы. Нават для дзіцяці.
На беразе я адпускаў кароў. Яны скублі траву на зялёным бяскрайнім лузе, што сягаў за далягляд, пад блакітным акіянам неба. Нікога не было навокал. Толькі птушынае шчабятанне над мною. Я быў
Вялікі філосаф даасізму Лаа Цзы сказаў: «Удача залежыць ад няўдачы. Няўдача можа хавацца ва ўдачы». Я пакінуў школу яшчэ дзіцем, часта хадзіў не еўшы і не меў чаго пачытаць. Але затое я пачаў чытаць вялікую кнігу жыцця раней за многіх.
* * *
У 1976 годзе мяне прызвалі ў войска, і ў лютым я з чатырохтомнікам «Кароткай гісторыі Кітая» ў заплечніку пакінуў любімую і зненавідную вёску. Кнігі купіла мне маці, для гэтага яна прадала свой заручальны пярсцёнак. Так пачалася найважнейшая вяха майго жыцця. Мушу зазначыць, што калі б не трыццаць з гакам гадоў імклівага развіцця кітайскага грамадства, калі б не нацыянальныя рэформы ды адкрыццё дзвярэй Кітаем, я наўрад ці стаў бы пісьменнікам.
* * *
«Нараджэнне» твора непаўторнае ў кожнага аўтара. Кожны мой раман адрозніваецца ад іншых сюжэтам і крыніцай натхнення. Напрыклад, «Празрыстая морква» — вынік маіх мрояў, а творы кшталту «Часночных баладаў» я напісаў пад уплывам рэальных падзей. Няважна, што натхняе на твор: толькі прапушчаныя праз уласны досвед радкі набудуць індывідуальнасць, тыповыя персанажы «абрастуць» дэталямі і ажывуць, мова стане запамінальнай, а структура — старанна прапрацаванай. Калі я пачынаю, я выкарыстоўваю рэальныя імёны, каб дасягнуць пачуцця інтымнасці. А калі праца скончаная, позна даваць героям іншыя імёны. Людзі бачаць у кнізе сваё імя і звычайна ідуць да майго бацькі ды абураюцца. Ён заўсёды перапрашае за мяне, але раіць ім не ўспрымаць гэта так сур’ёзна. Ён кажа: «Чырвоны гаалян» пачынаецца так: «Мой бацька, вырадак бандыцкі…» І я не крыўдую, дык чаму ж вы крыўдуеце»?
* * *
Я апавядальнік, таму раскажу вам некалькі гісторый.
У сярэдзіне
* * *
Прашу вас вытрываць яшчэ адну гісторыю, якую расказаў мне шмат гадоў таму дзед. Восем вандроўных муляраў схаваліся ад навальніцы ў закінутым манастыры. Звонку грымеў гром, побач лупілі маланкі. Муляры спалохаліся, збялелі. Адзін сказаў: «Нехта сярод нас сваім страшным учынкам угнявіў нябёсы. Ён мусіць выйсці і прыняць пакаранне, каб не падвяргаць небяспецы бязвінных». Вядома, ахвотных зрабіць гэта не знайшлося. Тады іншы муляр прапанаваў: «Калі ніхто не прызнаецца, кінем нашыя саламяныя брылі ў дзверы. Чый капялюш вецер вынесе вонкі, той і вінаваты. Мы папросім яго выйсці і прыняць пакаранне». Яны кінулі капелюшы. Сем з іх задзьмула назад, а восьмы вылецеў на двор. Тады сем муляраў прымусілі восьмага выйсці з манастыра і прыняць пакаранне. Ён супраціўляўся, таму яго падхапілі і выкінулі вонкі. Я ўпэўнены, што вы ведаеце фінал: як толькі восьмы муляр апынуўся на дварэ, манастыр абваліўся і забіў семярых астатніх.
* * *
Я апавядальнік. Я расказваю гісторыі.
Гісторыі прынеслі мне Нобелеўскую прэмію па літаратуры.
Са мной паспела адбыцца шмат падзей, звязаных з Нобелеўскай прэміяй. Яны пераканалі мяне, што праўда і справядлівасць жывуць і квітнеюць.
Таму я буду расказваць гісторыі і надалей.
Вялікі дзякуй.
(скарочана)
