За ўвесь час існаваньня року на Беларусі ня сьціхаюць спрэчкі на тэму: «А што ж гэта такое — беларускі рок?». Удзельнікаў дыскусыі можна падзяліць на два прынцыпова супрацьлеглыя лагеры. Першыя сьцьвярджаюць, што беларускі рок — гэта рок‑музыка з беларускамоўнымі тэкстамі. І ніяк інакш! Другія настойваюць на тым, што беларускі рок — гэта рок‑музыка, створаная на тэрыторыі Беларусі. І мова выкананьня тут ужо ня мае значэньня. Вырашальным зьяўляецца гэаграфічны чыньнік. Для чалавека, што назірае гэтую дыскусыю, але яшчэ не акрэсьліўся з уласным меркаваньнем, даволі няпроста заняць чыйсьці бок. Таму, што прадстаўнікі абодвух лагераў прыводзяць вельмі пераканаўчыя аргумэнты у абарону сваіх сьцьвярджэньняў.
Як быць? Ш што ж лічыць беларускім рокам?
Адной з прычынаў паўстаўшае пытаньняў мне бачыцца нявысьветленасьць некаторых паняцьцяў і трывалае знаходжаньне дыскутуючых асобаў у палоне некаторых міфаў. Паразважайма на гэтую тэму.
Міф, які разбураюць, звычайна замяняецца іншым. Ня будзем углыбляцца у праблемы псыхалагічнага ўспрыняцьця, — нашая задача ня ў гэтым. Да прыкладу, калі напрыканцы 1980‑х стаўся разбураным міф пра «воссоединение Белоруссии с Россией, борьбой белорусского народа с литовскими феодалами‑захватчиками» і да таго падобнымі маразматычнымі сьцьвярджэньнямі расейскае гісторыяграфіі, мы атрымалі чарговы міф. Міф аб гістарычнае еднасьці народаў Першай Рэчы Паспалітай. Маўляў, калі разам мы — ВКЛ і Карона, — сталіся захопленымі Расейскай Імперыяй, то мы — саюзьнікі і браты па нядолі.
Але.
Міф сьцьвярджае, што страта незалежнасьці Вялікага Княства Літоўскага сталася праз акупацыю нашае тэрыторыі Расейскай Імперыяй.
Аднак, чамусьці НІХТО ня хоча бачыць відавочную рэч — ВКЛ юрыдычна страціла самастойнасьць у выніку прыняцьця Канстытуцыі 3 траўня. Расея захапіла ўжо прылучаныя раней Польшчай землі ВКЛ!
Але гэта ня цікава. Аксыёма: Расея — вораг, Польшча — сябр. Дыскусіяў ня прадугледжана. Факт і ўсё тут! Калі нашыя апазыцыянеры, якія спавядаюць вернасьць гістарычнае справядлівасьці etc., выправіліся ў Польшчу на сьвяткаваньне ўгодкаў Канстытуцыі 3 траўня, я быў шакаваны. Гэта ТОЕ Ж САМАЕ, калі мы абураемся, што афіцыйна адзначаецца 7 лістапада ці 23 лютага — угодкі падзеяў, якія аніяк пазытыўнымі для Беларусі не назавеш. Маецца нямала і іншых падобных міфаў. Ды я ж зараз не аб тым.
У палоне ж якога міфу апынуліся ўдзельнікі спрэчкі пра акрэсьленьне беларускага року?
Напрыканцы 1980‑х па ўсім Савецкім Саюзе паўсталі хвалі нацыянальнага абуджэньня і адраджэньня. Ствараліся рухі — культурніцкія, навуковыя, пазьней — палітычныя. Адное з праяваў нацыянальнага адраджэньня сталася зьяўленьне рок‑гуртоў, якія сьпявалі на сваех нацыянальных мовах. Беларусь ня была выключэньнем. Пазьней віхура палітычных падзеяў сталася непадкантрольнай цэнтру ў Маскве і СССР разарваўся на 15 самастойных краін. Аднак і ў 1987, і ў 1993 гадох усе суседзі глядзелі адзін на аднаго — а што у вас, а як вы з гэтым паступаеце, а як тое ды гэтае?
Прадстаўнікі беларускіх нацыянальных плыняў глядзелі на падзеі ў суседзяў і ўсім здавалася, што у нас будзе тое ж самае. Прызнаюся, што я сам працяглы час уяўляў будучыню краіны менавіта так. Што працэсы агульныя, што звароту ня будзе і г.д. Трэба прызнаць, што большасьць сацыяльных пературбацыяў на абсягу «от Бреста до Курил» сапраўды мела аднолькавую спецыфіку і аднолькавы накірунак.
Аднак. На што забыліся нашыя нацыянальна‑арыентаваныя лідэры — як палітычныя, так і культурныя?
На тое, што Беларусь не зьяўляецца беларускамоўнай краінай.
Мы спрабуем параўнаць сябе з суседзьмі, але там — усё ПРЫНЦЫПОВА ІНАКШ у моўным аспэкце. Я сьвядома не кранаю Польшчу і краіны Варшаўскае дамовы, бо там ня толькі мова, а нават дзяржаўная сімволіка захавалася некранутай пасьля прыходу саветаў, так — трохі прысавецілі. Напрыклад з герба Польшчы прыбралі карону (гэта калі б БССР мела за герб «Пагоню» і ў вершніка на шчыце быў не Ярылаў крыж, а серп і молат). У Летуве, Латвіі, Грузіі, Азэрбайджане ўся сістэма адукацыі была «заточана» пад нацыянальную мову. Пад час знаходжаньня ў савецкім войску я шмат гутарыў з прадстаўнікамі суседніх саюзных рэспублік. І мая сьвядомасьць адмаўлялася нармальна ўспрымаць той факт, што ва Ўкраіне сярэдняя і сярэдняя спецыяльная адукацыя паслугоўваецца украінскай, а не расейскай (як у БССР) мовай.
Так, мне хацелася б, каб нашыя школы былі беларускамоўнымі, каб дзеці ведалі СВАІХ, а не чужынскіх гістарычных персанажаў. Каб усялякія Суворавы‑Сьвярдловы‑Жукавы і іншая навалач успрымаліся людзьмі менавіта праз прызму іх сапраўдных адносінаў да нашае краіны. Каб студэнты ВНУ не адказвалі, што Кірыла Тураўскі — «это какой‑то был князь» (з уласных назіраньняў). Хацелася б, але…
Але так ня ёсьць. Украінцы могуць параўнаць сваю сітуацыю з летувіскай, а мы НЯ МОЖАМ. Непараўнальныя паняцьці — нацыянальна арыентаваная дзяржава і антынацыянальная. Усе ведаюць, з якімі праблемамі сутыкнуліся выпускнікі першай хвалі беларускамоўнай адукацыі 1991—2001: на хера мы вучыліся па‑беларуску, калі ў ВНУ паслугоўваюцца расейскай мовай?
Дык казаць, што беларускі рок — гэта рок‑музыка з беларускамоўнымі тэкстамі, ня выглядае лагічным у краіне, дзе расейская мова не зьяўляецца замежнай. Больш за тое, расейская мова ў Беларусі мае першаснае значэньне, што да скразной міжасабовай камунікацыі ўвогуле.
Ва ўсім сьвеце, дарэчы, няма падзяленьня на ўласна нацыянальныя плыні. Сусьветны топавы шоў‑бізнэс існуе ў канкрэтна акрэсьленым абшары — так званым «англа‑саксонскім» сьвеце. Іншыя вымушаны быць ізаляванымі. Назавіце не англамоўныя супэр‑гурты. Колькі іх — пяць, сем? Калі артысты не з англа‑саксонскага асяроддзя спрабуюць выбрацца на вяршыню сусьветнага значэньня, яны вымушаны адмовіцца ад сьпеваў па‑свойму. Інакш не прабіцца.
Так, зразумела, што расейскамоўныя праекты з Беларусі аўтаматычна пачынаюць працаваць на расейскую культуру. Аднак гэта не пазбаўляе іх аўтаматычна беларускасьці. Як выкананьне песьняў па‑ангельску не пазбаўляе ABBA, Europe, Secret Service, Roxette, Bathory швэдзкасьці, а U2, Shinead O’Connor ці Cranberries — ірландзкасьці. Bjork зьяўляецца сапраўднай гераіняй Ісландыі, хаця не сьпявае па‑ісландзку. Інакш мы былі б змушаныя называць «Gods Tower» ангельскім калектывам, а «J_Морс» — расейскім.
Мы вымушаныя успрымаць культурную сітуацыю на Беларусі такой, якой яна зьяўляецца. І не выдаваць тое, чаго б хацелася за тое, што маем насамрэч. Так, шмат падобнага існуе ва ўсім сьвеце, але гэта не азначае, што ЎСЁ мусіць быць падобным. Беларуская моўная сытуацыя ўнікальная, калі яе параўноўваць з суседзьмі.
Гэта пра беларускасьць. А што з уласна рокам?
Нядаўна мяне спыталі: «Skrypa, а как вы относитесь к суждению, что белорусский шоу‑бизнес находится в зачаточном состоянии?». Я нядоўга думаў і адказаў, што беларускі шоў‑бізнэс знаходзіцца не «в зачаточном, а ПРОТИВОЗАЧАТОЧНОМ состоянии». Калісьці я ўжо казаў, што які ў краіне ўвогуле бізнэс, такі і шоў‑бізнэс. Усялякая прыватная ініцыятыва ў нас адразу прэсуецца і прадпрымальніку застаецца альбо змагацца з ветракамі, альбо прыняць умовы дзяржаўнае сыстэмы — гэта значыць мімікраваць. Адпаведна і тым, хто вырашае займацца прадпрымальніцтвам у сферы мастацтваў.
Што ў выніку? У выніку прадпрымальнік не дэманструе ўласную ўнікальнасьць мысьленьня, нетрадыцыйны спосаб вырашэньня вытворчых задач альбо па‑просту фантазыю. Ён вымушаны ў сваех рашэньнях і учынках адпавядаць узроўню мысьленьня і фантазыі дзяржаўных прадстаўнікоў. Таму прайдзіцеся па менскіх барах, клубах, ці паглядзіце перадачы айчыннае тэлевізыі.
Калісьці я вывеў такі сацыяльны тып — «бсср‑аўскі чыноўнік». Ён вельмі проста апісваецца. Калі эстонскія камуністы марылі пра камуністычную Эстонію, узбэцкія камуністы марылі пра камуністычны Узбекістан і г.д., дык беларускія камуністы марылі пра кватэру ў Маскве, андатравую шапку і «Волгу» с вадзіцялям». У найноўшыя часы нічога не зьмянілася — тая ж панічная боязь праявіць ініцыятыву, ня вытрымаць адпаведнасьць візыі вышэйстаячых начальнікаў. Аднак УСЯ грамадская дзейнасьць у краіне падпарадкавана дзяржапарату. І чыноўнікі ўвесь час бяруць удзел у распрацоўцы тых ці іншых праектаў, у тым ліку — і культурніцкіх. А я даўно заўважыў, што бсср‑аўскі чыноўнік — гэта цар Мідас наадварот. Той за што ні браўся, тое пераўтвараў у золата. Нашы ж за што ня возьмуцца, усё ператвораць у гаўно. Узгадайма праекты «Хуткае харчаваньне», «Дні славянскага пісьменства» альбо «Дажынкі». Паўсюль — слушная задумка, заснаваная маўляў на мясцовых традыцыях, аднак… Аднак, абы ні‑ні! Галоўнае — «костачкай» усё выбрукаваць! Калі мазгі залітыя бетонам, то і фантазыя абмежаваная толькі заліваньнем бетону.
Уласна пра музыку. Яшчэ ў нядаўні час, калі канцэрты рок‑гуртоў было магчыма правесьці бяз розных паранаідальных перашкодаў, улады наганялі у залы мянтоў, каб слухачы незарэгістраванай сімволікай не махалі і лозунгаў ня выкрыквалі. Увогуле «увесь гэты рок’н’рол» ніколі не падабаўся чыноўнікам. Тыя забароны, якія маюць месца апошнім часам, вельмі лагічна ўпісваюцца ў канцэпцыю візыі «дзяржаўнай моладзевай палітыкі». Заўважым, што не меньш лагічнымі яны выглядаюць на фоне агульнае вайны супраць праяваў беларускамоўнасьці — і ў музыцы, і паўсюль.
Аднак трэба ж ня толькі «накарміць народ», але і прапанаваць яму «духоўную ежу». Значыць трэ шчыльней кантраляваць творчыя працэсы. Музычны рух у краіне, паміж іншым, прадстаўлены шэрагам фэстываляў — і класічнай музыкі, і эстраднай, і джазу. Прычым патрон паўсюль адзін — «маэстра Фінберг», своеасаблівы «смотрящий» ад улады за культурай. Для мяне дагэтуль загадка: чаму яшчэ ня існуе ДЗЯРЖАЎНЫ РОК‑ФЕСТЫВАЛЬ? Гэта ж было б супер! Гурты, якія б парухаліся там і сям, паўсюль налятаючы на бар’еры, стаміліся б змагацца з сістэмай. А хочацца ж выступаць, дэманстраваць слухачам свае ідэі, сваё ўменьне. А тут вам калі ласка: «Рэспубліканскі фестываль «БЕЛАРОК». Мастацкі кіраўнік фестывалю — маэстра Фінберг». Прычым, зрабіць АБАВЯЗКОВЫМ пэўны працэнт (напрыклад 75%) песьняў на беларускай мове. За палітычны аспэкт можна не хвалявыцца — палітычна некарэктныя тэксты адфільтруюць на самым пачатку. Але для большасьці маладых музыкаў удзел у «Басовішчы» перастане бачыцца нечым патрэбным. Навошта перціся ў гэтую Польшчу, калі ўсё ёсьць тут — на Беларусі! Тым больш, што ў вадрозьненьне ад суседзяў з Летувы ці Польшчы, нашая моладзь у большасьці АБСАЛЮТНА ня мае аніякага імкненьня ў бок Еўропы — ані палітычнага, ані эканамічнага. Лепш паехаць у будатрад у якую там Саратаўскую вобласьць, папрацаваць за сімвалічную аплату, затое быць у зразумелым асяроддзі! Дарэчы можна стварыць рок‑фестываль Союзного государства Белоруссии и России пад якой‑небудзь абядноўваючай назвай. Напрыклад, «ЕДИНОРОК».
Непрыемнасьць у тым, што гэта можа стацца зусім рэальным. Прыклады маем — эстрадная музыка так званага «формата ОНТ». Зараз жа эстрадным артыстам‑пачаткоўцам на раз‑два можна зрабіць кар’еру. Так, мясцовую, непараўнальную з кар’ерай у Маскве, але, калі трэба, — і на лімузінчыку для антуражу падкінуць, і ролічак такі‑сякі здымуць, і на радыё і тэлевізыі ў ратацыю паставяць. Галоўнае — адпавядаць дзяржаўным правілам паводзінаў і выконваць парады афіцыйных прадусараў.
Галоўнае, што артысту забяспечваюць неабходную ўмову — даступнасьць для слухачоў. Спытайцеся на вуліцы пра вядомых беларускіх артыстаў і ў адказ пачуеце на 90% імёны ТОЛЬКІ ТЫХ, якія прадстаўленыя на радыё і ТВ. І гэта абсалютна лагічна. Беларускамоўны, напрыклад, рок ня прадстаўлены ЎВОГУЛЕ ДЗЕ‑КОЛЬВЕК. Таму зьяўляецца, нажаль, зьявай маргінальнай. Прыхільнікі беларускамоўнага року на 99% складаюцца з нацыянальна арыентаваных асобаў. І тут паўстае такая праблема, што мастацкі ўзровень выканаўцаў адыходзіць на другі план. Маўляў, мне ўсё адно, як яны там граюць, абы па‑беларуску! Адсутнасьць канкурэнцыі ў нашым року — канкурэнцыі ўзроўню выкананьня, канкурэнцыі ў продажы дыскаў, канкурэнцыі ў раскрутцы сродкамі масавай інфармацыі, — не спрыяе якому‑кольвек разьвіцьцю. Няма канкурэнцыі і ў галіне гуказапісу. Зараз кожны — сам сабе гукарэжысэр. Але гэта — хутчэй тэма для асобнае гутаркі.
Канцэрты беларускамоўных гуртоў у Польшчы — зьява асобная. Там таксама нашых рокераў ня ўспрымаюць, як уласна рокераў. А як нейкія дзівосы з‑за «рускай граніцы». Тым больш, што пасыянарнасьць у вадносінах да беларусаў палякі маюць ня меншую за расейцаў. «Вось жа зноў, мы дамагліся свабоды, а вы — не. То мы вам будзем дапамагаць, браты вы нашыя МЕНШЫЯ». Пры гэтым нейкай інкарпарацыі у польскі шоў‑бізнэс не адбываецца (і ня можа адбіцца, — хочаш быць польскім артыстам, то й сьпявай па‑польску), а на Беларусі гэтыя канцэрты нічога не зьмяняюць (лішне казаць, што пра самыя гэтыя канцэрты большасьць насельніцтва нават і не здагадваецца).
Дарэчы, пра расейскамоўны рок. Як вядома, у выніку пэўных гістарычных працэсаў (мангольская спадчына, адсутнасьць Магдэбургскага права і г.д.) у Расеі існуе толькі адзін горад — МАСКВА. Іншыя гарады — не гарады, а правінцыя. Усе расейскія культурніцкія праявы мусяць быць пададзеныя сьпярша ў Маскве. Тады яны маюць пэўны шанец стацца агульнанацыянальнымі. І гэта нават пры тым, што маюцца альтэрнатыўныя культурныя цэнтры — Піцер, Екацерынбург, Уладзівасток. Але любы расейскамоўны праект паўстаўшы па‑за Масквой ЗАСУДЖАНЫ лічыцца правінцыйным. Так і з расейскамоўнымі праектамі на Беларусі. Для Расеі яны ўсе будуць таксама ўважацца за правінцыйныя. А адносна Беларусі, уся справа будзе толькі ў лаяльнасьці да дзяржаўнае сыстэмы. Я заўважыў, што тыя з маех знаёмых, хто зьехаў рабіць кар’еру ў Маскву, ніколі ня лічылі сябе датычнымі да ўласна беларускае культуры, але — толькі да расейскае. Ці сьвядома сталі спавядаць прынцыпы расейскае культуры, адмовіўшыся ад беларускіх. Ім так лягчэй зрабіць кар’еру. Бо беларускі культурны ўзровень значна слабейшы за расейскі — прынамсі ва ўмовах іх «канкурэнцыі». У двукосьсі, бо ў рэчаіснасьці няма аніякае канкурэнцыі. Бо разьвіцьцё нашых культураў пастаўленае ў непараўнальныя ўмовы. Калі расейская па‑просту пазбавілася савецкіх цугляў і крочыць наперад, то нашая так і топчацца на месцы, загнаная ў мадэрнізаванае бсср‑аўскае стойла. Зноў тыя ж прынцыпы: калі беларускае, то абавязкова гэта ручнікі, саламяныя брылі і псэўдафолькавыя сьпевы калектываў раённых ДК на розных дзяржаўных сьвятах.
Як «IKEA» ніколі пры існуючых умовах ня ўпусьцяць у Беларусь (бо адразу ЎСЯ нашая мэблевая прамысловасьць беспаваротна «ляжа»), так і існуючая дзяржаўная парадыгма разьвіцьця культуры ніколі не дапусьціць вольную канкурэнцыю ў музыцы і іншых відах мастацтва. Бо адразу «ляжа» беларуская сістэма эстраднае (у шырокім сэньсе) музыкі. Фінберг, Ярмоленка, Ціхановіч з Паплаўскай (пры ўсёй павазе да іх за колішнія дасягненьні за савецкім часам) пачуваюцца абсалютнымі манапалістамі ў сваёй сфэры дзейнасьці. А, значыцца, не дапусьцяць аніякае канкурэнцыі звонку. Бо йначай прыйдзецца кардынальна зьмяняцца, прымаць іншыя правілы гульні. А навошта, калі можна самім прапаноўваць гэтыя правілы і кантраляваць іх выкананьне.
І тут сыстэма сама загнала сябе ў кут. Не атрымаецца выставіць на «Еўравізыю» (ці які любы іншы міжнародны конкурс) якасны праект, калі ТУТ дагэтуль выкарыстоўваюцца напрацоўкі 1970‑1980‑х гадоў!
Таму Калдуну нанімаюць Кіркорава, а тое што прапануецца самім беларусам і зроблена тут — гэта гіпэрпарнаграфічны і ўвогуле антыкультурны праект «Две Звезды».
МАСА. Людзі ў масе лянівыя. Людзі ў масе ня стануць вышукваць цікавае вакол. Людзі ўспрымуць тое, што ім прапануе сістэма. А беларускі рок знаходзіцца па‑за сістэмай. Таму ён не вядомы бальшыні жыхароў. Паўсюль свае тусачы — у Магілёве свае, у Менску, Віцебску — свае. Беларускі рок не сягае па‑за тусоўку, не перакрочвае межаў уласна свайго жанру і не стаецца агульнанацыянальнай зьявай. Не кажучы ўжо пра тое, што беларускі рок практычна невядомы ў суседзяў. Мы ня маем сваех «Океана Ельзи», «Мумий Троля» ці «Sdob Si Zdub». Тых, хто вырваўся на абшары былога СССР можна літаральна пералічыць па пальцах — «Ляпіс Трубецкой», «Леприконсы», Серега. Усе яны распрацоўваюць тэмы, якія бяз цяжкасьцяў успрымаюцца расейскамоўнымі жыхарамі СНД. І, пры гэтым, не прапануюць чагосьці такога «уласна беларускага». Апроч хіба, трасянкі «Ляпісаў». У вадрозьненьне ад іх Васіль Быкаў, Алесь Разанаў ці «Песьняры» прапаноўваліся спажыўцам і ў арыгінале, і ў перакладах. І ставаліся зразумелымі. Пры гэтым, яны заставаліся спрэс і наскрозь беларускімі. Зараз жа сістэма прапануе іншыя прадукты. З усьмешкай заўважу, што, калі раней самае распаўсюджанае і ёмістае слова з трох літараў было «Х…Й», то зараз хлопцы пішуць (і носяць на грудзёх) «КиШ», а дзяўчынкі — «HIM». Людзі ведаюць толькі тое, што ім дазваляюць ведаць.
Ёсьць меркаваньне, што толькі там, дзе музыкаў прэсуюць, не даюць «расправіць крылы» і да т. п., толькі там ствараецца нешта гэткае «сапраўднае», «вартаснае». Маўляў галодны мастак займаецца чыстым мастацтвам, а сыты — кан’юнктурай.
ФУФЛО!
Галодны мастак будзе думаць толькі пра тое, як выжыць самому і забясьпечыць адукацыю дзецям. Таму беларускія рок‑музыкі на 99% займаюцца ў жыцьці нечым іншым, а музыка стаецца заняткам па‑за асноўнаю працаю. Паводле ўсіх паняткаў, беларускі рок — ЗЬЯВА АМАТАРСКАЯ. І гэтак будзе й найдалей, пакуль рок‑музыкі будуць заклапочаныя не прафэсыйнай канкурэнцыяй, а здабычай грошаў на побыт. Усёж‑ткі прафэсыйны занятак музыкай уключае ў сябе ня толькі прафэсыйнае выканальніцкае майстэрства (яно апрыёры), а ўвесь тракт «запіс — рэалізацыя». Пакуль мы маем толькі «прафэсыйна граючых/сьпяваючых аматараў».
Існуючай дзяржаўнай сыстэме беларускі рок пакуль прынцыпова і істотна не замінае. Але кожная сыстэма самаўдасканальваецца. І ўжо вырасла пакаленьне, якое ў здаровым розуме і цьвярозае памяці ўпэўнена заяўляе: «У нас у краіне ўсё ОК!». Маладыя чыноўнікі дабяруцца і да року. Справа толькі ў часе.
Ляўрэатам «БЕЛАРОКУ» прапануюць дзяржаўны ангажэмент, запіс і выпуск дыскаў. Паціху‑патроху створаць свой адмысловы беларускі рок — на капыл «поп‑музыкі фармату ОНТ». Вось тады мы ўзгадаем, што калісьці можна было сваім коштам выдаць дыск, разьнесьці яго па крамах і на нешматлікіх, што праўда, але МАГЧЫМЫХ У РЭАЛІЗАЦЫІ канцэртах, рабіць такое‑сякое прома запісанага матэрыялу.
