Дзясяткі гадоў ён правёў у экспедыцыях у Сібіры, у прыватнасці, шмат працаваў на Чукотцы і ў Якуціі. У 1993 годзе ён апублікаваў пранізлівую кнігу аб стане сібірскіх культур. У ёй Вахцін упершыню апісаў трагічную гісторыю безабароннага свету, які перамолвала савецкая машына.
— У 1993 годзе вы выпусцілі вельмі моцную і трагічную кніжку пра выміранне сібірскіх народаў. Яна шмат у чым сфармавала ўяўленні інтэлігенцыі пра пытанне — і мае ў тым ліку. Што змянілася за гэтыя дваццаць гадоў?
— У гэтага працэсу ёсць дынаміка і логіка, якая бачная толькі на вялікай адлегласці. Гэта як са змяненнем клімату: убачыўшы кароткі адрэзак, нельга зразумець, што адбываецца.
Самае ранняе навуковае пасведчанне пра юкагіраў — гэта 60-я гады XIX стагоддзя. Георг фон Майдэль арганізаваў туды экспедыцыю па даручэнні расійскага ўрада. Потым ён апублікаваў кнігу па сваёй паездцы, дзе напісаў, што юкагіры выміраюць, асімілююцца, забываюць сваю мову.
Прайшло сорак гадоў, і ў гэты ж край саслалі Уладзіміра Ільіча Ёхельсона. І ў сваёй кнізе ён таксама напісаў, што юкагіры выміраюць, асімілююцца, мову ведаюць у асноўным старыя.
У 1937-м туды ж адправілі сядзець Юрыя Абрамавіча Крайновіча. І потым ён напісаў, што выдае граматыку юкагірскай, каб выратаваць максімальную колькасць інфармацыі пра мову, што амаль вымерла, толькі бабулькі гавораць.
І калі мы трапілі туды ў 1987 годзе, то заспелі роўна тую ж карцінку.
Гэта значыць, адбываецца нейкі дзіўны працэс. З аднаго боку, лінгвісты талдычаць, што вось-вось усё памрэ. З іншага, яны самі ж запісваюць у полі выдатную інфармацыю — лінгвістычную і культурную. Відавочна, мы маем справу з нейкім нелінейным працэсам. Вонкава ён падобны да паступовага памірання мовы, але рэальна там адбываюцца нейкія іншыя падзеі.
— З вашай кнігі я зразумеў, што гэтае выміранне было вынікам дзяржаўнай палітыкі.
— Не, там усё складаней. Масавы прыход рускіх на гэтыя тэрыторыі пачаўся прыкладна сто гадоў таму. І прыкладна тады ж, у 20-я, пачалася актыўная дзяржаўная палітыка па стварэнні школ, падрыхтоўцы настаўнікаў, выданні падручнікаў, карацей, арганізацыі школьнай адукацыі на мовах малалікіх народаў. Прыкладна да 1934 года гэта была вельмі модная ідэя. Цікава, што рэакцыя саміх паўночных народаў на гэтую палітыку была негатыўнай: ды не трэба вучыць гэтую мову, дзеці яе і так ведаюць, вы лепш іх рускай навучыце. Вельмі смешна чытаць публікацыі тых гадоў: яны не могуць гэта наўпрост сказаць, бо гэта супярэчыць лініі партыі, але ўсюды праглядаецца, што не патрэбная паўночным народам гэтая мова.
Прайшло пакаленне-паўтара. Дзеці пачалі бурна вучыць рускую, выраслі, у іх саміх з'явіліся дзеці — і людзі раптам зразумелі, што ўжо іх дзеці роднай мовы не ведаюць. І з'явілася вельмі непрыемнае адчуванне: мы нешта страчваем.
Яны думалі, што ўсе будуць ведаць родную, а руская будзе як бы бонусам, а стала зусім па-іншаму! Але да гэтага моманту, з канца 30-х і ўсе 50-я гады, дзяржава ўжо перастала праводзіць палітыку падтрымкі малых моваў.
Па-першае, гэта дорага, па-другое, вельмі цяжка — рыхтаваць настаўнікаў, падручнікі, а па-трэцяе, вы ж самі не хацелі.
У той момант змяняецца стаўленне людзей, пачынаецца супрацьлеглы працэс: усе 60-я і 70-я народ кажа: наша мова знікае, вярніце нам нашу мову. Праз сваіх дэпутатаў, праз інтэлігенцыю, пішуць лісты Касыгіну.
І паступова пачынаецца паварот палітыкі — але ўжо аказалася, што моладзь не ведае моваў зусім.
І пачалася цяперашняя фаза — даволі рэдкая сітуацыя, калі і дзяржаўная палітыка ўсё ж такі на карысць гэтых моваў, і самі народы (дакладней, іх эліты, актывісты) хочуць мовы адрадзіць.
Раней гэта ўвесь час не супадала па фазе, а тут супала.
Юкагірскія старыя зусім не самотныя. У апошнія 20 гадоў па ўсім свеце пачаўся вялізны рух за адраджэнне, падтрымку мясцовых моваў.
Сіла яго ў тым, што ён ідзе знізу, ніяк не цэнтралізаваны, нікім не кіруецца, не фінансуецца. Гэта асобныя групы энтузіястаў, якія незразумела чаму раптам пачынаюць узнікаць па ўсім свеце. Цяпер яны могуць знайсці добрых экспертаў, якія могуць дапамагчы, наладзіць нешта. Эксперты гэтыя, як правіла, працуюць на энтузіязме, асаблівых даходаў гэта не прыносіць.
І цяпер, мне здаецца, — хоць, вядома, гэтага нельга сказаць пра кожную мову — але ў масе сваёй агульны трэнд на знікненне моваў спынены.
Калі не спынены, то вельмі моцна запаволены.
Дваццаць гадоў таму навукоўцы лічылі, што ў найбліжэйшы час знікне палова моваў Зямлі. Апошнія даследаванні даюць 19%. Гэта таксама вельмі шмат, тысяча трыста моваў — але ўсё-такі не палова. І гэта адбываецца за кошт гэтай малазаўважнай, нізавой актыўнасці.
Ну і зверху падтрымліваецца, вядома, — таму што і навукоўцы, і міжнародныя фонды, і ў некаторых выпадках дзяржаўныя органы зразумелі нарэшце, што знікненне паловы моваў Зямлі — гэта горш, чым знікненне ружовай чаплі або белагаловага арлана, якіх мы прывыклі ратаваць. Там адзін від, а тут палова ўсіх моваў!
Федэральны ўрад у нас малыя мовы асабліва не падтрымлівае, але, дзякуй Богу, гэта аддадзена рэгіянальным уладам. Гэта адна з нямногіх галін, дзе няма вертыкалі ўлады — і вельмі добра. У многіх рэгіёнах, у той жа Якуціі, мясцовыя ўлады вельмі шмат робяць для падтрымкі моваў.
— У мяне склалася ўражанне, што выкладанне родных моваў — гэта чыстая фармальнасць. Па ўсёй краіне ідзе гэтае выкладанне, вялізныя намаганні і грошы трацяцца ні на што. Дзеці пішуць дыктоўкі на міфічнай літаратурнай чукоцкай, а гутарковай мове іх ніхто не вучыць. Як з выкладаннем англійскай: усе яе вучаць, але ніхто не чакае, што выпускнік школы будзе на ёй размаўляць. Гэта нейкая не звязаная з жыццём рэч.
— На жаль, гэта так. Вельмі многія настаўнікі мовы не ведаюць і толькі імітуюць выкладанне. Але мне здаецца, што лепш так, чым ніяк.
— Фінская лінгвістка Аніка Пасанен расказала мне, што яны для выратавання саамскай мовы выкарыстоўваюць зусім іншую методыку.
— Так, я чытаў яе працы. Гэты спосаб у свой час прыдумалі — вы не паверыце — маоры, карэнныя новазеландцы. Яны назвалі яго «моўнае гняздо». Метад аказаўся вельмі эфектыўны, значна больш эфектыўны за любую школу. Скандынавы вельмі моцна ўзяліся за адраджэнне саамскай — і там вельмі ўдала супала палітыка дзяржавы і інтэнцыя самога народа.
— Аніка паспрабавала зрабіць такія ж «гнёзды» ў Карэліі — і таксама ўсё было добра, дзеці выдатна вучылі карэльскую. Але потым Мінадукацыі забараніла ім — сказалі, што ўсе дзіцячыя садкі павінныя рэалізоўваць адзіную адукацыйную праграму, а дзіўныя замежнікі ім не патрэбныя.
— Так, думка пра тое, што нехта чужы з найлепшымі намерамі марнуе свае грошы і час — гэта ў нашых з цяжкасцю змяшчаецца ў галаве. Але ёсць іншыя ініцыятывы, усё не так дрэнна.
— Тая ваша кніжка была зусім безвыходнай.
— Ну дык калі яна пісалася! У 90-х на Поўначы была самая сапраўдная гуманітарная катастрофа. Спынілася забеспячэнне харчаваннем, многія пасёлкі засталіся без ацяплення, бо не падвозілі вугаль, на некалькі гадоў гэтыя людзі былі аддадзеныя на волю лёсу. Пачаліся панічныя ўцёкі, мне з Чукоткі пісалі, тэлефанавалі: «Мы гінем фізічна, ад голаду і холаду!» Мы імкнуліся неяк дапамагчы, арганізаваць праз Берынгаў праліў пастаўку гуманітарнай дапамогі. Але паступова ўлады апамяталіся, сітуацыя неяк выраўнялася. Цяпер фізічная гібель там усё ж такі нікому не пагражае.
— Гэта значыць, у эсхаталагічныя прагнозы вы не верыце?
— Не веру.
— І ў глабалізацыю і ўніфікацыю не верыце?
— Не веру. Чалавек па-іншаму ўладкаваны.
Я не ведаю, чаму з нейкіх загадкавых прычынаў у нашай прыродзе закладзенае імкненне да разнастайнасці. І калі скарачаецца моўная разнастайнасць або любая іншая — то, як Ламаносаў нас вучыў, дзесьці ў іншым месцы вырасце іншая разнастайнасць — музычная, модная, якая хочаце. У нашай прыродзе гэта закладзена.
У геніяльнага лінгвіста Мікалая Сяргеевіча Трубяцкога ёсць артыкул «Вавілонская вежа і змешванне моваў». Ён там сцвярджае, што інтэрпрэтацыя Вавілонскага стоўпатварэння і змешвання моваў як божай кары — няправільная. Наадварот, піша ён, гэта не кара, а шчасце: калі людзі паспрабавалі ўніфікавацца, то Бог (або прырода чалавечая, калі заўгодна) не дазволілі ім гэта зрабіць. У гэтай легендзе ў сціснутым выглядзе захаваная інфармацыя аб тым, што
ў нашай прыродзе закладзенае імкненне да разнастайнасці.
Гэта вельмі моцная ідэя, і я неяк у яе паверыў.
— Хочаце сказаць, што на нашай планеце ўсё нармальна?
— Не, усё вельмі дрэнна! Але не безнадзейна… Ведаеце, у чым розніца паміж песімістам і аптымістам? Песіміст сумна кажа: «Горш быць не можа…» А аптыміст радасна: «Можа, можа!»
Гэты ваш юкагірскі стары, які кажа: «Няўжо ўсё? Няўжо мы знікаем?» Я думаю, што не.
Змяняецца аснова для самаідэнтыфікацыі. Калі раней гэтай асновай была этнічнасць, мова, прыналежнасць да нейкага роду, то цяпер гэта тэрыторыя. Мы — гэта тыя, хто тут жыве. Гэта паўсюдны працэс.
Невыпадкова ў нас з'яўляюцца нейкія «паморы», пра якіх ніхто не чуў дзвесце гадоў, або «сібіракі», якіх паводле перапісу 2002 года было шэсць чалавек (і я ведаю іх усіх пайменна), а паводле перапісу 2010 года – больш за пяць тысяч. Зноў з'явіліся «камчадалы», а яшчэ — «якутчане», «чукатчане» — жудасныя словы, але яны ёсць. Гэта ніякі не сепаратызм, вядома, а непазбежны, натуральны працэс замены этнічнай ідэнтыфікацыі на тэрытарыяльную.
— Якая тады каштоўнасць у мове?
— Як казаў выдатны маскоўскі лінгвіст Аляксандр Яўгенавіч Кібрык, цяпер, на жаль, нябожчык: «Страшна не страціць мову. Страшна страціць моўную разнастайнасць да таго, як мы нават зразумеем, навошта яно нам трэба».
Бо нездарма ж, напэўна, у чалавецтва шэсць з паловай тысяч моваў. Калі б патрэбная была адна — яна б адна і застаўся.
— Гэта не проста вынік ізаляванага жыцця папуляцый?
— Дакладна не. Гэта для нечага нам трэба — але мы пакуль не зразумелі, навошта. І вось страшна страціць гэтую разнастайнасць, пакуль мы не зразумеем. Гэтая думка мне вельмі падабаецца, яна слушная.
— І навошта, як думаеце?
— Не ведаем пакуль. Можа, як у прыродзе? Біёлагі кажуць, што біяразнастайнасць — гарантыя захавання жыцця: калі зменяцца вонкавыя ўмовы, нейкія віды акажуцца непрыстасаванымі і вымруць, а нейкія, наадварот, будуць прыстасаваныя. А калі б быў адзін від, раптам якраз ён аказаўся б непрыстасаваным? Эвалюцыя разумная, яна не падтрымлівае непатрэбных механізмаў.
— Ну дык вось яны і выміраюць?
— Але яны сорак тысяч гадоў існавалі, а цяпер за сто гадоў возьмуць і вымруць? Занадта хутка для эвалюцыі.
А калі адкінуць філасофію, то любая мова — гэта вельмі моцны сродак самаідэнтыфікацыі. Гэта адказ на пытанне «хто я». Не ва ўсіх выпадках галоўны. Скажам, у некаторых сітуацыях важнейшы адказ «я хрысціянін» ці «я мусульманін». «Я дваранін» можа быць важнейшым, чым «я француз», ці «я рускі».
«Я жыхар гэтай мясцовасці» можа стаць важнейшым, чым «я носьбіт гэтай мовы». Але ўсё ж такі мова — адна з асноваў самаідэнтыфікацыі. «Я рускі» — гэта той, хто гаворыць па-руску. Не той, хто нарадзіўся ў Расіі, не той, у каго рускія бацькі, рускія імя і прозвішча.
Праўда, гэта для нас, еўрапейцаў, так важна, а не для ўсёй астатняй Зямлі. Бо
дзве траціны насельніцтва Зямлі — двухмоўныя або шматмоўныя.
Для двух з трох зямлян пытанне «якая ў вас родная мова» не мае сэнсу. Яны ад нараджэння гавораць на дзвюх, трох, а то і чатырох. Калі вы былі ў Калымскім, то для вас гэта не дзіўна: гэта заўсёды быў чатырохмоўны пасёлак. Гэтак жа і вялікая частка свету: яна не аднамоўная і не падзеленая на нацыянальныя дзяржавы, як Еўропа. І людзі ў гэтым «астатнім свеце» па-іншаму ставяцца да мовы, з меншым піетэтам. Яшчэ адну мову вывучыць — падумаеш, вялікая справа. Знікла мова — ну і Бог з ёй.
— Кажуць, што білінгвы па-іншаму думаюць. Гэта так?
— Ды тое ж самае, што з любым іншым навыкам. Мастакі па-іншаму думаюць? Музыкі па-іншаму думаюць? Проста яшчэ адна магутная камунікатыўная сістэма. Гэта дадатковыя магчымасці — але і не больш, ніякай містыкі.
— А можа, справа ўвогуле не ў мове? Можа, мова — гэта проста метафара патрэбы захаваць традыцыйнае жыццё? Мне шкада, што знікае гэтая культура, таму што гэта дзяцінства чалавецтва, звязанае з прыродай. Але гэта ўсё звязанае з паляваннем, з аленямі, з практыкамі, што выміраюць.
— Я памятаю, у Нялемным быў юкагір Васіль Шалугін па мянушцы Чамаданчык. І мы неяк едзем з ім на маторцы па Ясачнай — гадзін пяць раніцы, але лета, таму сонца высока, цішыня, толькі матор ціхенька рыкае ззаду, ціхі ў яго быў матор. І ён паказвае мне: «Бачыш, вунь сава ляціць?» А я не тое што саву, я там з цяжкасцю елкі адрозніваю на беразе. «Гэты сава, — кажа Чамаданчык, — гэта муж таго сава, які ў цябе жыве каля дома». Я думаю: ды ён жа бачыць свет зусім не так, як я!
І з намі быў хлапчук, яго пляменнік, гадоў васьмі, напэўна, — таксама ў такой штармовачцы, у маленькіх гумовых ботах, апрануты зусім як дзядзька Вася, толькі маленькі. І ўвесь гэты час — мы ішлі гадзіны чатыры, да яго паляўнічай стаянкі ішлі — гэты пацан стаяў на каленках на лодачнай банцы наперадзе і неадрыўна глядзеў наперад. Ён за чатыры гадзіны не сказаў ні слова, ні разу не змяніў паставы — вось тады я зразумеў, як перадаюцца гэтыя веды. Ён глядзіць наперад, вывучае гэты свет і ўвесь час слухае, пра што кажа дзядзька.
І ён, вядома, бачыць «гэтага сава», і разумее, чый ён муж.
У іх, вядома, дзіўнае веданне прыроды. Але калі першых студэнтаў з тундры прывезлі ў Ленінград вучыцца ў Герцанаўскі на «паўночны» факультэт — то аказалася, што першыя паўгода іх трэба вучыць спускацца па лесвіцы, адчыняць дзверы, спаць на ложку, пераходзіць вуліцу, арыентавацца ў горадзе. Яны не ўмелі нічога — гэтак жа, як мы там.
— Усё адно дзіўна, што ў нас у Расіі ёсць такі «Дзікі Захад», дзе жывуць свабодныя людзі, ганяюць статкі, ёсць гэтыя дзіўныя народы — і нікому неяк гэта не цікава.
— Мне здаецца, прабачце, што гэта характарыстыка вашага кола. У Сібіры думка пра тое, што мы тут зусім па-іншаму жывем, чым там, у Еўропе, што мы тут свабодныя людзі, што ў нас тут далёка да начальства і мы тут робім што хочам, — я з гэтай думкай сутыкаюся рэгулярна.
Ці не траплялася вам апошняя кніжка Алесі Герасіменкі «Не адзіная Расія»? Вельмі сімпатычная кніжка. Яна паездзіла па Сібіры, паразмаўляла з людзьмі: вядома, ніякага сепаратызму няма, нікому гэта не трэба. Ёсць проста стомленасць ад дыктатуры Масквы — гэта ёсць усюды — і адчуванне, што мы тут жывем па-іншаму.
Але мы і тут не ўнікальныя. У Амерыцы, напрыклад, ёсць Аляска, дзе ўсё насельніцтва — вось такое, як вы кажаце. Туды едуць людзі, якім цесна ў астатніх 48 штатах, якім хочацца больш свабоды. І там дакладна гэта — там абшары, свабодныя людзі, і да гэтага часу людзі жывуць зусім па-іншаму, чым ва ўсёй астатняй Амерыцы. Ну і ў нас гэта ёсць, вядома. Ды што далёка хадзіць — едзьце да беламорскіх рыбакоў.
— Адзін з галоўных герояў майго рэпартажу, Пеця Каўргігнен — трохі трагічная постаць. Ён дужы мужык і дзяцей сваіх, вядома, пастараўся вывучыць, яны ў яго ў Якуцку. А сам ён усё ганяе аленяў, з усіх сіл імкнецца захаваць качавыя маршруты — невядома для каго.
— Дык для сябе перш за ўсё.
У кожнага з нас у нейкім узросце ўзнікае такая патрэба — у захаванні традыцый, якія ты з дзяцінства ведаеш. Гэта могуць быць традыцыі ў чым заўгодна — у сямейных святах, у паводзінах, у нейкіх маральных нормах або іх адсутнасці. Грамадства чакае ад нас гэтага — і мы робімся носьбітамі традыцыі. А што няма каму перадаваць — дык ніхто і не абяцаў, што ўсё будзе добра. Усе мы паміраем, а дзеці вырастаюць не такімі, як нам хочацца.
