Ігар Бабкоў: Антыкаланіяльны мадэрнізм — агульная эмоцыя беларускай літаратуры 4

Ігар Бабкоў — старшы навуковы супрацоўнік Інстытута філасофіі НАН, чытае лекцыі ў ВНУ, абараніў дысертацыю пра віленскага пазітывіста Яне Снядэцкага, які вельмі не любіў рамантыкаў. Персанажа для даследаванняў абраў менавіта таму, што той па перакананнях яму вельмі далёкі. Ігар наогул любіць парадоксы і містыфікацыі. З яго постмадэрнісцкага рамана «Адам Клакоцкi і ягоныя цені», паводле прадмовы для чытача, няма выйсця. Бабкоў перакладаў Джойса, Сэлінджэра і Ейтса, аўтараў загадкавых і інтэлектуальных.

— Ты налічваеш тры пакаленні найноўшай беларускай літаратуры. Чаму ты назваў нашае пакаленне «тутэйшых» «разарваным»?

— А я назваў разарваным?

— Так, толькі што прачытала твой артыкул.

— Наадварот, мне здаецца, гэта адно з самых цэльных і згуртаваных пакаленняў, але згуртаванае яно эмоцыяй, а не эстэтычнай праграмай. Таму што ўявіць «у адным флаконе» Глобуса, Сыса, Федарэнку, Галю Дубянецкую, Таццяну Сапач і мяне вельмі цяжка — гэта людзі і літаратары «з розных планет». Тым не менш ёсць агульная эмоцыя, я назваў яе «антыкаланіяльны мадэрнізмам». Гэта эмоцыя вяртання да сваёй культуры, дадому. Уявіце Джойса, які піша па-гэльску і не з’язджае з Дубліна, адмаўляючыся ад бліскучай кар’еры ў Цюрыху ці Парыжы.

— Нашае пакаленне, чыё дзяцінства было піянерскім, а юнацтва прыпала на часы перабудовы, паўстала на стыку эпох, у міжчассі, і як бы правалілася ў тую часавую шчыліну. У пачатку 1990-х, калі мы павінныя былі выдаваць першыя кнігі, гэта аказалася неверагодна цяжка зрабіць. Некаторыя да гэтага часу засталіся з парай тонкіх зборнікаў на руках. Тыя, што прыйшлі ў літаратуру пазней, выглядаюць больш упэўнена.

— Затое ў пакалення «тутэйшых» была місія, якую яны выканалі цалкам паспяхова, непрыкметна для саміх сябе: сфармавалі матрыцу беларускай літаратуры, гарадской, сучаснай. Той каркас, у які лёгка было трапляць наступным. У 1990-я ўсе захапляліся вонкавымі формамі, магчымасцю выхаду ў свет, і, можа быць, гэта быў не найлепшы час для літаратурнай творчасці, якая патрабуе, наадварот, канцэнтрацыі і сыходу ў сябе. Амаль усе «тутэйшыя» толькі ў апошнія шэсць-сем гадоў пачалі актыўна даваць выхад назапашанай імі энергетыцы. Гэта пакаленне, тэксты якога будуць узнікаць наўздагон эпосе.

— Так, у параўнанні з Расіяй з яе новым рэалізмам — відавочныя адрозненні.

— Мне здаецца, расійскі новы рэалізм — гэта на самай справе старая руская чарнуха, проста прыпраўленая злёгку трэшам, порнагламурам і іншымі атрыбутамі. Зайздросціць я б не стаў. У найноўшай беларускай літаратуры было зададзена два напрамкі. Першы — гэта сапраўды неарэалізм, прадстаўнік яго, вядома, Глобус. Не дакументальная проза, а гульня з рэальнасцю. Глобус чапляе, задзірае рэальнасць, і тое, што тая на яго ўвесь час крыўдзіцца, паказвае паспяховасць стратэгіі аўтара. І Андрэй Федарэнка бліскуча ў гэтым кірунку адбыўся. Толькі яго проза выбудаваная вакол асобы аўтара. З найноўшага пакалення сюды можна аднесці Югасю Каляду, Насту Манцэвіч. З іншага боку, ёсць мяккі беларускі мадэрнізм, які бярэ пачатак яшчэ ад «Сястры» Кузьмы Чорнага. Да гэтага кірунку належыш і ты, і Сяргей Рублеўскі, і Барыс Пятровіч, і Альгерд Бахарэвіч. Сябе ж я адношу да герметызму, «iншага пісьма». Хоць у нас ёсць герметычныя празаікі і паэты, у параўнанні з якімі я здаюся сабе ясным і празрыстым. Успомніць таго ж Міхася Баярына.

— Дарэчы, даўно пра яго не чула.

— Ён перавёў «Бхагавад-Гіту» на беларускую мову. Праўда, гэта таксама герметычны пераклад, да трэцяй старонкі якога не кожная птушка даляціць. У нас ёсць і традыцыя метафізічнай літаратуры, што супярэчыць вяскова-лапцявому іміджу. Яна бярэ пачатак яшчэ ад Уладзіміра Жылкі, позняга Міцкевіча. У адным з вершаў Францішка Багушэвіча я знайшоў алюзію на знакамітага містыка Анджэя Тавяньскага.

— Ты сцвярджаеш, што сёння вяршэнствуе культура коміксаў, то бок павярхоўнае ўспрыманне, завязанае на візуальны шэраг.

— Літаратурную моду дыктуюць вялікія выдавецтвы, кніжныя рынкі, задача іх — прадаць як мага больш асобнікаў нейкага тэксту. Для гэтага кніжка павінная мець яснае пасланне для чытача. Неяк рэдактар самага снабісцкага расійскага выдавецтва Ad Marginem Саша Іваноў казаў мне, што хоча выдаць беларускі раман, але ў ім павінныя быць пэўныя складнікі, барока з усялякімі несцеркамі. Тэкст павінен дакладна адпавядаць стэрэатыпу ўспрымання беларускай культуры прасунутай маскоўскай публікай. Выдаўцы так усё і пралічваюць, адсюль і спрашчэнні.

— А няўжо раней так не было? Калі Дастаеўскі і Бальзак пісалі на заказ?

— Тады ўзнікалі газеты, пачала зараджацца масавая літаратура. Але як рэакцыя з’явіўся высокі еўрапейскі мадэрнізм і так званыя нішавыя, невялікія выдавецтвы.

— Часам тое, што не для ўсіх, таксама робіцца кан’юнктурай. Чаму ў свой час пачалі скупляць карціны імпрэсіяністаў, кубістаў і іншых, не любячы іх, не разумеючы? Чаму публіка ламілася на канцэрты футурыстаў, якія яе абражалі? Усім хочацца адчуць сябе элітай, далучанымі, прасунутымі…

— Гэта ўжо не мадэрнізм, гэта грамадскі спектакль. Так, многія са скуры вылузваюцца, каб трапіць у імідж забароненага аўтара. Гэта сапраўды павышае продажы і падагравае цікавасць. Але такая танная стратэгія спрацоўвае на месяц-два.

— Прадстаўнікі моладзевай субкультуры эма пазіцыянавалі сябе прыхільнікамі Дастаеўскага. Сённяшнія хіпстары скупляюць так званую «аранжавую серыю» — альтэрнатыўную літаратуру, Бероўза, Уэлша, Хантэра… І вось выдаўцы гэтай серыі, бачачы, што падскочылі продажы, пачалі ў ёй часам выдаваць зусім іншае, такую «пратэстнасць-лайт». І нічога, купляюць… Ва ўпакоўцы з надпісам «Шкодна для здароўя» можна хутка прадаць вельмі шмат карыснага.

— Галоўнае — зразумець, з якога боку барыкады знаходзішся ты. Або з культурным «Макдональдсам» стараешся спячы як мага больш фаст-фуда і ўпарыць даверлівай публіцы, або трымаешся свайго. Мне здаецца, у нас ужо не засталося ілюзій, мы бачым, як працуюць гэтыя машыны. Трэба шукаць сваё месца, неабавязкова паспяховае, але сваё. З аднаго боку, на нашых вачах адбываецца працэс узнікнення беларускай белетрыстыкі, прычым вельмі рознай, якая гуляе з гісторыяй, трэшам, палітыкай. Асветніцкая літаратура спрабуе павучаць, а белетрыстыка спакушае, заваблівае, захапляе. З іншага боку, беларуская літаратура заўсёды аказвалася на барыкадзе. Рэч у тым, што выбар беларускай мовы для творчасці — гэта выбар, нагружаны культурна і этычна. Практычна ўсе нашыя літаратары пачынаючы з «тутэйшых» пачыналі пісаць на рускай і выбралі топас беларускамоўнага літаратара менавіта з этычнай перспектывы: калі я не згодны з тым, што гэтая мова памірае, што я магу зрабіць? Хочам не хочам — на нас таўро гэтага этычнага выбару, нават калі мы герметычныя і эстэцкія. Мы не адны такія ў свеце, згадаць хаця б ірландскіх літаратараў, якія пішуць на гэльскай.

— Раскажы пра сваю апошнюю аповесць.

— Гэта, я б сказаў, сага, якая складаецца з чатырох вялікіх аповесцяў, аб’яднаных адным героем і эпохай. Спадзяюся, у канцы года яна выйдзе кнігай, якая будзе называцца «Хвiлiнка», як рэальная мінская кавярня, культавая ў 1980-я.

— Таксама постмадэрнізм?

— Я думаю, постмадэрнізм быў страшылкай дзевяностых, так на ўсялякі выпадак называлі ўсё, што крыху адрознівалася ад рэалізму. Мару напісаць гісторыю беларускай філасофіі. Прычым вясёлую, у духу Ніцшэ і Фуко.

— У найбліжэйшы час можа з’явіцца масавая беларуская літаратура?

— Безумоўна, можа. Але яна хутчэй будзе звязаная не з белетрыстыкай, а з тымі жанрамі, якія ва ўсім свеце добра прадаюцца: энцыклапедыі, кнігі па гісторыі… Тое, што неабавязкова чытаць, але што ўпрыгожыць кожны дом. Мне часам здаецца, што ўвесь свет гуляе «на паніжэнне» з беларускай культурай — гладзіць нас па галоўцы: не хвалюйцеся, праз сто гадоў і ў вас усё будзе. А ў нас ужо ёсць кагорта ўнікальных літаратараў такога ўзроўню, якімі магла б ганарыцца любая іншая культура.

Людміла Рублеўская, sb.by

Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй ананімна і канфідэнцыйна? Пішыце рэдактару «Нашай Нівы» ў ТГ