Аляксандр Лукашэнка ў панядзелак правёў пяцігадзінную нараду па пытаннях развіцця навукі, запатрабаваў ад вучоных «прарыўных распрацовак сусветнага ўзроўню», паабяцаў вярнуць дзяржзамову і вырашыць матэрыяльныя праблемы навукоўцаў.
Як паведаміла прэс-служба кіраўніка дзяржавы, на нарадзе таксама абмяркоўвалася, якія фундаментальныя даследаванні патрэбныя і для чаго, якіх вынікаў можа чакаць ад іх краіна. Лукашэнка запатрабаваў, каб сродкі былі правільна размеркаваныя і ўкладзеныя ў тыя напрамкі, якія забяспечаць прарыў у навуцы. Кантраляваць працэс ён даручыў прэм'ер -міністру, кіраўніку Адміністрацыі прэзідэнта і старшыні Камітэта дзяржкантролю.
Ад манетызацыі да дзяржэкспертызы
Старшыня прэзідыума Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі Уладзімір Гусакоў адзначыў, што беларуская навука стала прыкладной і дзейнічае ў сувязі з вытворчасцю. У 2013 годзе каля 86% выдаткаў на навуку ў НАН накіравалі на прыкладныя даследаванні і распрацоўкі, пры гэтым менш за трэць агульнага аб'ёму работ фінансавалася з бюджэту.
Сярод праблемных пытанняў кіраўнік НАН звярнуў увагу на тое, што ў шэрагу галін адсутнічаюць канструктарскія бюро, генеральныя канструктары і навуков -даследчыя структуры.
На думку Гусакова, неадкладным з'яўляецца пытанне стварэння дзяржаўнай сістэмы камерцыялізацыі вынікаў навукова-тэхнічнай дзейнасці. Яго рашэнне знаходзіцца ў пашырэнні магчымасцяў па перадачы навуковых вынікаў як дзяржаўным, так і недзяржаўным камерцыйным арганізацыям для практычнага ўвасаблення.
Акрамя таго, старшыня прэзідыума НАН лічыць неабходным пашырыць паўнамоцтвы беларускага інавацыйнага фонду, надаўшы яму функцыі фарміравання венчурных сродкаў, у тым ліку пры ўдзеле замежных інвестараў. Паводле яго слоў, да гэтага часу не створана эфектыўная сістэма дзяржэкспертызы, у тым ліку для прарыўных інавацыйных праектаў, што фінансуюцца з бюджэту і інавацыйных фондаў, захоўваецца значная дыспрапорцыя ў размеркаванні навуковых кадраў вышэйшай кваліфікацыі паміж сектарамі навукі.
Лукашэнка патрабуе ад беларускіх навукоўцаў прарыўных распрацовак сусветнага ўзроўню
Акрамя таго, Гусакоў звярнуў увагу на трывожную тэндэнцыю старэння кадраў вышэйшай кваліфікацыі. Так, доля дактароў навук пенсійнага ўзросту складае звыш 76%. На яго думку, гэта звязана з невысокай прэстыжнасцю навуковай працы ў моладзі.
На думку рэктара Беларускага дзяржаўнага эканамічнага універсітэта Уладзіміра Шымава, праца маладога вучонага ў Беларусі сёння не матываваная, лепшая моладзь усё часцей выбірае працу ў бізнэсе.
У гэтай сувязі Лукашэнка звярнуў увагу на тое, што галоўнае тут не колькасць, а якасць. «Нам трэба моладзь у асяроддзі вучоных! А мне як прэзідэнту і краіне не моладзь патрэбна, якую павінны выкрышталізаваць ў ВНУ, а тыя алмазы, з якіх мы зробім брыльянты. А вось гэты чох вядзе нас да таго, што трэба абавязкова чалавек 20-30, — адзначыў кіраўнік дзяржавы. - Чаму мы ў вну не вылучаем самых вялікіх?»
Лукашэнка дадаў, што для гэтых адзінак у дзяржавы знойдуцца і сродкі на дастойную зарплату, і магчымасць забяспечыць жыллём.
Старшыня савета рэспублікі, акадэмік Анатоль Рубінаў таксама спыніўся на праблемных пытаннях функцыянавання Нацыянальнай акадэміі навук. Гаворачы аб магчымасцях павышэння матэрыяльнага забеспячэння навукоўцаў, Рубінаў адзначыў, што гэта можа быць вырашана за кошт пазбаўлення ад дробных тэм і неперспектыўных напрамкаў і істотнага скарачэння персаналу. Ён таксама дадаў, што НАН павінна самастойна зарабляць грошы на навуковых даследаваннях.
Першы намеснік прэм'ер -міністра Уладзімір Сямашка лічыць важным развіваць магутныя моцныя нацыянальныя лабараторыі, а таксама галіновую навуку, ствараць цесную сувязь навукі з вытворчасцю. На яго думку, неабходна ствараць часовыя калектывы, кластары, куды ўвойдуць і дзяржаўныя, і прыватныя прадпрыемствы і якія будуць вырашаць задачы, актуальныя для Беларусі на сённяшні момант. Акрамя таго, ён прапанаваў стварыць пры Дзяржкамітэце па навуцы і тэхналогіях структуру, якая будзе выконваць функцыі своеасаблівага адбору ў навуцы тых распрацовак, якія запатрабаваны ў вытворчасці, і наадварот - фармаваць патрэбны для практыкі заказ.
Аляксандр Лукашэнка звярнуў увагу на тое, што сёння ў краіне ў стане сканструяваць і вырабіць на БелАЗе вялікагрузны аўтамабіль-гігант, але, маючы ўласную вытворчасць шынаў, пакуль не стварылі даўгавечныя шыны да яго, іх прыходзіцца купляць за мяжой.
«Пры наяўнасці ў структуры канцэрна «Белнафтахім» ўласнага інстытута азотнай прамысловасці будаўніцтва азотнага комплексу ў ААТ «Гродна Азот» даводзіцца ажыццяўляць па імпартнай тэхналогіі. Тады трэба вызначыцца. Вобразна кажучы, калі ёсць навуковы інстытут, то чаму закупляем тэхналогію? А калі не можам стварыць сучасную тэхналогію самі, то ўвогуле нам гэты інстытут патрэбн? « — звярнуўся кіраўнік дзяржавы да прысутных.
«Перспектывы развіцця навукі ў Беларусі павінны вызначацца зыходзячы з гэтага трыадзінства — эканоміка, інтэлект, дзяржаўнасць. А не толькі выключна з імгненных патрэбаў эканомікі альбо інтарэсаў асабліва навуковай творчасці», — лічыць кіраўнік дзяржавы.
З чым не спраўляецца НАН?
Асобна Лукашэнка спыніўся на пытаннях кіравання навукай і яе фінансаванні.
У Беларусі навукай кіруюць НАН, Дзяржкамітэт па навуцы і тэхналогіях і іншыя структуры, нярэдка мае месца дубляванне ў пытаннях фінансавання навуковай дзейнасці, кантролю за выкарыстаннем бюджэтных сродкаў, правядзення дзяржэкспертызы. Міжведамаснай каардынацыяй ў навуцы павінна займацца Акадэмія навук. «Аднак яна слаба спраўляецца з гэтай функцыяй «, — канстатаваў прэзідэнт.
На думку прэзідэнта, таму варта прапрацаваць пытанне стварэння адзінага органа дзяржкіравання навуковай сферай, да прыкладу, Міністэрства адукацыі і навукі.
Вярнуць дзяржзамову: «Вучоныя павінны працаваць на той вынік, у якім зацікаўлена дзяржава «
Аляксандр Лукашэнка лічыць, што прынцыпова іншымі павінны стаць ўзаемаадносіны дзяржавы і навуковых арганізацый: навукоўцы павінны мець канкрэтную задачу і працаваць на той вынік, у якім зацікаўлена дзяржава.
Прыкладам эфектыўнасці падобнай практыкі, на яго думку, з'яўляецца вопыт СССР, дзе спачатку дзяржава ставіла задачы, а затым для іх вырашэння ствараліся інстытуты, закуплялася абсталяванне і прыцягваліся спецыялісты.
«Нам трэба адрадзіць сістэму дзяржаўнай замовы ў навуцы. Адсутнасць падобнай сістэмы ў Беларусі — віна не толькі навукоўцаў, але перш за ўсё кіраўнікоў. На ўрад і міністраў ўскладзена персанальная адказнасць за своечасовае выкананне навукова-тэхнічных праграм, мэтавае і эфектыўнае выкарыстанне грашовых сродкаў. Менавіта яны закліканы выразна ставіць перад навукоўцамі задачы, вылучаць на іх рашэнне неабходныя сродкі і пытаць за вынік. Калі такога не будзе — навукоўцы так і будуць займацца даследаваннямі часцяком па надуманых тэмах», — адзначыў кіраўнік дзяржавы.
На думку прэзідэнта, пры выкананні дзяржзамовы трэба вызначаць, што больш выгадна, прасцей і танней: распрацоўваць тэхналогію або абсталяванне самім, што называецца, з нуля, або капіяваць замежныя ўзоры.
Кіраўнік дзяржавы даручыў ураду распрацаваць і распаўсюдзіць сістэму фарміравання навуковай дзяржзамовы як для прыкладных, так і для натуральных, гуманітарных навук. Пры гэтым орган, які выступіў дзяржаўным замоўцам, будзе абавязаны ўкараніць вынікі даследаванняў.
«Няхай разумныя людзі становяцца багатымі»
Прэзідэнт звярнуў увагу на тое, што сістэма бюджэтнага фінансавання не заўсёды дастаткова гнуткая і спрыяльная для навукі, паколькі ў адрозненне ад рэальнага сектара эканомікі, дзе эфект можна пралічыць загадзя, навука з'яўляецца зонай асаблівай інвестыцыйнай рызыкі.
«Як мяне інфармуюць, навукоўцы абгрунтавана баяцца за бюджэтныя грошы брацца, за прарыўныя, але рызыкоўныя праекты. Бо менавіта такія праекты ва ўсім свеце з'яўляюцца галоўным рухавіком прагрэсу. Значыць, патрэбныя не толькі бюджэтныя крыніцы фінансавання», — сказаў кіраўнік дзяржавы.
Выхад з сітуацыі, паводле словаў прэзідэнта, бачыцца ў стварэнні сістэмы венчурнага фінансавання — сеткі вялікіх і малых фондаў, якія пачнуць укладваць ўласныя сродкі ў навуковыя праекты, а затым займацца продажам вынікаў даследаванняў. У гэтых фондах на прынцыпах дзяржаўна-прыватнага партнёрства можа паўдзельнічаць і бюджэт.
«Трэба прааналізаваць і адаптаваць да беларускіх рэалій заканадаўства краін-сусветных лідэраў навукова-тэхнічнага прагрэсу па дадзеным пытанні. Пры гэтым звярнуць асаблівую ўвагу на права навукоўцы стварыць уласную кампанію, фірму і самому ўкараняць свае дасягненні. Гэта таксама магчыма», — паставіў задачу Лукашэнка. «Няхай разумныя людзі становяцца багатымі. Дзяржава ад гэтага толькі выйграе», — дадаў ён.
Не выпусціць мазгі
Аляксандр Лукашэнка закрануў таксама пытанні развіцця фундаментальнай навукі, адзначыўшы, што гэтыя навукі ў Беларусі разглядаюцца перш за ўсё як сродак падтрымання інтэлектуальнага ўзроўню грамадства і база вышэйшай адукацыі.
Ён падкрэсліў, што з бюджэту працягнецца фінансаванне толькі тых напрамкаў, дзе склаліся вядомыя навуковыя школы, напрыклад оптыкі, лазернай фізікі, цеплафізікі, біяарганічнай хіміі і матэрыялазнаўства. «Аднак судзіць аб выніковасці вашай працы ў гэтай галіне будзем па міжнародных крытэрыях «, — адзначыў прэзідэнт. Гаворка ідзе аб адсочванні індэксаў цытавання навукоўцаў, іх удзелу ў буйных міжнародных форумах, прысутнасці ў рэдкалегіі міжнародных часопісаў. «Гэтыя паказчыкі, а не аповеды пра сябе любімых павінны стаць асновай аб'ектыўнай ацэнкі вынікаў вашай працы, — сказаў кіраўнік дзяржавы.
Лукашэнка лічыць, што варта падумаць аб прыцягненні да беларускіх праектаў замежных даследчыкаў з сусветнымі імёнамі, а таксама аб інтэграцыі беларускіх навуковых школ у міжнародную супольнасьць за кошт навукоўцаў-беларусаў, якія атрымалі прызнанне за мяжой.
«Але пры гэтым нельга забываць і аб «эфекце пыласоса», калі так званыя «міжнародныя навуковыя праекты» служаць сродкам выкачвання з краіны мазгоў. З такімі фактамі нам ужо давялося сутыкнуцца», — адзначыў прэзідэнт.
Лішнія людзі
Аднак Акадэміі трэба будзе вырашыць пытанні аптымізацыі структуры і штатнай колькасці сваіх навуковых арганізацый. Лукашэнка лічыць, што рэзервы тут велізарныя: у Акадэміі навук працуе больш за 17 тысяч чалавек, з якіх даследчыкі складаюць толькі траціну. «Я ўжо не кажу пра якасць гэтай траціны даследчыкаў», — дадаў прэзідэнт.
Лукашэнка даручыў ураду і Акадэміі ў 2014 годзе прыняць меры па скарачэнні штатнай колькасці супрацоўнікаў Акадэміі, якія фінансуюцца з бюджэту супрацоўнікаў Акадэміі і яе падведамных арганізацый. Вызваленыя сродкі павінны стаць крыніцай павышэння зарплаты.
Прэзідэнт акцэнтаваў увагу таксама на галіновай навуцы як правадыру перадавых ідэй у вытворчасць.
«Ва ўсім свеце прыкладная навука ствараецца ў карпарацыях. Гэта зразумела: бо прадпрыемства ў адрозненне ад галіновага міністэрства лепш ўяўляе, у які навуковы праект яму больш выгадна ўкласці грошы. Але і міністраў нельга скідаць з рахункаў», — адзначыў кіраўнік дзяржавы.
Аляксандр Лукашэнка звярнуў увагу на тое, што цяпер ствараюцца разнастайныя холдынгі — аналагі замежных карпарацый. «Але вельмі рэдка ў іх прысутнічаюць даследчыя структуры. Без выдаткавання ўласных сродкаў на навуковыя распрацоўкі свайго прадукту канкурыраваць на рынках ужо немагчыма. Холдынг без навукі — гэта, вобразна кажучы, калека», — адзначыў прэзідэнт. Ён даручыў ураду заняцца вырашэннем гэтага пытання.
На думку кіраўніка дзяржавы, трэба больш актыўна прыцягваць у навукова-інавацыйную сферу прыватны капітал, развіваць дзяржаўна-прыватнае партнёрства ў рэалізацыі інавацыйных праектаў, асабліва з удзелам малога і сярэдняга бізнесу.
«Гуманітарныя навукі — гэта перш за ўсё навукі ідэалагічныя»
Што тычыцца гуманітарных даследаванняў, то прэзідэнт прызнаў, што грамадствазнаўчым даследаванням і гуманітарнай адукацыі надаецца неабгрунтавана мала ўвагі. На яго думку, сітуацыю неабходна мяняць.
«Трэба адкрыта прызнаць, што гуманітарныя навукі — гэта перш за ўсё навукі ідэалагічныя. Бо ідэалогія з'яўляецца дарожнай картай грамадскага развіцця. Дзяржаўную ідэалогію мы фармавалі па большай частцы эмпірычным шляхам. Надышоў час абагульніць вопыт існавання суверэннай Беларусі, вылучыць, сістэматызаваць і выкарыстоўваць у ідэалагічнай працы ўсё тое, што дапаможа кансалідацыі грамадства і ўмацаванню адзінства нацыі», — лічыць прэзідэнт.
«Даследаванням ў галіне эканомікі, права, паліталогіі і сацыялогіі варта надаць экспертна-аналітычную накіраванасць. Праекты прававых актаў, дзяржаўных праграм і маштабных рашэнняў у розных галінах, якія закранаюць інтарэсы многіх простых грамадзян, павінны быць дакладна абгрунтаваныя і абапірацца на навуковы падмурак», — падкрэсліў кіраўнік дзяржавы.
«У гістарычных даследаваннях неабходна супрацьстаяць спробам вычварэнства і палітызацыі гісторыі Беларусі, тэндэнцыйнай ацэнкі асобных яе перыядаў, у тым ліку Вялікай Айчыннай вайны. Навукоўцам таксама трэба ўсяляк папулярызаваць гістарычную спадчыну як аснову патрыятычнага выхавання грамадзян», — адзначыў Аляксандр Лукашэнка.
На яго думку, сацыёлагам, псіхолагам і педагогам трэба надаць асаблівую ўвагу праблеме ўмацавання статусу сямейных каштоўнасцяў і інстытута сям'і ў грамадстве.
Пенсіянерам — выплаты, маладым — жыллё
Закранаючы тэму прыцягнення ў навуку моладзі, прэзідэнт канстатаваў, што цікавасць моладзі да даследаванняў не слабее: з 2005 па 2013 колькасць студэнтаў, якія ўдзельнічаюць у навукова-даследчай рабоце, вырасла на 15 тысяч чалавек.
«Аднак усё менш становіцца жадаючых зрабіць навуку сваёй прафесіяй. Калі ў 2011 годзе ў аспірантуру паступіла больш за паўтары тысячы чалавек, то ў 2013-м — толькі крыху больш за тысячу. У нас колькасць аспірантаў на тысячу жыхароў у два разы менш, чым у Расіі, і ў пяць разоў менш, чым у Германіі. Зразумела, што нежаданне ісці ў навуку шмат у чым звязана з невысокімі даходамі навукоўцаў. Вырашаць гэту праблему трэба комплексна», — лічыць кіраўнік дзяржавы.
Паводле яго слоў, трэба ствараць умовы для заробку ў навуцы, арыентаваць навукоўцаў на выкананне навукова-вытворчых праектаў за кошт сродкаў заказчыка, павышаць узровень камерцыялізацыі вынікаў даследаванняў.
«У мэтах натуральнага абнаўлення кадраў варта разгледзець магчымасць захавання выплат за вучоныя ступені і званні даследчыкам і выкладчыкам ВНУ, якія пайшлі на пенсію, за кошт пазабюджэтных сродкаў арганізацый. На першым этапе паўдзельнічаем і бюджэтам, калі вы прапануеце нармальную мадэль», — адзначыў прэзідэнт.
Лукашэнка даручыў ураду стварыць сістэму сацыяльнай падтрымкі выпускнікоў аспірантуры, да прыкладу, шляхам прысваення ім статусу «малады навуковец» (па аналогіі з маладым спецыялістам), магчыма, з адпаведнымі прэферэнцыямі, вылучэннем інтэрната альбо арэнднага жылля і прыняццем іншых мер.
Прэзідэнт адзначыў, што тыя прадпрыемствы і арганізацыі, якія бачаць праблему ў жыллі, могуць пабудаваць па аднаму дому для сваіх работнікаў. «Нешта вы ўкладзеце, але большую частку мы можам прафінансаваць. Нам жа ўсё роўна трэба будзе будаваць», — сказаў ён. Паводле яго словаў, гэта будзе значна хутчэй, чым сталічныя ўлады прафінансуюць з бюджэту будаўніцтва двух дзясяткаў дамоў за некалькі гадоў. «А так вы кожны за паўтара-два гады атрымаеце дом. А мы вам з бюджэту пастараемся дапамагчы. Мы хутчэй вырашым гэтую праблему», — адзначыў Лукашэнка.
