У звязку з выказваннем Шагала пра палітвязняў і выданнем кнігі «Голас волі з-за кратаў», магчыма, да месца і да часу будзе публікацыя апавядання з гэтай кнігі…
Змены сувязяў. Апавяданне
– Я магу сказаць, што я пра вас думаю. Я не думаю пра вас нічога!
Гэта няпраўда. Ён пра мяне думае. Хутчэй за ўсё, думае нешта кепскае, таму кажа, што не думае нічога.
– Вы дарма ў гэта ўлезлі. Яно не магло ў вас выйсці, бо яно не ваша.
Бадай, так. А кажа, што нічога не думае.
– А вы ніколі нічым не сваім не займаліся, доктар?
Ён маўчыць, унурыўшыўся ў сваё, з чаго вынікае, што нічым не сваім ён не займаўся ніколі.
– І не змушалі вас?..
Маўчыць.
Што ж, сапраўды яно не магло ў мяне выйсці, бо яно не маё. Тое, што не тваё, выйсці ў цябе не можа. Гэта зразумела кожнаму ад пачатку. Але ад пачатку зразумела кожнаму і многае іншае. Напрыклад, тое, што ён памрэ, і ёсць, хоць і няпэўная, верагоднасць, што паўстане па смерці прад Боскім судом. І што? Кожны баіцца суда? Ды кожны мяркуе, што ўсе сканаюць, а ён – не. Невядома як, але пазбегне смерці. Можа, праз дасягненні медыцыны.
Доктар, ці чалавек, якога лічу я доктарам, бо ён змушае мяне глынаць пігулкі, кажа:
– Гэта вам не дапаможа.
Ён не мае на ўвазе медыцыну. Хоць, можа быць, і мае, мы якраз пра яе гаварылі. Я стараюся не маўчаць, гаварыць і гаварыць з ім, каб ён услухаўся, угледзеўся ў мяне. Усвядоміў, хто я такі, і паспрыяў, каб з мяне знялі кайданкі, якімі я прышпілены да ложка.
– Трывайце.
Я трываю… Хочу толькі, каб ён зразумеў, што нельга з чалавекам, які не доктар, але пра тое, як ствараюць свае ланцужкі і ўзаемадзейнічаюць нейроны, ведае не менш за доктара, гэтак абыходзіцца.
– Я не магу спыніць актыўныя допыты.
Добра, няхай актыўныя допыты, як называюць тут катаванні, спыніць ён не можа, але ж ён доктар, ён даваў клятву Гіпакрата і абавязаны ў любым выпадку быць на маім баку. Угаварыць, упрасіць, каб з мяне знялі кайданкі, адшпілі ад ложка, дазволілі зрабіць хоць некалькі крокаў ад сцяны да сцяны. Але ён нікога не ўгаворвае і не просіць ні аб чым нікога.
– Гэта не ў маёй кампетэнцыі.
У ягонай кампетэнцыі націскаць чырвоную кнопку над сталом – і, як толькі ён тую кнопку націскае, з'яўляецца худая, са шнарам над левым брывом мядсястра. Яна моўчкі набірае ў шпрыц нейкай мярзоціны, якую падае ёй доктар, ці чалавек, якога лічу я доктарам, бо ён у белым халаце, і ён назірае, як медсястра робіць ін'екцыі, пасля якіх пачынаюцца гэткія спазмы, што я страчваю ад болю прытомнасць. Калі ачомваюся, мне спачатку выварочвае вантробы, а пасля перакручвае свядомасць: я раблюся як бы не я – і той, хто не я, нагаворвае на таго, хто я, што заўгодна. Ужо столькі я ўсяго на сябе самога нагаварыў, а ім усё мала, мала, мала, яны мяне катуюць, катуюць, катуюць – і ў іх прэтэнзіі да доктара:
– Вы змяншаеце дозы, доктар!.. Ці ён прывыкае?
Доктар дозы не змяншае, і я не прывыкаю. Да гэтага нельга прывыкнуць. Проста я не разумею, чаго яны хочуць ад мяне, і, падобна, яны ўжо самі не разумеюць гэтага.
І доктар не разумее.
– Чаго вы ўпіраецеся? Выгадная ўмова…
– Якая выгадная?
– Жыццё. Інакш вы сканаць можаце. Для актыўных допытаў ваша здароўе…
Ён пакручвае пальцамі так, што маё здароўе не выглядае прыдатным для актыўных допытаў.
Жыццё сапраўды някепская ўмова. Але чаму яе прапануюць мне яны? Хто яны такія?
– Хто яны такія, – пытаю я доктара, – каб прапаноўваць мне тое, што ўжо без іх даў Бог?
Доктар моршчыцца, ён кожны раз моршчыцца, калі я згадваю Бога. Потым дае мне пігулкі, якія заўсёды дае за паўгадзіны перад кожнай ін'екцыяй, і кажа паблажліва:
– Яны ўлада, якая ад Бога. Значыць, могуць прапанаваць тое самае.
Праз паўгадзіны – чарговы ўкол і допыт. Яны мне па гадзінах, па хвілінах распісалі актыўныя допыты – і самае страшнае: глядзець на гадзіннік, які вісіць над сталом, дзе чырвоная кнопка, і чакаць.
– Гэта мана.
Ён дастае з маленькай лядоўні, з нутра якой даносіцца нечакана моцны для такой малечы гуд, ампулу з мярзоцінай.
– Што мана?
– Што ўлада ад Бога. У аўтэнтычным тэксце Святога пісання сказана: «Усялякая ўлада пад Богам». Гэта ўжо пры перакладзе папы прыдумалі для цароў, што ўсялякая ўлада ад Яго, а не пад Ім.
Доктар трохі думае пра нешта, потым кажа:
– Па-мойму, там усё ж сказана, што ўлада ад Бога, але гэта не важна. Бог да чалавека як да чалавека ўвогуле адносін не мае. Бо чалавек не чалавек.
Я не разумею: пра што ён?
– А хто?
– Жывёліна. У найпростым сэнсе. І пачакайце пярэчыць!.. Усе вызначаецца механізмамі ўзнаўлення, стварэння сабе падобных. Якія яны ў вас? Гэткія ж самыя, як у любой і кожнай жывёліны. Тады хто вы?..
– А вы?
– А калі вы не чалавек, – доўжыць, як не пачуўшы мяне, доктар, – дык і Бог для вас не Бог. І для іх, – ківае ён на дзверы, за якімі ў чорнай форме і чорных масках стаяць вартавыя. – Так што вы дарма з імі пра Боскі суд. Сорам, сумленне… Ваўку не сорамна зайца зжэрці.
Доктар, вядома, не жывёліна, не з ягонай фанабэрыяй жывёлінай сябе лічыць. Нешта ў ягонам жыцці не склалася, інакш не быў бы ён тут і не займаўся б тым, чым займаецца, праз што стаў звычайным чалавеканенавіснікам. Але быць проста мізантропам надта банальна, таму ён выдае сябе яшчэ й за цыніка. Філасофствуе.
Усе гэта праз тое, што ён – бязбожнік. Але быць проста бязбожнікам гэтаксама банальна, як быць проста мізантропам, таму ён выдае сябе за верніка, які расчараваўся ў хрысціянстве. «Сын Бога, – тлумачыць ён прычыну свайго расчаравання, – не можа быць пакутнікам, які сам цягне свой крыж на Галгофу, каб быць раскрыжаваным за чужыя грахі. Кожны мусіць адказваць толькі за сваё».
Расчараваўшыся ў хрысціянстве, доктар спавядае індуізм, але не як рэлігію, а як філасофскую сістэму, і трыццаць першую частку трэцяй песні «Бхагавадгіты», прысвечаную рэінкарнацыі, лічыць найлепшым з усіх, якія калі-небудзь былі напісаныя, філасофскім трактатам, бо ў ім вырашаецца праблема суіснавання дабра і зла.
– Калі Бог – любоў і дабро, скуль зло і пакуты? Чаму гінуць дзеці?.. Папы з ксяндзамі выдумляюць такое, чаго самі не разумеюць, бо адказу на гэта няма ні ў Старым, ні ў Новым запавеце. А ў ведах ёсць: рэінкарнацыя. За грахі папярэдняга жыцця ў новым жыцці спасцігае кара за іх. Усё лагічна.
У доктара ёсць якасць, уласцівая усім людзям з завышанай самаацэнкай: яны мяркуюць, што да іх ніхто, хто жыў на гэтым свеце, нічога пра жыццё на гэтым свеце не петрыў. Вось і пра тое, што напісана пра дабро і зло ў ведах, доктар распавядае так, нібы сам пра гэта напісаў.
– Бог не ў дзеяннях, а ў іх прычынах.
– Ды кіньце!.. – паклаўшы на стол ампулу, націскае доктар чырвоную кнопку над сталом. – Адзін немец даўно сказаў: «Бог памёр!» Але немец гэты, як і ўсе немцы, паспяшаўся. Бог будзе жыць да той пары, пакуль мы не вызначым крыніцу нашай свядомасці.
Вось з чаго ён узяў, што ўсе немцы спяшаюцца?
– Дык ужо вызначылі. – І я чытаю яму па памяці, так у маіх мазгах ствараюць свае ланцужкі і ўзаемадзейнічаюць нейроны, што я даслоўна запамінаю тэксты, якія мне зусім без патрэбы: «Меркаванне, што нейроны не здольныя да трансфармацыі і зменаў сувязяў аднаго з адным, абвергнутае. Працэсы зменаў сувязяў зафіксаваныя пакуль на мікраскапічнай частачцы галаўнога мозга, аднак гэтага дастаткова для разумення сутнасці нашай свядомасці».
Я думаю, што гэтага ўсё ж не дастаткова для разумення нашай свядомасці, аде доктара раздражняе не тое, што я думаю, а тое, што лезу не сваё, таму ён злуе, б'е зверху кулаком па лядоўні – і тая змаўкае.
– Не лезце не ў сваё!.. Немцы зноў паспяшаліся – вызначанае імі нічога не вызначае! І ні на што не ўплывае! Хіба толькі на экспертаў камітэта па Нобелеўскіх прэміях можа паўплываць. – І кіўнуўшы на трох пахмурных мужчын за дзвярыма, якія адчыніла, уваходзячы, медсястра, ён кажа цішэй. – Але не на гэтых таварышаў.
Доктар ведае, што працэс змены сувязяў паміж нейронамі зафіксаваны нядаўна менавіта немцамі, а трое таварышаў, якія ўваходзяць за медсястрой у абкладзены сіняй кафляй, падобны да трупярні пакой, дзе мяне трымаюць ужо пятыя суткі, пра тое не ведаюць і ведаць не хочуць. Адзін з іх, таварыш генерал, ківае доктару, той ківае ў адказ, я ніяк не магу зразумець: што азначаюць гэтыя іх кіўкі адзін аднаму?.. – а да мяне падыходзяць вартавыя, прыціскаюць да ложка, сястра адломвае кончык ампулы, набірае шпрыц, перацягвае мне гумовым пасам вышэй за локаць правую, якая не ў кайданках, руку, робіць укол – і мяне торгае яшчэ да таго, як у кроў маю пачынае ўлівацца мярзоціна…
– Спакайней, спакайней, – назіраючы, як выціскае апошнія кроплі са шпрыца медсястра, кажа доктар. – Няма чаго торгацца. Так, каб торгацца, яшчэ не баліць.
Я ўжо ведаю, як яно будзе балець, і праз гэтае веданне пачынаю адчуваць боль яшчэ да таго, як ён торгне мяне, скруціць, праб'е ад пятаў да мазгоў, у якіх у чаканні болю панічна пачынаюць мітусіцца, парываючы ўсялякія сувязі паміж сабой і мной, нейроны.
Сястра моўчкі выходзіць і зачыняе дзверы. Двое, што ўвайшлі з генералам, старэйшы і маладзейшы, таксама глядзяць на доктара, і ён таксама ім ківае. Я не разумею, што гэта азначае, чаго доктар ківае і генералу, і гэтым двум, але ведаю, што маладзейшы сярод іх усіх насамрэч найстарэйшы. Найгалоўны, бо ён сын таго, які ўсіх іх сюды, у гэтую трупярню, да мяне пасылае.
Мяне прывезлі сюды чатары дні таму. Уночы, з завязанымі вачыма. Была зіма, і пахаў ніякіх не адчувалася, толькі пах снегу, але, мяркуючы па цішыні, якая напоўніла вушы, калі вывелі з машыны, прывезлі мяне ў лес. Лясная цішыня адрозная ад цішыні рачной ці палявой, я звык іх распазнаваць яшчэ ў дзяцінстве. Толькі ў дзяцінстве я не мог падумаць, пачуўшы лясную цішыню, што мяне ў ёй заб'юць, а тут падумаў, бо на першых допытах у турме, з якой сярод ночы мяне ў лес прывезлі, якраз гэтым палохалі…
Пад рукі мяне павялі прыступкамі ўніз, значыць, у лесе была нейкая будыніна – і калі развязалі вочы, я ўбачыў гэты халодна-голы, абкладзены сіняй кафляй, падобны да трупярні пакой. Пасярод яго стаяў ложак; каля адной сцяны з гадзіннікам на ёй – стол, крэсла і невялічкая лядоўня, а каля другой – штосьці падобнае на яшчэ адзін ложак, аблытаны правадамі, абстаўлены прыборамі ды прыстасаваннямі, адно з якіх было з гумовай камерай, як для мяча, якім гулялі мы ў дзяцінстве ў футбол. Я вырашыў, што гэта нешта для таго, каб дыхаць, і не памыліўся: аблытаны правадамі, абстаўлены прыборамі ды прыстасаваннямі ложак аказаўся апаратам для штучнай падтрымкі жыцці.
Яны не давалі тым, каго сюды прывозілі, памерці… Калі нехта не вытрымліваў на ложку пасярод пакою, яго перакладвалі на ложак каля сцяны. А потым зноў клалі на ложак пасярод пакою.
Госпадзе, што яны зробяць са мною?..
– У вас няма выбару… – кажа ў каторы раз адно і тое генерал. – Вы называеце краіны, канкрэтныя ведамствы і канкрэтных людзей, якія дапамагалі вам рыхтаваць дзяржаўны пераварот, мы ўводзім прэпарат – і болю не будзе.
Пераварот, прэпарат… Мне ўжо баліць, а ён: болю не будзе. Што значыць не будзе?.. Яны ўколяць мне нешта такое, ад чаго я сканаю?
– Я не рыхтаваў дзяржаўны пераварот.
– Вы называеце краіны, канкрэтныя ведамствы і канкрэтных людзей…
Доктар кажа: «У кожнага чалавека свой парог болю, які ён можа вытрываць. За гэтым парогам – смерць. Спыняецца ад болю сэрца». Ён мог гэтага й не казаць, я кожны раз здзіўляюся, калі боль пачынае спадаць, што сэрца не разарвалася. Я навыдумляў процьму краінаў, ведамстваў і людзей, якія мне дапамагалі, але гэта не тыя краіны, не тыя ведамствы і не тыя людзі – ім патрэбныя іншыя. Я пытаю: «Якія?..» – а яны не кажуць. Бо самі не ведаюць, якія? Яны ўвогуле, падобна, не ведаюць, чаго хоча ад мяне чалавек, які імі кіруе і пасылае іх да мяне.
– У кожнага чалавека свой парог болю, які ён можа вытрываць, за гэтым парогам смерць, ад болю спыняецца сэрца, – паўтарае словы доктара сын таго чалавека, наймаладзейшы з гэтых трох, якіх паслаў ён да мяне. – І паварочваецца да доктара. – Так, доктар?
Доктар у каторы раз ківае: так.
Першы спазм!.. Госпадзе, дай мне не вытрываць, дай мне сканаць!..
Боль невыносны… і доўжыцца, здаецца, з дня, у які я нарадзіўся, і калі гэткія мукі чакаюць нас па смерці за грахі нашы, дык трэба ці не грашыць, ці не паміраць, а я паміраю, пачуў мяне Госпад… пачуў, але не прыняў, я кепскі вернік, ды не вернік я ніякі, бо ўвесь у спакусах, праз якія і ўлез у тое, што не магло ў мяне выйсці, бо яно не маё… і Гасподзь карае, пакідае мяне жыць у спазмах, у болю, які торгае, скручвае, працінае да мазгоў, у якіх панічна мітусяцца, парываючы ўсялякія сувязі паміж сабой і мной, нейроны… і калі я ачомваюся, іх выварочвае з мяне, я ванітую імі, нейронамі, маімі мазгамі, у якіх перакручваецца свядомасць: я раблюся як бы не я – і той, хто не я, на таго, хто я, нешта ўсё нагаворвае, нагаворвае, нагаворвае, а старэйшы з тых двух, што прыйшлі з генералам, запісвае, запісвае, запісвае на дыктафон і ў нататнік…
– Моцны вы… – кажа доктар, калі генерал і двое з ім выходзяць. – Ваш бацька ў якім веку памёр?
Я не помню, у якім веку памёр бацька.
– А маці?
І пра маці не помню… Я не помню нават пра сябе… Але помню пра доктара, якому спрабую сказаць: «Няхай вы не можаце гэтага спыніць, але…»
Мне цяжка прамаўляць не таму, што не хочуць слухацца язык і губы, а таму што ў мазгах парваныя сувязі паміж нейронамі – і думкі тыкаюцца сляпымі кацянятамі, шукаючы тыя, якія засталіся цэлымі, ланцужкі.
– Што «але»?
– Вы маглі б у гэтым не ўдзельнічаць.
Доктар глядзіць на мяне так, нібы тое, што я сказаў, яго надта здзівіла.
– Мы ж гаварылі з вамі пра індуізм, пра карму, пра рэінкарнацыю…
Так, мы гаварылі з ім пра індуізм, пра карму, пра рэінкарнацыю, пра змены сувязяў паміж нейронамі, мы пра многае гаварылі – і што з таго? Мяне катуюць, а ён вядзе гаворкі пра індуізм! Пра закон кармы, па якім, калі ты нарадзіўся катам, дык найпершы твой абавязак – як мага лепей адсякаць галовы.
Хай нават так, хоць яно не зусім так, але ж ён не кат, а доктар. Менавіта гэта я хачу яму давесці, на што ён кажа: «Магчыма, у папярэднім жыцці я быў катам, выканаў карму ката і стаў доктарам».
Ён не выканаў карму ката і не стаў доктарам. Дактары не катуюць.
«Хіба я вас катую?»
«А хто?»
Ён ківае за дзверы…
«А мярзоціну хто мне ўшпільвае?»
«Сястра. Кожны мусіць адказваць толькі за сваё».
Ён, значыць, адказвае за тое, што націскае чырвоную кнопку.
Тады за што адказвае генерал? І той, хто з ім? І сын таго, які ўсіх іх да мяне пасылае?..
Я не задаю гэтыя пытанні доктару, бо яны з тых, якіх ён не чуе, і сам пытае: «Я выконваю карму доктара, а вы – чыю?..»
Ён хоча, каб я толькі пра тое й думаў, што ўзяўся не за сваё.
Я думаю, што карму доктара ён выконвае не так, як трэба, але мала што я думаю… Я нават не ведаю, думаю я ўвогуле, ці не?
Боль не можа думаць – проста баліць.
– Зрэшты, – кажа доктар, не дачакаўшыся адказу на тое, чыю карму я выконваю, – вы можаце гэтага й не ведаць. Таму й нагаворваеце на сябе абы што.
– Кожны з нас, нічога пра сябе не ведаючы, абы-што на сябе нагаворвае.
Доктар маўчыць хвіліну, ківае галавой:
– Бадай, так. Хоць галоўнае пра сябе ведаюць усе.
Я не пытаю, што галоўнае пра сябе ўсе ведаюць – ён мне пра гэта ўжо казаў. «Націсні на любога – і з любога вылезе кавалак дзярма. Больш нічога». Маю спробу запярэчыць: «Дзярмо з сябе кожны мусіць выціскаць сам…» – ён кожны раз перапыняе:
– Мяне цікавіце не вы, а ваш боль».
Я спрабую яго зразумець.
Ён кажа: «Усё вырашаецца тым, баліць табе ці не баліць, а калі баліць, дык як?» – і ў хвіліны, калі мне не баліць, я згодны прызнаць, што ў ягоных развагах ёсць праўда: усім нам шкада, калі нехта, рыба ці птушка, гіне, ці нешта, кветка ці мова, знікае, але некаму – баліць, некаму – не.
– Вас цікавіць, ці баліць мне тое, праз што мяне прыкавалі да ложка ў вашай трупярні?
– Не. – Ён усміхаецца, усмешка ў яго пагардлівая. – Што вам можа балець? Свабода? Дэмакратыя?.. Такіх органаў у чалавеку няма.
Да болю звыкнуць немагчыма, а да цынізму – можна. Мусібыць, я прывыкаю, бо пытаю: «А вам карма баліць, ці рэінкарнацыя?..» – і ён, як заўсёды, не чуючы таго, чаго не хоча чуць, доўжыць: «Ёсць шлункі, ныркі, залозы. Яшчэ дзве-тры ін'екцыі – і вы кінеце гульні ў тое, у што вам не трэба гуляць, каб выжыць».
«Я помню, што ўва мне ёсць нешта яшчэ, апроч шлункаў».
«Забудзецеся. Як у новым жыцці забываюцца на жыццё папярэдняе. Чаму, дарэчы, мы нічога з яго не помнім? У гэтым палягала асноўнае пытанне, звязанае з ідэяй рэінкранацыі. Брахманы знайшлі адказ: мы ўсё забываем праз боль народзінаў. Так напісана ў ведах. Не народзіны, а боль стварае новага, ці як бы новага, бо ён ужо быў, чалавека».
Ён, можа, думае, што стварае ўва мне новага чалавека?..
– Вы, можа, думаеце, што ствараеце ўва мне новага чалавека, доктар?
– У пэўным сэнсе… Калі мы з'яўляемся ў свет праз боль, значыць, што?..
Ён робіць паўзу, чакае, пакуль нейроны ў маіх мазгах наладзяць такія сувязі, праз якія я здолею зразумець, дзеля чаго мы з’яўляемся ў свет праз боль, а я гляджу на гадзіннік, абедзве стрэлкі на якім няўмольна набліжаюцца да рыскі болю, і доктар, пачакаўшы, сканчае:
– Значыць, боль – шлях да ісціны. Нездарма, калі баліць, крычаць.
– Што значыць нездарма?
– Нездарма, бо бачаць ісціну.
– Яна такая страшная?
– Яна такая простая.
Я, дарэчы, не помню, ці крычу? Не чую сябе праз боль.
– Я крычу?
– Яшчэ як… – зірнуўшы на гадзіннік, ідзе да лядоўні, каб узяць мярзоціну, доктар, а я кажу:
– Вы не далі мне пігулкі.
Ён спыняецца.
– Вось бачыце: вы ўжо нешта зразумелі. Нарэшце.
– Што?..
Доктар не паспявае растлумачыць мне, што я нарэшце зразумеў, бо насцеж расчыняюцца дзверы, у якіх з'яўляюцца трое – і адзін, генерал, кідае з парога:
– Доктар, вы гатовы?
Да ін’екцыі паўгадзіны.
– Яшчэ паўгадзіны… – разгублена глядзіць на генерала і тых двух, што ўвайшлі з ім, доктар, а сын таго, хто ўсіх іх да мяне пасылае, кажа адрывіста:
– Давайце раней. Каб не прывыкаў.
Яму ўсё здаецца, што я прывыкаю. Няхай бы сам прывыкнуць паспрабаваў.
– Але я не… – пачынае і змаўкае, наткнуўшыся на позірк генерала, доктар, падыходзіць да стала, стаўшы каля якога спінай да ўсіх, націскае чырвоную кнопку… раз… другі… трэці… а сястра, якая звычайна з'яўляецца імгненна, не йдзе… не йдзе… не йдзе… і адзін з вартавых вінавата кажа ў дзвярах: «Яе няма. Выйшла, будзе праз паўгадзіны».
Шыя генерала над белым каўнерыкам кашулі пачынае налівацца чырванню.
– Як няма?.. Куды выйшла?.. Тут закрыты аб'ект ці раённая паліклініка? – наступае ён на вартавых, потым рэзка паварочваецца і кідае доктару. – Значыць, сам!
Доктар таксама паварочваецца:
– Я не…
І зноў не дагаворвае.
– Што не?.. Калоць не ўмееш?.. – з пагрозлівым здзіўленнем пытае генерал, а той, які павінаваціўся, вартавы прапануе:
– Давайце я… Я ўмею, нас вучылі.
Генералу, счырванеламу праз тое, што начальства прывёў не на закрыты аб'ект, а ў раённую паліклініку, праз што ў яго могуць быць праблемы, хочацца ўсё найхутчэй скончыць, ён згодна ківае: «Ну, давай ты, калі вучылі…» – і вартавы йдзе да майго ложка, але сын таго, хто ўсіх іх да мяне пасылае, раптам кажа: «Не! Кожны адказвае за сваё!» – і ва ўпор глядзіць на доктара, нібы падслухаўшы ўсё, пра што мы з доктарам гаварылі.
Можа, і слухаў… Яны і ў раённай паліклініцы слухаюць.
Доўгага позірку ва ўпор доктар не вытрымлівае, дастае з лядоўні ампулу з мярзоцінай, кладзе на стол, зноў націскае чырвоную кнопку… раз… другі… трэці… і рука, якой ён кнопку націскае, пачынае дрыжаць… а сястра не йдзе, не йдзе, йдзе – і дзіўная рэч: мне хочацца, каб яна прыйшла, хоць я павінен хацець іншага, бо што мне гэты доктар, цынік, які даводзіў тут сваю выключнасць, а зараз яго ткнуць пысай у ягонае ж дзярмо, пакажуць, чаго ён варты, давядуць, што нічога ён не значыць, але вось жа я нешта для яго значу, калі ён хоча паказаць мне – бо каму яшчэ? – што не такі, як яны, што адказвае толькі за чырвоную кнопку, якую цісне, цісне, цісне, пакуль трэці з тых, што ўвайшлі, найстарэйшы з іх не крычыць: «Рабі, што кажуць!» – а генерал, якому перад сынам таго, хто ўсіх іх да мяне пасылае, толькі бунту ў раённай паліклініцы бракавала, падыходзіць да стала, бярэ ампулу і падае доктару: «Ці ты колеш гэта яму, ці ён, – ківае генерал на вартавога, які вызваўся зрабіць ін'екцыю, – коле гэта табе».
Генерал стаіць спінай да мяне, але нават па спіне генеральскай відаць, што чакае доктара, калі ён не возьме ампулы: вунь як вартавыя наструніліся! Доктар стаіць да мяне тварам – і па твары ягоным не скажаш, што ён гатовы зрабіць крок на шляху да ісціны, якая спасцігаецца праз боль. Такога развіцця падзей ён не чакаў, у мазгах ягоных рвуцца, лопаюцца звычныя сувязі паміж нейронамі, але чамусьці я не адчуваю праз гэта ніякага задавальнення, зласлівай радасці: вось табе, маўляў, трыццаць першая частка трэцяй песні «Бхагавадгіты»! Мне нават шкада доктара, бо якім бы ён ні быў цынікам, ён адзіны, хто адчувае за тое, што тут робіцца, хоць нейкі сорам… ці, магчыма, не сорам, нешта іншае, я не ведаю, што ў такіх выпадках адчуваюць цынікі… але нешта ж ён адчувае, калі спрабуе захаваць хоць рэшткі годнасці, няхай не падобна, што гэта яму ўдасца, хіба пасля рэінкарнацыі, у іншым жыцці… а, можа, удасца і ў гэтым, бо ў дзверы ўскоквае запыханая медсястра: «Выбачайце!..» – і бярэ з рук генерала ампулу.
Пэўна, праз тое, што доктар не даў мне пігулкі, боль гэтым разам быў такі, што спынілася сэрца. «Вось бачыце: вы ўжо нешта зразумелі… нарэшце…» – чуўся ў снежнай лясной цішыні, не падобнай ні да цішыні рачной, ні да цішыні лугавой, нечы знаёмы голас, і мне ўсё хацелася ўспомніць, чый?.. і карцела дазнацца ў яго: што ж такое я нарэшце зрузумеў? – але наўрад ці пра гэта я калі-небудзь дазнаюся, бо, ачуняўшы на аблытаным правадамі ложку, дыхаючы праз гумовую, як для мяча, якім гуляў у дзяцінстве, камеру, убачыў у халодна-голым, абкладзеным сіняй кафляй пакоі зусім іншага, незнаёмага мне чалавека, якога праз тое, што быў ён у белым халаце, можна было прыняць за доктара.
12-21.02.2011, Мінск, хатні арышт.
