Дарагі сябра Лі! Так даўно табе не пісаў, так даўно. Цэлае жыцьцё, здаецца, прамінула. Зь няёмкасьцю ўзгадваю прыблізную дату апошняга майго ліста да цябе. Прыкра было потым пісаць. Адна карысьць, калі ўспамінаю мінулы час: перад вачыма паўстае храналягічны ланцужок – даты з малюначкамі са школьнага атлясу. Хацелася б, каб гэта былі ўсё тыя ж Мэсапатамія, Бабілён, старажытныя дзяржавы. Пункцір паходаў і бітваў Пампэя, Аляксандра Македонскага. Вялізная мапа Кітаю. Даты: няўдачы, паразы, страты. Паўстаньне чырвоных паскаў. Але на справе я бачу іншыя падзеі, зусім нядаўнія: турмы, сьмерці, гвалт.
Апошні мой ліст да цябе – сьведчаньне іншай эпохі. Тады я рэдагаваў газэту, якая мела аднолькавую назву з нашым слаўным старадаўнім гербам. Як напісаў калісьці летапісец: «Рыцар збройны на кані зь мячом, ежэ ныне нарычут Пагоня». У пэўным сэнсе слаўныя часы. Ат, двойчы ўжыў слова, якога не ўжываю. Раблюся, браце, сэнтымэнтальным. Было цяжка пачынаць рабіць на пустым месцы зусім новую газэту, толькі з думкай пра тое, што з такой назвай калісьці існавала, але зьнікла. Цяжка, але прыемна.
Усё было далёка ад ідэалу. Мне ледзьве хапала на каву апоўдні, мы марылі пра кампутары, маючы адну толькі гаргару-друкарку. Але пайшла-пайшла пакрысе ў шырокі сьвет газэта з рыцарам у шыльдзе. Няма. Хуткі суд – забіта газэта. Другі – пакараны тыя, хто яе рабіў. А ўперад, цяжка ўзгадваць, наш слаўны (ат!) герб, наш збройны рыцар паляцеў кумільгом з урадавага гмаху… А сьцяг падзерлі на шматкі ворагі беларушчыны, пра якіх калісьці трапна напісаў наш пясьняр. Вось такія сумныя гісторыі. Песьні жальбы, як у нас кажуць сёньня тыя, хто яшчэ здольны да самаіроніі.
Знаеш, яны потым накінуліся на бронзавую конную статую. Ну, ня з голымі рукамі, вядома. Хтосьці сказаў, што ня можа сапраўдная эўрапейская краіна ня мець коннага помніка. Зразумела, што свайму слаўнаму (халера!) рыцару, а не цьмутараканскаму герою. Яны ламалі яму рукі, адпілавалі голаў, меч, нявечылі каня, трушчылі яму чыгуннай куляй ногі. Трафэі дзесь у іхніх кабінэтах – як сьцягі пераможаных войскаў. Мне чамусьці тады прыгадалася хрэстаматыйная статуя Лаакоана. Ты ня памятаеш, яго тады конча задушыла тая гідра? Ці ён ачуняў? Рытарычнае, зрэшты, пытаньне.
А дарэчы, той апошні мой ліст да цябе, выбачай, я надрукаваў у сваёй кніжцы. Назва да цябе ня мае дачыненьня – «Лісты да хома саветыкуса». Я ведаў, што ў нас любяць пісаць «гома». Але ў гэтым разе «хома» гучала, так бы сказаць, цяплей і болей у лацінскім духу, ці што. Бо з «гома» у нас пачынаецца іншае, вельмі пашыранае сёньня слоўка, якое захоўвае ў мове зусім не нэўтральнае адценьне. Дык вось, большасьць нашых людзей – гэтыя «хомы». Але трэба пазьбягаць пагарды, бо, як сказаў адзін хітры палітык, – народ не выбіраюць. Праўда, для адных такі народ – шчасьце, для іншых – згрызоты сумленьня.
Дык вось той ліст. На жаль, і тады было прынамсі кепскавата, пра гэта я табе і пісаў. Увесь час чорныя набрынялыя хмары, увесь час нібы на вулькане. Увесь час у прадчуваньні землятрусу, закалоту палкоўнікаў. Сыходзячы, чужое войска закапала ў нас сваю бочку з порахам. Кожнага дня адчуваньне сябе ва ўнутранай эміграцыі. Памятаю, наракаючы гэтак, я цікавіўся ў цябе тады: калі ты будзеш пачувацца больш эмігрантам – напярэдадні далучэньня да Кітаю ці тады, калі гэтая няўмольнасьць зьдзейсьніцца?
Тое лета, калі вас далучылі да Кітаю, я правёў у Златай Празе, быў там па сваіх рэпарцёрскіх справах. Самае шчасьлівае лета ў маім жыцьці. І самае плённае: я напісаў аповесьць, але гэта іншая тэма. Я сачыў па паведамленьнях інфармацыйных агенцтваў за набліжэньнем да кляйнотаў Ганконгу чэпкіх рук камуністычных кітайцаў. Я хваляваўся за цябе. І спачуваў нават. Хаця мы былі ў такім жа злавесным становішчы. Прага стала для мяне глытком свабоды.
Свабода пачалася ў Празе. Потым прыйшлі танкі. Задушылі свабоду (Лаакоан?!). Але яна дзівам апрытомнела, вымкнулася з жалезных абдоймаў. Хваля дакацілася да нас. Але мы былі нават не каменюкаватым пляжам, а шэрым няўтульным скалістым берагам. А яны там у сябе ў Празе абралі прэзыдэнтам пісьменьніка, які паміж радкоў гаварыў пра свабоду. Дакладна месяц таму ў нас у ПЭНе галасавалі, каб вылучыць яго на Нобэлеўскую прэмію. А я галасаваць не паехаў, я сядзеў у судзе, дзе людзей судзілі за вершы. І пасадзілі за краты.
Дружа Лі! Мяне заўжды ўражвала, што яны там, у Празе, маюць прозьвішча Свобада. Толькі яны. Іншая рэч, што менавіта генэрал Свобада ўпусьціў тады танкі ў Злату Прагу. Але яго можна зразумець у адным: ад танкавых абцугоў немагчыма было ўратавацца. Кроў адно магла замацаваць прагу да свабоды. Альбо, наадварот, спарадзіць паняверку. Зрэшты, бараніць свабоду ніколі не было зусім безнадзейнай, пагатоў шкоднай справай.
«Свабода». Так называлася падпольная газэта, якой ніхто ня бачыў, але якую пачаў шукаць я, калі яшчэ быў студэнтам. Шукаць, каб абудзіць у сэрцы і сэрцах думкі аб свабодзе. І мы дачакаліся яе. Сама яна была пекнай. Акалічнасьці прыгадваць неабавязкова. Але яна трапіла ў рукі, якія прызвычаіліся душыць кожныя праявы той свабоды. Вынік – сумнавядомы. Газэта «Свабода», празь якую мы імкнуліся дастукацца да сэрцаў, стала ахвярай. І нават мой сябра, які аддаў ёй сваё сэрца, таксама не жыве, памёр. Мне яго вельмі не хапае.
А сёньня… сёньня нас рыхтуюць да пажыцьцёвага праўленьня, слова «свабода» лічыцца замахам на дзяржаўны лад. Нас натхняюць прыкладам камуністычна-кітайскага панаваньня. Наш даслаў днямі вашаму віншаваньні з нагоды пяйсят-і-пяцігодзьдзя чырвонага Кітаю. Нас заахвочваюць прыкладам Вялікага Стырнавога. Нагадай, будзь ласка, да якіх год ён дажыў і аднаасобна кіраваў вашым мільярдам – да дзевяноста, да ста? Нашаму пакуль што – палова гэтага. Значыцца, у нас яшчэ ўсё наперадзе.
