Нясцерпна хацелася піць. У роце і кішках пякло, як у Сахары. Перад выхадам у грыбы я дарма наеўся селядцоў з цыбуляй. У галаву не прыйшло ўзяць з сабою ў лес пляшачку піцця. А цяпер мусіў пакутаваць — нутро сушыла нязносна, хоць вакол у гушчары панавала вільготная прахалода. Натрапіўшы на некалькі кустоў пераспелых касцяніцаў, я прагна пазрываў ягады. Кінуўшы ў рот вадзяністыя рубінавыя кулькі, я прыціснуў іх языком да паднябення, каб асвяжыцца кіслінкай соку. Гэта дапамагло на момант.
Увесь лес быў у грыбах. Я толькі прыйшоў, а ўжо нарэзаў сваім невялікім вострым ножыкам паўкаша цвёрдых баравікоў, зграбных падбярозавікаў і маладых лісічак. Сыраежак, свінушак з кабылкамі ды нават рыжыкаў не браў — яны б толькі займалі месца, якое можна запоўніць больш каштоўнымі дарамі лесу. Ад грыбнога азарту я крыху забыў пра смагу, але праз хвілю мне зноў пачало смылець у чэраве. Правёў языком па шорсткіх губах. Нейкая трывога. Пастаяў, прыслухаўся — ціха. Дахаты вяртацца — задалёка. Згадаў, што тут сярод лесу было некалькі прыдзічэлых яблыняў, што засталіся па лясных хутарах. Два-тры сакавітыя яблычкі — вось што мне было трэба, каб спатоліць смагу.
Яблыні раслі на вялікай прагаліне, куды вяла лясная дарога. Перад вайною тут былі хаты, ад якіх цяпер засталіся толькі падмуркі, кусты бэзу ды некалькі садовых дрэваў. Струхлелы крыж, каля якога, пэўна, маліліся гаспадары, хаваўся ў густым ляшчынніку. Вакол ляжалі кучы накіданага невядома кім сухога галля. Я падышоў бліжэй да яблыняў, паставіў на зямлю кош, кінуў на грыбы мой бліскучы ножык, сарваў два буйныя яблыкі і застыў — у ляшчынніку нехта шоргаўся. Можа, дзік ці лось. Міжвольна ўзгадаліся показкі пра старых і дзяцей, якія знікалі ў лесе, ды затахкала сэрца.
— Хто там? — гукнуў.
Падумаў, што чалавек азавецца, а звер, можа, спалохаецца.
— Добры дзень! — з кустоў высунула галаву нейкая бабуля. — Свае, свае, не бойцеся.
Гэта не была грыбніца. Кабета была ў элегантным плашчы і ў дарагіх чаравіках. Твар — маршчыністы, але белы, далікатны, на галаве — дамскі капялюш, а не хустка. Праз плячо — сумачка, а замест кійка — доўгі парасон. Бабуля не была з вакольных вёсак.
— Ведаеце, я некалі тут жыла. Прыйшла адведаць, — жанчына гаварыла па-беларуску, але з акцэнтам. — Я сама з Польшчы.
— Ага, — я разгубіўся ад нечаканага спаткання.
— Згаладнелі? — запыталася яна, пабачыўшы яблыкі ў маіх руках.
— Не, сасмяг, — пакруціў галавою я.
— Калі хочаце, то можаце са мною перакусіць, — запрашальным тонам прамовіла жанчына і дастала з торбачкі папяровую сурвэтку ды разаслала яе на рэштках падмурка. На засланае яна паклала некалькі папяровых скрутачкаў ды прысела побач на падмуроўцы. — Сядайце, частуйцеся. Вы адкуль? — запытала.
Мне было няёмка. І хоць я не быў моцна галодны, але прысеў на падмурку з другога боку ад сурвэткі. Скрутачкі пахлі прынадна.
— З Гудзянятаў, — адказаў. — Пару кіламетраў адсюль.
— Бярыце, там лусцені з салямі, — падахвоціла бабуля. Я нясмела ўзяў скрутачак, разгарнуў — там быў бутэрброд з двух скібаў белага хлеба ды кавалкам чырвонага памідора і скрылёчкамі замежнай кілбасы між імі.
— Я жыву ў Гданьску. Сюды прыехала з групай на экскурсію. Сёння яны паехалі замкі глядзець у Крэве і Гальшанах. А я на аўтастанцыю ў Ашмяне пайшла і аўтобусам у Азяраны прыехала ў касцёл і на магілы родных. Сюды дык і не меркавала ісці, але, як выйшла з касцёла, то ногі самі панеслі.
— І не баяліся гэтак далёка адна ісці?
— Не баялася. Я ж сама адгэтуль родам. Ведаю, што людзі тут добрыя. Вы ж мне таксама крыўды ніякай не зробіце? — нібы жартаўліва сказала яна, пакасіўшыся аднак на мой грыбны нож.
— Не, ну што вы, — мне зрабілася сорамна, што мяне маглі западозрыць у благім. — Калі вы тут жылі? — я знарок змяніў тэму і ўдыхнуў пах дарагой парфумы, які ішоў ад бабулі.
— Я тут нарадзілася перад вайною, калі тут Польшча яшчэ была. Потым саветы прыйшлі і пачалі калхозы рабіць, дык наша сям’я ў Польшчу ў рэпатрыяцыю выехала, — распавядала пажылая кабета мяккім і прыемным голасам. — Бацька мой быў лесніком у графа Чапскага, дык дзе яму было жыць, як не ў лесе? Троху далей была сядзіба дзядзькі — бацькавага брата. Ён троху дапамагаў нам, але і сваю зямлю абрабляў у Залессі. У дзядзькі былі два сыны, дык яму спарней было на зямлі працаваць. А мае бацькі трох дзяўчынаў гадавалі. Я была наймаладзейшая, распешчаная, але і шмат працавала, не ленавалася. Як жніво было, то я, будучы трынаццаткаю, сярпом роўна махала са сталымі жанкамі. Мяне ўсе любілі. Сыны дзядзькі дык надта ж мяне шанавалі. Я языкатая была і вясёлая. Яны за мае жарты да мяне і гарнуліся.
Старэйшы, Болюсь, дык браў мяне на рукі і гойдаў, падкідаў уверх, бо надта дужы быў, а я толькі рагатала. Часам злаўлю яго за вушы і кажу, што адпушчу, калі ён мяне на вечарынку з сабою возьме. А ён прасіўся так жалліва: «Пусці, Марыля, пусці, любая, вазьму я цябе з сабою». І заўсёды слова трымаў. Прыйдзе вечарком пад акно, калі бацькі лягуць спаць, і чакае мяне. Я праз акно да яго вылезу і разам пойдзем у Гудзяняты ці ў Куцавічы на патанцулькі. Я смаркачка была, але надта любіла танцаваць. А Болюсь таксама танцаваў, як паніч які, — такі хвацкі хлопец быў. Дзеўкі на яго глядзелі ды аблізваліся. Як у касцёле ён быў з бацькамі, то дзяўчаты толькі на яго вочы лупілі ды шапталіся, зусім ксяндза не слухалі, аж брыдка іх бацькам было. Але Болюсь на вечарынках мяне пільнаваўся — каб хто мяне не скрыўдзіў. Танцуе, а сам цікуе, дзе я і з якім хлопцам у польцы кручуся. Ажно аднаго разу з Болюсем нешта зрабілася: я спецыяльна з хаты выйшла, якую на танцы наймалі, і доўга на вуліцы стаяла. Думала: папалохаю крыху брата стрыечнага, зараз пойдзе мяне шукаць, дзе я падзелася. А ён усё не ішоў, аж мне знудзілася пад хатаю за вуглом стаяць. Прыходжу і гляджу: Болюсь з Анэляй адной такою размаўляе і вачэй з яе не зводзіць.
Анэля тая была памаўза ды байстручка. Маці яе ў пана нейкага ў Вільні служыла і вярнулася з жыватом дахаты ад яго. Жыла яна надта бедна. Зямлі троху мелі, але дзе там адныя бабы будуць абрабляць, дык аддавалі арандатарам. Анэля да работы была як агонь да мокрага: як пачне жаць, то стаіць у полі, раскірэўчыўшыся, штохвілю спіну выпрастоўвае; як бульбу капаць, то каша яна не паднясе, бо зацяжка; як каровы пасвіць, то яна не падляціць за быдлам, бо задыхаецца. І такая худая яна была, белая, танцаваць не ўмела, у лахманы ўбіралася, бо грошай на добрую капоту не было. Але ўпала Болюсю ў вока, каб яе качкі. Цяпер ён толькі дзеля яе на вечарынкі хадзіў. Мяне рэдка калі браў, толькі часам надта неахвотна згаджаўся, каб я з ім пайшла.
А Анэля тая вялікая кніжніца была. Неяк, начытаўшыся, дала Болюсю кнігу пра князёў даўнейшых, пра Беларусь. З гэтага часу і Болюсь загарэўся тою Беларуссю: як з моладдзю якою спаткаецца, то ўсё ім пра князёў расказвае, што па-беларуску гаварылі. А гэта яшчэ за польскім часам было. Пачала за Болюсем паліцыя хадзіць. Дзе ні прыйдзе на танцы, зараз за ім паліцыянт прыпаўзе. Маладыя надта не хацелі, каб іх так пільнавалі, дык і сказалі Болюсю, каб болей не прыходзіў і паліцыі ззаду не прыводзіў. Дык той зачасціў у поле ці ў лес з Анэлькаю хадзіць.
Я раз падгледзела: ляжаць яны ў лузе, бадылямі адно аднаго казычуць, нешта гамоняць, смяюцца. Якая ж мяне злосць узяла… Пабегла дахаты ды ўсё дзядзьку расказала. Той, бедачына, расхрыстаны ляцеў на луг з бізуном, а я сама за дрэвамі схавалася. Прыляцеў і давай іх пугаю абкладваць: «А каб вы, сякія-такія, спрахлі, каб вас халера, каб вас ваўкалак узяў. Байструкоў мне паробіце». А да Анэлькі ён надта злосна крычаў: «Маладая шлюндра, роўна як матка, ходзіць ды толькі хлопцаў зводзіць». Не хацеў дзядзька, каб сын жабрачку без пасагу ды гультайку за жонкі браў. А Болюсь устаў ды кулаком бацьку ў морду, аж таму юшка з носу палілася. Я аж прысела за дрэвамі. А дзядзька раз’юшыўся, узяў ды назад сыну ў галаву кулаком пальнуў, — тут бабуля прыпыніла гавэнду.
— І што далей было? Ці Анэля іх не раздымала? — хацелася мне пачуць працяг.
— Анэля тая стаяла, разявіўшыся, — у голасе госці з Польшчы пачуліся вострыя ноткі. — Ды і я разгубілася. Малая была, дурная, трэба было грудзямі паміж імі кінуцца, а я забаялася. Болюсь бацьку яшчэ мацней аддаў у грудзі, што аж той захістаўся. А потым падляцеў ды з усёй сілы піргнуў старога на зямлю. Той заблытаўся нагамі ў пугавінні ды ўпаў… Ды галавою на камянюку… Тут і я падбегла. Страшна было тое: цішыня, конікі цвыркочуць, а Болюсь стаіць з Анэлькаю збялеўшы, а паўсюль — кроў. Запомнілася, што надта кроў цякла з дзядзькавай галавы. Аж гэна не кроў, пэўна, была, а мазгі вылезлі, так моцна дзядзька галавою ўдарыўся. «Уцякай», — крыкнула Анэлька, як сабаку нейкаму. Болюсь, мусіць, сам не разумеючы, што робіць, пабег у лес. Я ў мястэчка паляцела ў пастарунак і да лекара. Анэлька ўцякла і ў хаце ў склеп схавалася, але паліцыя яе адтуль выцягнула. Але і адпусцілі неўзабаве. Я ўсё расказала, як было на тым лузе. Болюся потым знайшлі ў лесе ў пятлі — моцна ў галаву ўзяў, што бацьку забіў. Удава дзядзькі з малодшым сынам гаравалі. Цётка хадзіла чорная, высахла ўся, а пазней, як бульбу капалі, мяшкі з поля цягала, падарвался і за пару дзён крывёю сцякла да смерці. Доктара загадала не наймаць, бо грошай шкадавала, а шаптуха з Азяранаў не дала рады.
— А што з Анэлькай было? — запытаўся я.
— А тое ж, што і з ейнай маткай. Байстручка нарадзіла. Пэўна, ад Болюся ці яшчэ ад каго, але гэта навясну ўжо. Саветы ўжо нас былі заняўшы. Але з галавою нешта ў яе не так было, дык людзі склаліся грашыма і аддалі хлопчыка гадавацца да старой арганісціхі. А Анэлька хадзіла босая і з валасамі растрапанымі па лясах, аж пакуль у вайну не падарвалася на міне. Хлопчыку арганісціха дала прозвішча Юрэвіч, бо якраз ён радзіўся вясною на Юр’я. Канца вайны і мы неяк дачакалі ды выехалі ў рэпатрыяцыю, бо бацька ў дакументах палякам пісаўся. Я там універсітэт скончыла, працавала на радыё. А як вашае прозвішча? — нечакана запыталася мая суразмоўніца.
— Юрэвіч, — сказаў я, не тоячы. — Той байстручок, пэўна, — мой бацька.
— Ах, вось як бывае, — спахапілася бабуля. — Хто ж ведаў, што гэтак можам спаткацца. І што бацька цяпер парабляе?
— На пенсіі ўжо, — неяк з сумам адказаў я. — Пасля вайны яго ад арганісціхі ў дом сіротаў забралі.
— Ой, Божа ж мой, Божа, што на свеце робіцца, гара з гарою не сыдуцца, а чалавек з чалавекам знойдуцца, — забожкала бабуля.
У мяне абудзілася нейкая гідлівасць. Я не мог глядзець на старую, не крывячыся. Мне захацелася бегчы, уцякаць з гэтага месца. Ад паху парфумаў старой рабілася млосна. Машынальна мая рука пацягнулася да каша — забраць сваё і знікнуць. Бабуля ж, як спружына, падскочыла з месца. У руках у яе быў газавы балончык:
— Што, пачвара, ручка да ножыка пацягнулася? Адпомсціць мне захацелася?
Я адвярнуў галаву, але старая псікнула мне ў вочы газам. Здавалася, вочы лопнуць, а скура аблезе з твару — было вельмі балюча. Я нічога не бачыў, але, дзякуючы падказцы старой, намацаў у кашы нож і пачаў усляпую тыркаць вакол сябе, стараючыся адпужаць вар’ятку. Тая крычала, цяжка дыхаючы:
— Што, думаеш, старая і дурная адна па лесе ходзіць? Ты мяне не абдурыш!… Не на тую нарваўся, боўдзіла!
Нешта цяжкое моцна ўдарыла мяне па руцэ, што я аж скавытнуў ад болю ды выпусціў нож. Старая, відаць, узброілася нейкім суком, што знайшла непадалёк. Я ўсцяж нічога не бачыў.
— Вядзьмак, Анэльчына семя, — раўла ў мяне пад вухам бабуля. — Гэта вы начаравалі, што Болюсь памёр, а я не мела дзяцей. Каб вы здохлі ўсе!
Я чуў подых бабулі справа. А раптам яна ўпорыць мяне маім жа ножыкам у жывот ці шыю. Бадай яе немач. На якое ліха яе сюды прыпёрла?
— Пайшла-а-а ты-ы-ы!.. — зароў я, размахваючы хаатычна перад сабой кулакамі. — Пайшла ты, старая карова!..
Бабуля з немарасці пырснула газам мне ў твар яшчэ раз. Боль быў настолькі востры, што я ажно злёг, усунуўшыся рукамі глыбока ў прахалоду моху, каб было лягчэй.
— Ляжы, вядзьмак, гній тут, — вызверылася яна. Праз трэск сучкоў я зразумеў, што бабуля пайшла. У мяне на твары, здавалася, пачалі рабіцца пухіры. Я паклаў галаву на мох і страціў прытомнасць.
* * *
— Антонавіч, Антонавіч! — нехта штурхаў мяне ў бок. — Падымайцеся, бо акалееце.
Я ледзь прадзёр вочы. У галаве шумела, твар пякло, цела не слухалася, як знятае з крыжа. Рукі чамусьці халадзіла шкло. Глянуў — у моху ляжала некалькі пустых бутэлек. Прыпадняў галаву — перада мною згіналася бабка Стася з Гудзянятаў. Яна была з кійком, а каля лыткі ў яе стаяў кош з грыбамі.
— Ну як гэта вы так? — пыталася бабка. — І вучаны ж чалавек, у школе працуеце, а гэтак п’яце ў лесе пакрыёма, — дакарала яна мяне, відаць, за пустыя бутэлькі. Іх маглі тут кінуць нейкія ранейшыя грыбнікі.
— Я не піў, — прамыкаў я.
Галаву рвалі ўрыўкі апошніх падзеяў.
— Ага, не пілі, а толькі з хлебам елі, — паблажліва сказала бабка. — А бутэлькі з-пад самагонкі самі выпіліся і выкінуліся. Пэўна, нічым яшчэ і не закусвалі… І на голай зямлі гэта ж лёгшы, — енчыла мая аднавяскоўка.
Я даткнуўся рукою да твару — пякло. Згадаў, як у твар мне пырскалі з балончыка.
— Божа ж мой, тварам у мурашніку ляжаўшы, — пляснула ў ладкі бабка, схіліўшыся крыху, каб прыпадняць мяне пад руку. — Як жа гэта так апусціцца? — бедавала яна.— Гэта ж усю скуру мурашы пакусалі, а праз вушы дык і ў мазгі маглі ўлезці. Гэта, памятаю, Базылёвай Марысьцы павук ноччу ў вуха залез, дык «хуткую» выклікалі. Добра, што тут чорныя мурашкі, бо каб былі рудыя, дык па латачках трэба было б скуру збіраць, — сакатала старэнькая.
Бабка Стася дапамагла мне падняцца. Я ўстаў, абаперся рукою на сасновы камель.
— Што, труднуеце цяпер? Ну і чаго было гэтак напівацца і па лесе цёгацца, як лазэнгу якому? Хату ж сваю маеце, дык і пілі б паціхеньку дома. І што вас, маладых, гняце ўсё? Што вы сабе спакою ніяк не знойдзеце, — казала старая, узяўшы мяне пад руку і ведучы праз лес. — Што ж гэта вас душыць і мучыць, не адпускае? Чарната нейкая ў вас залезла… Вам бы зоркі з неба зрываць, а пошасць за вамі ззаду давязалася.
— А дзе мой кош з грыбамі? — запытаўся я слабкім голасам.
— Які кош? Ніякіх кашоў не было каля вас, адно пляшкі. Няўжо вы грыбы збіралі? Я думала, што вы не любіце гэтак час марнаваць. Вы ж па кніжках усё, а не па грыбох…
