Колас і Купала з такіх пастухоў, відаць, і пісалі сваіх Мужыкоў. Я не пытаюся яго імя. Ён павінен заставацца як купалаўскі «Дурны мужык»… Не ананімны, але безыменны.
Адна з цэнтральных вуліц Хоцімска.
Хоцімск па колькасці насельніцтва (6,7 тыс.) прэтэндуе на званне горада, але застаецца пакуль гарадскім пасёлкам. Тут адсутнічае грамадскі транспарт. Таму большасць насельніцтва перасоўваюцца на роварах.
Пенсіянерка выйшла да плоту, каб забраць прынесеную паштальёнам газету.
Хоцімскі супрэматычны пейзаж.
Вольга Пятроўна завіхаецца ў сваім двары. Будзе дождж. А дровы не складзеныя яшчэ. Жыхары гэтага мястэчка рыхтуюцца да зімы.
Рукі Вольгі Пятроўны пасля працы.
Уся хата Вольгі Пятроўны завешана саматканымі і пакупнымі настольнікамі, дыванамі, цыратамі… І сама яна, у квяцістым, хоць і выцвілым на сонцы, халаце, гарманічна ўпісваецца ў свае інтэр’еры. Абраз, як лекі для душы, і стол з медыкаментамі, як лекі для цела, стаяць у Вольгі Пятроўны ў адным куце.
Мужчына пераворвае гарод. На заднім плане гонар Хоцімска - Свята-Троіцкі сабор. Пабудаваны ў сярэдзіне ХІХ ст.
Хоцімск. Панядзелак. Аўтавакзал.
Нязвыклае для райцэнтра, мяне сустракае хоцімскае кола агляду. Не працуе ўжо. Восень. Але яно ўражвае — сярод шэрагу аднапавярховых клінаў вясковых дамоў стаіць гэта кола агляду. Як у кіно... Пра райцэнтр.
Рыбак на возеры ў ваколіцах Хоцімска.
Пераходзім дарогу і зза ялінак паказваецца знак тэротырыі Расійскай Федэрацыі. «І што, мы ўжо ў Расеі (так, яны тут кажуць «Расеі»)», — кажу я Людміле. «Ну так», — і рэжа грыбы…
«На ўсю вёску два двары – мой і гэтай сям’і алкашоў… Сёння ўзялі дзесяць «віна». Праз дні тры пайду глядзець – ці жывыя…» Сказала яна. Сумны выраз яе твару супаў з выглядам белага сабакі, які сядзеў на ганку побач. Жывуць яны ўдваіх. Побач.
Закінутыя дамы ў Шаладонаўцы.
Гэта не зомбі. Гэта малады чалавек уначы на вуліцы ў Хоцімску.
Зноў аўтобус і панылы мінскі аўтавакзал «Усходні». Такое адчуванне, што акрамя жанчын, якія быццам бы не старэюць, у Мінску ёсць яшчэ будынкі, які будуць вечна панылымі…
«Садзіцца па местам!», «Оля… а гдзе двадцатрэцье?», «Да, свабодна… пастаўце сумку…», «Нічыво, нічыво — я да дач», — рассыпаюцца цытатамі пасажыры. Расселіся. Праз вакно бачу як маці хрысціць сына на дарогу… 400 кіламетраў — 8,5 гадзін. І Беларусь — зусім не маленькая краіна. Дакладна.
Маршрут «Мінск — Хоцімск» — апошні ў спісе маіх вандровак па беларускіх ускрайкавых мястэчках.
Два гады таму гэтая ідэя выглядала як заданне на семінары: «Аб’ехаць самы паўночны, паўднёвы, заходні і ўсходні гарады ці мястэчкі Беларусі. Пражыць з іх жыхарамі частку іх паўсядзённага жыцця. Адчуць маштаб краіны. Параўнаць. Адрозніць. Візуалізаваць сістэму каардынат — ад поўначы да поўдня, з захаду на ўсход…».
Два гады таму была ідэя ўбачыць Беларусь — усю, з максімальна разнастайных бакоў, тут і цяпер… А цяпер у мяне ўжо дзве дачкі.
Еду на ўсход да мяжы з Расіяй, якой няма (гэта я пра мяжу). Пакуль жа мы праехалі Чэрвень, Беразіно і Бялынічы. Магчыма, пільны беларускі журналіст зафоткаў бы хоць вакзал, але недзе пасля Чэрвеня запахла беляшамі і кудысьці зніклі дачнікі.
А ў Беразіне на вакзале абвесткі даюць па-беларуску. З Мінска — 4 гадзіны, і вось — Магілёў.
Гэты рэйсавы аўтобус вывозіць цябе са сталічнага кантэксту паступова і нудна. Як восень. Гэта ідэальная пара года, каб ехаць на ўсход. У аўтобус заходзяць дзве дзяўчыны. Сядаюць ззаду. Літаратурнае беларускае гэканне і аканне — у норме. Значыць, жывуць недзе далей па маршруце… Два профілі злева загайдаліся. Едзем далей.
Насця сядзіць бліжэй да мяне. Фарбаваная бландзінка. Светлая куртачка з пушком. Манікюр. Сумка Dior з пазалочаным ланцужком. «Красіва, жызненна, блін, цябе б заінстаграміць зараз…» — падумалася але адпусціла.
Калі б у Беларусі існаваў жанр правінцыйнага рамана (так, ведаю, але Марціновіч пісаў быццам бы пра вёску), то Насця была бы там героем першага плану.
Ніхто так тонка не змог бы падганяць кіроўцу: «Ну, давай, паехалі», даставаць з сумкі Dior белыя сухарыкі са смакам бекону, хрумкаць імі і пры гэтым ганяць на мабільніку стужку «Укантакціка» правай рукой…
Не, яна культурная. За пазногцік манікюру зачапіўся маленькі кавалачак грэнкі… Культурна і з незаўважнай спрытнасцю прыгажунь эпохі Каліноўскага, адным рухам выцірае кавалак «кірыешкі» аб падгалоўнік аўтобуснага крэсла колеру малінавых пінжакоў «новых рускіх» з ліхіх 90-ых… Гэта Усход, дзетка! Я Насцю не фатаграфаў. Пра Насцю я проста вымушаны расказаць больш.
«Наставілі танкаў гэтых, — нечакана лупіць Насця. — У кажным горадзе эці памятнікі вайне. Наставілі адніх танкаў. Паставілі бы ну… не знаю… ну што-нібудзь паставілі б». Чавусы. Сяброўка Насці, у чырвоным паліто і чорных боціках на высокіх абцасах, выходзіць на перон.
Там яе чакае жанчына ў шэрай скуранцы. Мама. Распытвае хуценька пра вучобу ў Магілёве. Дачка гаворыць маштабна: «Нармальна. Вучымся. Харашо. Да сяброўкі. Госці. Насця».
Маці перадае скруткі: літровы слоік у ручніку, булку, мандарыны… Потым стаіць да самага адыходу аўтобуса, пазірае ў бок, дзе за акном сядзіць яе дачка, быццам бы і дарослая, але вось трэба ж глядзець яшчэ яе…
«Дзевачкі, гуляем!» Насця вымотвае слоік з ручніка. Адкрываюць. Па салоне расцякаецца пах кавы. Нармальны, класны водар… для аўтобуса Хоцімск — Мінск недзе на ўскраіне краіны. Разліваюць на хаду ў перададзеныя маці пластыкавыя міскі з-пад бульбянога пюрэ хуткага прыгатавання. Аўтобус едзе, дзеўкі п’юць каву, па сумцы Dior з даступнай крамы моды цячэ кропля кавы…
У такія моманты мне падаецца, што мой свет дзейсных і творчых асоб — журналістаў, мастакоў, блогераў, фатографаў, інтэлектуалаў, наведнікаў галерэй і проста нармальных людзей, якія пішуць нам правільныя рэчы ў фэйсбук, займаюцца татальнай інтэлектуальнай хератой.
І ўсе нашыя спробы змяніць наваколле, ці зрабіць яго больш зразумелым і культурным, аказваюцца толькі старымі байкамі вядомых мэсэджаў. І іх мы расказваем адзін аднаму. Культура перастала трансфармаваць рэальнасць. Мы проста дублюем мэсыджы сваім сябрам, і сябрам сяброў.
І ўвесь папярэдні тэкст пра Насцю — таксама поўная інтэлектуальная херата, якая не дапаможа Насці піць каву ў аўтобусе Мінск — Хоцімск хаця бы з нармальных кубкаў. Таму што гэты тэкст я пішу не для Насці.
Для Насці гэты тэкст павінна была пісаць маладая журналістка нейкай там раёнкі… Але, блін, не піша. Бо гэта ўжо «культура прамога дзеяння», якой беларусам і не стае.
Гэта каб я, пабачыўшы Насцю і яе сяброўку, сказаў: «Дзевачкі, вы — дурніцы. Вазьміце два нармальныя кубкі і працягвайце далей». Але ў мяне няма двух кубкаў, якія прадавачкі могуць адпусціць табе на касе па пяцьсот «рэ» за штуку. У мяне ёсць Інстаграм і 5 тысяч падпісчыкаў у фэйсбуку. Я не дапамагу Насці…
«Устала. У душ схажу і максімум «Дом-2» пару серый пасматру», — рэзюмуе пад’еўшая Насця. Выйшлі яны ў Крычаве. Далей, на Хоцімск, мяне праважаў танк-манумент на пляцоўцы аўтавакзала. Насця яго тут кожны раз, бачыць… Відаць, таму танкі так моцна хвалююць Насцю. Давай, Насця, бывай…
За вакном цёмна. Дзе мы едзем, я не разумею — колькасць гарадоў, праз якія праехалі, ужо не магу ўзгадаць правільна. Здаецца, што гэты аўтобус ужо ніколі не прыедзе. Ён проста рухаецца ў прасторы, дзе за вакном поле, лес, крамы «Родны кут», запраўкі, рэчкі і масты… Гэта аўтобус, які вывозіць цябе ў іншую прастору.
Нейкая вёска. Забялышын. Рэзка спыняецца аўтобус. У салон залятае мужчына, гадоў пад 30, і схіляецца за загародку да кіроўцы.
«Друг, памагі. Бацька ў коме — нада ў бальніцу». Вакол пустое маўчанне. Чуваць толькі рухавік буса. «Памагі. Во, пілі, і бацька не прасынаецца. Давай падвязём, га?!» Кіроўца да просьбаў падпітага, ці то мужыка, ці то яшчэ пацана, халодны: «Я табе не хуткая. Бацька ў коме — праспіцца і будзе нармальна… Давай, не затрымлівай».
Так, калі б я быў кіроўцам аўтобуса, які 9 гадзін вязе людзей ад цэнтра некуды ўправа па мапе, то я б таксама так адказаў…
Даехалі. Хоцімск. Па дарозе я не сустрэў машыны хуткай, яна толькі адсюль, з райцэнтра, можа ехаць — значыць, бацька з комы выйшаў ці проста памёр, як алкаш. А можа і не алкаш ён ўвогуле..?
Цёмна. Ліхтары абапал вуліцы. У Асвеі я жыў у падпісчыцы «НН», у Камарыне у гатэлі з будаўнікамі малочнай фермы, у Высокім — здымаў дом у бізнэсоўца Васіля Васільевіча. У Хоцімску з гатэлем не выйшла — усе месцы занятыя працаўнікамі «Аблгаза». Іду ў інтэрнат ПТВ.
Сонны вахцёр выдае ключы ад «гатэльнага нумара». Тры ложкі, тэлевізар, па-савецку прыстойна, можна жыць і спаць. 16 тысяч за суткі.
Кастрычніцкі ранак. Вільготна і туман. Іду ўздоўж яркіх дамкоў. Нязвыклае для райцэнтра, мяне сустракае хоцімскае кола агляду. Не працуе ўжо. Восень. Але яно ўражвае — сярод шэрагу аднапавярховых клінаў вясковых дамоў стаіць гэта кола агляду. Як у кіно… Пра райцэнтр.
Вольга Пятроўна спяшаецца. Будзе дождж. А дровы не складзеныя яшчэ. Жыхары гэтага мястэчка рыхтуюцца да зімы. Кожны па-свойму, але схема такая як і некалькі стагодддзяў таму: складаюцца дровы, пераворваюцца палеткі, прадаецца выгадаваная скаціна, рыхтуецца цёплая вопратка…
Вольга Пятроўна жыве на вуліцы 50 гадоў СССР. Перажыла яна па гадах і назву вуліцы і сам СССР. Ёй — 83. Бацька ў 20-я быў «нэпманам» — меў зямлю і гаспадарку, наймаў парабкаў. Угаварылі (ўмелі ўгаворваць, так) пайсці ў калгас. Стаў кіраваць фермай. Асудзілі за паморак скаціны, і памёр ён недзе на перасылцы пад Тулай. А потым была вайна…
«Аралі на сабе. Нацярпеліся…» — працягвае Вольга Пятроўна. Потым паказвае ўласнаручна зробленыя ручнікі і настольнікі. Пакінула сабе толькі самае дарагое — астатнія рэчы здала ў краязнаўчы музей.
Уся хата завешана саматканымі і пакупнымі настольнікамі, дыванамі, цыратамі… І сама яна, у квяцістым, хоць і выцвілым на сонцы, халаце, гарманічна ўпісваецца ў свае інтэр’еры. Ікона, як лекі для душы, і стол з медыкаментамі, як лекі для цела, стаяць у Вольгі Пятроўны ў адным куце.
Потым скардзіцца на суседа — адабраў зямлю. Ну як адабраў — плот новы паставіў на метр бліжэй да гароду Вольгі Пятроўны. Кажа, што будзе пісаць Прэзідэнту, але баіцца. Потым зноў пра бацьку. Пра дачку. Пра вайну…
Нашы «бабулькі» — гэта машыны часу. Толькі яны перамяшчаюць цябе не ў какнрэтныя месца і час, а зносяць тваю свядомасць ва ўсе эпохі свайго жыцця і жыцця блізкіх. Прыватная гісторыя тут і цяпер. Уся.
Хоцімск — акуратнае, дагледжанае мястэчка. Не без прыкмет запусцення, але нічым як бы і не вылучаецца ад іншых перыферыйна-памежны беларускіх гарадкоў. Усё як ва ўсіх… Ну хіба што кола агляду. А мяжы няма. Ёсць толькі знак. Як у Быкава. Толькі ў яго быў знак бяды, а тут знак мяжы.
Мяжа тут была даўно, дакладней яе няма тут больш за тры стагоддзі. І ўвогуле была яна не тут, а далей — за Смаленскам. Мяжа ВКЛ з Маскоўскім княствам, Рэчы Паспалітай з Расійскай Імперыяй.
Змяняючыся за стагоддзі, усходняя мяжа беларусаў дэвальвавала сябе як аб’ектыўны панятак… І, верагодней за ўсё, мяжа беларусаў з Расіяй з’явіцца тут вельмі не хутка. Але гэта ўжо пытанні палітыкі і культуры. Масавай ці прамога дзеяння.
Беларусы — гэта аматары памежжа. Яны любяць быць побач, але не тут, любяць быць і тут і там, скраю і як бы з вамі. Але заўсёды недзе збоку і ў сабе. Памежжа заўсёды з беларусамі і ў іх. У такіх месцах гэта проста больш адчувальна.
Памежжа — гэта месца, дзе сканчаецца краіна, калі ты адсюль звальваеш «за палітыку» вучыцца ў Польшчу. Ты проста едзеш міма яе, а яна міма цябе. І пачынаецца, калі ты вяртаешся сюды з семінара ці Акропаліса… Пачатак і канец.
Хоцімск — чысты і правінцыйны. Так бы напісалі рускія турысты на майскія святы з мінскага гатэля па вай-фаі. Але яны едуць па іншай дарозе ў сталіцу. Хоцімск застаецца ўбаку. Але ён сапраўды чысты. Ламачча і металалому ў дварах няма. Металалом тут — бізнэс. Яго здаюць у вёску на тэрыторыі Расіі, дзе з шасці двароў — два закінутыя, а ў чатырох — пункты прыёму металалому.
Хоцімск вычысцілі ўвесь — не знайсці і цвіка. Мяжы няма, а быццам і ёсць. Таму караваны ГАЗэляў, загружаных металам, на памежных дарогах пачала лавіць міліцыя — кантрабанда. Гэта свая форма памежнага бізнэсу.
Уся цікавостка ў тым, што беларускі металалом з ваколіц Хоцімска рускія прадавалі назад у Беларусь, на БМЗ. Такая логіка памежжа… Цяпер цэны на лом у Беларусі і Расіі прыкладна аднолькавая, і бізнэс зварочваецца — нерэнтабельна.
Цёпла. Крутая восень. Лістоты амаль ужо няма і ад таго прастора робіцца татальна празрыстай. «На абед у нас не ганяюць. Пріяжджаюць(!) на поле і дояць тут. Бяруць вёдры, садзяцца…». Вось, гэта звонкае «р» — крутая моўная асаблівасць гэтага рэгіёну. Хацімчане кажуць не бяры, а «бярі», курэй — «курей».
Так размаўляў і пастух ля кароў. З пугай і ў куртцы-плашчы. Позірк яго адразу падаецца суворым, але, калі я падыйшоў бліжэй, ён здаваўся мне расслабленным і нейкім ў сабе. Колас і Купала з такіх пастухоў, відаць, і пісалі сваіх Мужыкоў. Я не пытаюся яго імя. Ён павінен заставацца як купала-коласаўскі «Дурны мужык»… Не ананімны, але безыменны. Такіх беларусаў шмат.
Тры кіламетры ад Хоцімска. Лес. Мяжа з Расіяй. Смаленшчына, Браншчына і Чарнобыльская зона таксама недзе побач… Іду ў грыбы з Людмілай. Можна сказаць, шпацыруем. Пераходзім дарогу і з-за ялінак паказваецца знак тэрыторыі Расійскай Федэрацыі.
«І што, мы ўжо ў Расеі (так, яны тут кажуць «Расеі»)», — кажу я Людміле. «Ну так», — і рэжа грыбы… Людміла ідзе далей, ужо ў Расеі, за знакам яна… Яшчэ адна міфічная мяжа, але такая важная для беларусаў. Чытаю ўважліва надпіс на цвілым пастаменце: «Российская ФедИрация»… Не, не чуў.
Вяртаючыся назад у Хоцімск, заяжджаем у вёску, дзе засталося два двары. Шаладонаўка. Сярод дзясяткаў закінутых дамкоў паабапал віхлястай вуліцы ледзь-ледзь знаходжу жылы дом. Гаспадыню клікаў і шукаў хвілін 10.
З’явілася. Узнерваваная і стомленая, немаладая жанчына жаліцца: «Карову нешта панесла… Пара здаваць. Камерсанты не едуць — далёка. На ўсю вёску два двары — мой і гэтай сям’і алкашоў… Сёння ўзялі дзесяць «віна». Праз дні тры пайду глядзець — ці жывыя…», — сказала яна.
Сумны выраз яе твару супаў з выглядам белага сабакі, які сядзеў на ганку побач. Жывуць яны ўдвух. Побач.
«Кончаныя правінцыялы», напісаў калісьці каментатар Уткін пра беларусаў. Так, правінцыялы. Правінцыялы правінцыі, з колам агляду, гэкаючай Насцяй з кірыешкамі, разбуранымі замкамі, Дурным Мужыком і мяжой, якая ёсць недзе ў кожным з нас і няма яе недзе тут. Але ў гэтых кончаных правінцыялаў хаця б назва краіны на ўездзе напісана без памылкі…
***
Хоцімск
Мястэчка ў Магілёўскай вобласці, раённы цэнтр. Насельніцтва — 6,7 тысяч чалавек. Стаіць на рацэ Бесядзь. Упершыню згадваецца ў 1709-м. Спачатку ў Крычаўскім графстве, потым у Клімавіцкім павеце Магілёўскай губерні. Быў раённым цэнтрам Калінінскай вобласці. Пры ўзбуйненні БССР вярнуўся ў Магілёўскую вобласць.
