Я апынуўся ў Грасе — невялікім горадзе ў Прыморскіх Альпах — дзіўнай парой. Тою парою, калі з каменных муроў вадаспадамі абрынаюцца ружы з украпінамі фіялетавых бугенвіліяў, калі аліўкавыя гаі дрыжаць ад птушынага галасу і цёмныя конусы кіпарысаў працінаюць валошкавае, з празрыстай павалокай неба.
Віла, дзе жыў Іван Аляксеевіч, падалася мне несамавітай. Відаць, з-за шчыльна прычыненых аканіцаў і цёмных ценяў, якія кідалі на яе старыя пальмы. Адна з пальмаў стаяла непадалёк ад ганка, і я не ўтрымаўся ад спакусы памацаць далонню варсісты стаўбур.
У грудзіне блукаў халадок хвалявання, але калі ўбачыў пісьменніка — высокага, сухарлявага, у белай піжаме і з газетай у руках, — хваляванне вомігам знікла. Твар аўтара «Антонаўскіх яблыкаў», майго ўлюбёнага твору расейскай прозы, нагадаў знакаміты рахманінаўскі партрэт пэндзля Канстанціна Сомава. Я нават падумаў — ці не Сяргей Васілевіч выйшаў мне насустрач? Але тут цёплая сухая рука паціснула мае пальцы і вушы працяла кароткае прозвішча: «Бунін».
Думаў, мяне запросяць у дом, але пісьменнік кіўнуў на лаўку, што стаяла пад кустом алеандра, і мы прыселі на яе, не зводзячы вачэй адзін з другога. Іван Аляксеевіч глядзеў мне не ў вочы, а некуды на бровы і я зразумеў у чым справа. Апрануўся па тагачаснай модзе, а вось акуляры замяніць забыўся, і іх выгляд, мяркуючы па ўсім, зацікавіў пісьменніка.
— А вы, Іван Аляксеевіч, падобны да Рахманінава, прамовіў я, не пазнаючы ўласнага голаса.
— Да Рахманінава? А дзе вы яго бачылі? — Бунін скруціў у трубку газету — мілюкоўскія «Последние новости», — прыбіў тлустую муху, якая села на прыслон лаўкі.
— Ды я, уласна кажучы, кажу пра партрэт работы Сомава.
— А-а, Сомаў… Даўно яго не бачыў. А ён жа тут, у Парыжы атабарыўся. Трэба будзе пры выпадку сустрэцца.
— Сомаву вельмі спадабалася «Міцева каханне». Піша пра гэта кожнаму знаёмцу.
Пісьменнік чарговы раз зірнуў на аправу маіх акуляраў, глыбока ўздыхнуў.
— Дзіўна гэта чуць. Дагэтуль ён не ўспрымаў маю творчасць і пісаў пра гэта ў сваіх эпістолях. Зрэшты, Бог з ім. Мастак ён някепскі. Прынамсі, звыроднасць Кузьміна паказаў з уласцівым яму майстэрствам.
У спешцы я забыўся пра нататнік і толькі цяпер дастаў яго з нагруднай кішэні. У маім распараджэнні было пятнаццаць хвілін, і пытанняў было нарыхтавана таксама пятнаццаць. Напярэдадні вывучыў іх напамяць, але начыста забыў, і таму стаў ліхаманкава гартаць старонкі.
— Толькі, шаноўны, не пытайцеся — ці вярнуся я на Радзіму. Мне ўжо млосна ад гэтых пытанняў. Скажу адразу: пакуль у Расеі пануюць хамулы нямытыя, нагі маёй там не будзе. Ды і былой краіны ўжо няма. Цяпер на расейскіх прасторах жыве новая, дарэшты чужая мне цывілізацыя.
— Але вас там памятаюць. У ленінградскай друкарні тое ж «Міцева каханне» набралі. Дый, казаў той, tempora mutantur, et nos mutamur in illis.
— Гэта вы да чаго?
— Да таго, што ваш калега, Аляксей Талстой, таксама бальшавікоў лаяў, а вось давялося вярнуцца.
— Абрыдла шляхетнаму графу па мэбляваных пакоях валэндацца, ды французскую булку сухама аплятаць. Вярнуўся ў спадзеўцы, што зноў будуць на стале расцягаі ды «Смірноўская» ў запацелай пляшцы. Звыкся, гаротнік, у бабровым футры хадзіць. Бабёр яму наўрад ці дастанецца, а вось пабітай моллю лісінай дохай, магчыма, і разжывецца. А доха тая свойчас з чужога пляча рэквізаваная. Ды і атрымае яе толькі пасля таго, як гвалтаўнікам Расеі панегірыкі напіша.
— Аляксей Максімавіч на эпікурэйства не хварэе, але апошнім часам таксама на Усход паглядае.
— У Горкага іншая бяда. Любіць сын чырвонадрэўшчыка казённую славу. Хай вяртаецца. Аркестр АДПУ яму туш сыграе. А гэтага дастаткова, каб у вачах сумленных людзей ператварыцца ў нягодніка.
— Як вы мяркуеце — каму з расейскіх белетрыстаў дадуць Нобелеўскую прэмію? — задаў я, нарэшце, першае пытанне, пазначанае ў нататніку.
— Калі ўжо яе і дадуць, дык Меражкоўскаму. У яго еўрапейская вядомасць, лобі ў асяродку ангельскіх арыстакратаў.
— А Купрын? Ці, выбачайце, Бунін? Вы іх скідаеце з рахункаў? Вас жа, Іван Аляксеевіч, каторы год вылучае на Нобеля сам Рамэн Ралан.
— Мы з Купрыным задужа расейцы… — суразмоўнік задумаўся, збіраючыся яшчэ штосьці дадаць да сказанага, але тут з разнасцежаных дзвярэй вілы вырваўся на прасцяг жаночы голас:
— Я-ан! Абед на стале!
— У вас да мяне яшчэ шмат пытанняў? — расейскі класік падняўся з лаўкі, ляпнуў газетай па сцягне.
— Чатырнаццаць…
— Выбачайце, але… — суразмоўнік махнуў газетай у бок вілы, — няма часу. Вера Мікалаеўна, жонка мая, да стала кліча. Як, дарэчы, ваша прозвішча?
— Мудроў.
— Ведаў я аднаго Мудрова, тэлеграфіста. У «Орловский вестник» нататкі пісаў. Вы, часам, не з Арла прыехалі?
— Не, я з Полацка.
— Полацк… Старажытны горад. Неяк праязджаў праз яго. Надвор’е, памятаю, было ніякае: цемра, зімовы дождж сыпаў. Хацеў, было, спыніцца на суткі, цэрквы наведаць, але толькі зірнуў між цягнікоў і падаўся ў Піцер. Думаў пабачыць Усяславаў церам, а ўбачыў мокрую габрэйскую глухмень.
— Ян, усё стыне! — у голасе Веры Мікалаеўны чуліся ноткі лёгкай панікі.
— А інтэрв’ю для нейкай газеты рыхтуеце? — запытаўся Іван Аляксеевіч, ступіўшы на ганак вілы.
Я кіўнуў галавой і, схамянуўшыся, блытана прамовіў:
— Так, рыхтую матэрыял для «Нашай Нівы». Я інтэрв’юер з далёкай будучыні.
Пісьменніка, падобна, мае словы ніколькі не здзівілі. Ён пасвятлеў тварам і зноўку ляснуў газецінай — цяпер ужо па калене.
— З будучыні? Вось табе і маеш… І як там, у Полацку… абсталявалі «пнеўматычную» пошту, як у Парыжы?
— Ды зараз паўсюль інтэрнэт. Набраў тэкст, націснуў на клавішу — і яго ўжо чытаюць у Аўстраліі.
— У Аўстраліі? — рагатнуў Іван Аляксеевіч і непрыкметна для вока схаваўся ў пройме раснасцежаных дзвярэй.
У нетрах дома штосьці грымнула, пачуўся прыглушаны голас Буніна:
— Уяўляеш, Веруша, пятнаццаць хвілін на яго змарнаваў, а ён вар’ятам аказаўся. З будучыні, кажа, прыехаў… — я наструніў слых, але ў гэты момант дзмухнуў вецер з гор, зашумеў у высокіх пальмах і заглушыў словы вялікага пісьменніка.
