На фоне ўкраінскіх падзей ЕС і ЗША стала не да Беларусі. Падчас цяперашняга нясмелага пацяплення стасункаў з афіцыйным Мінскам Захад, верагодна, не будзе асабліва настойваць на дэмакратызацыі. Ці азначае гэта, што да канца эпохі Лукашэнкі палітычных рэформаў у Беларусі чакаць не даводзіцца?
«Замаразкі» непазбежныя?
Падзеі ва Украіне прывялі да таго, што беларуская праблема для ЕС і ЗША адышла на другі план: калі на коне пытанне вайны, палітыкам не да праблем дэмакратыі, правоў чалавека, палітвязняў.
— На фоне ўкраінскіх падзеяў беларуская стабільнасць вырасла ў вачах заходніх дэмакратый. Ды і энергарэсурсы транзітам праз Беларусь у Еўропу ідуць стабільна. Да таго ж, у параўнанні з Пуціным, для Захаду Лукашэнка таксама ўжо не такі «дрэнны хлопец», — лічыць палітолаг Валер Карбалевіч.
Палітолаг Валерый Карбалевіч. фота DW
Беларусь ніколі і не была сярод галоўных прыярытэтаў Захаду, заўважае дырэктар Цэнтра еўрапейскай трансфармацыі Андрэй Ягораў.
— Іншая справа, што ўкраінскія падзеі змянілі геапалітычны расклад і палітыку міжнародных суб'ектаў у рэгіёне. Пераасэнсоўваюцца агульныя падыходы ў галіне бяспекі, палітычнага супрацоўніцтва, — адзначае палітолаг.
На думку Андрэя Ягорава, у Захаду да гэтага часу няма асэнсаванай стратэгіі ў дачыненні да праблемных краінаў рэгіёну — Беларусі, Азербайджану, Арменіі. Еўрапейскім палітыкам не падабаецца тое, што тут адбываецца. Яны разумеюць, што ў доўгатэрміновым рэжыме гэтая сітуацыя не забяспечвае стабільнасці і бяспекі. Але дэ-факта зрабіць з гэтым нічога не могуць.
— Вось чаму адносіны развіваюцца па прынцыпе арэляў: замарозка — пацяпленне, замарозка — пацяпленне. Зараз мы на стадыі чарговай адлігі, якая пачалася з канца 2013 года. Але без пераасэнсавання агульных падыходаў з боку ЕС эксцэсы непазбежныя. І зноў наступяць чарговыя «замаразкі», — прагназуе эксперт.
Палітычных рэформаў у Беларусі не будзе. Нават «касметычных»
— У бліжэйшай перспектыве не будзе ні найменшых паслабленняў для апазіцыі і палітычных апанентаў, — на гэтым, на думку Андрэя Ягорава, не будзе настойваць Захад, ды і беларускае грамадства, напалоханае ўкраінскім крызісам, стала яшчэ вышэй шанаваць стабільнасць і спакойна паставіцца да рэпрэсій супраць апазіцыі, якая ў яго вачах асацыюецца з Майданам і хаосам.
Да таго ж, адным з галоўных урокаў 2010 года для Лукашэнкі стала тое, што не трэба адпускаць лейцы і ладзіць лібералізацыю. Ды і Майдан паказаў беларускай уладзе, што пратэсты трэба душыць у зародку.
— Існуючая мадэль аптымальная для ўтрымання ўлады, і змяняць што-небудзь у ёй сёння няма патрэбы, — лічыць Валерый Карбалевіч.
Падзяляе гэты пункт гледжання і Андрэй Ягораў.
— Нішто не змушае сёння ўлада праводзіць палітычныя рэформы, — тлумачыць сваю пазіцыю палітолаг. — Няма ні эканамічных прычын, ні ўнутраных працэсаў у краіне, якія б прымусілі яе пайсці на гэты крок.
Дырэктар Цэнтра еўрапейскай трансфармацыі Андрэй Ягораў. Фота «Беларускі часопіс»
Быццам бы змушае да рэформаў эканамічная сітуацыя. Але сёння для Беларусі зноў складваецца выгадная эканамічная кан'юнктура дзякуючы санкцыям ЕС супраць Расіі. Акрамя таго, Расея не адмовіцца субсідзіраваць Беларусь хоць бы таму, што сітуацыю ў Украіне яна на сваю карысць не вырашыла. Ёй не патрэбныя праблемы ўнутры Мытнага саюза і ЕАЭС.
— Нават калі эканоміка Расеі будзе падаць, хутчэй, будзе пакутаваць расійскае насельніцтва, чым Расея адмовіцца ад падтрымкі сатэліта, — прагназуе Андрэй Ягораў.
«Лукашэнка нікуды сыходзіць не збіраецца»
Але ж ва ўлады могуць быць і свае інтарэсы. Ці магчымыя хоць бы гульня ў шматпартыйнасць (а тэма стварэння «партыі ўлады» на базе «Белай Русі» перыядычна актуалізуецца), укараненне прапарцыйнай выбарчай сістэмы? Да таго ж рана ці позна трэба задумвацца і пра механізмы перадачы ўлады.
— Я не бачу, для чаго Лукашэнку патрэбна партыя ўлады, — адказвае Валерый Карбалевіч. — Сённяшняя сістэма працуе і дае патрэбны вынік. Пагроз ёй няма, і ад дабра дабра не шукаюць. Пераход жа да прапарцыйнай сістэмы прывядзе да змены сістэмы пазіцыянавання ўлады, палітычных партый. Прадстаўнікі партый павінны будуць апеляваць да грамадства, ім трэба даваць доступ да СМІ, у тым ліку да тэлебачання. Сэнсу ў гэтым няма. А пытанне аб перадачы ўлады ў Беларусі наогул не стаіць. Лукашэнка нікуды сыходзіць не збіраецца, — лічыць эксперт.
Якія палітычныя рэформы патрэбныя краіне?
Галоўнай палітычнай пераменай павінны стаць дэцэнтралізацыя кіравання і рэформа судовай сістэмы, лічыць намеснік старшыні грамадзянскай кампаніі «Гавары праўду» Андрэй Дзмітрыеў.
— Стварэнне рэальнага мясцовага самакіравання з самастойнымі бюджэтамі і абранымі, а не прызначанымі мэрамі, і незалежная судовая ўлада — гэта дасць магчымасць уключыць грамадства ў прыняцце палітычных рашэнняў і забяспечыць вяршэнства закона, — адзначае ён.
Намеснік старшыні грамадзянскай кампаніі «Гавары праўду» Андрэй Дзмітрыеў. Фота «Еўрарадыё»
Чыноўнік павінен страціць права прымаць асабістым рашэннем без аглядкі на грамадства. Вядома, трэба стварыць і збалансаваную сістэму ў цэнтры, вярнуць паўнамоцтвы парламенту.
— Але без дэцэнтралізацыі ўнізе і незалежнай судовай сістэмы вертыкаль хутка адновіць свае пазіцыі, — лічыць палітык.
«Лукашэнка будзе да канца трымацца за існуючую сістэму»
Але калі грамадства ўсё ж задумаецца аб рэформах? Скажам, у выпадку пагаршэння эканамічнай сітуацыі, што выглядае зусім не фантастычна. Бо без палітычных немагчымыя і калі-небудзь значныя эканамічныя рэформы. Якая палітычная сістэма больш прывабная для Беларусі на перыяд рэфармавання: прэзідэнцкая ці парламенцкая рэспубліка?
Практычна ўсёмагутная выканаўчая ўлада ці зразанне яе паўнамоцтваў на карысць іншых галін? Пытанне не бяздзейнае — правесці балючыя эканамічныя рэформы прасцей пры моцнай выканаўчай уладзе. Прыкладаў мноства — ад Аўгуста Піначэта ў Чылі да Лі Куан Ю ў Сінгапуры. У той жа час пры парламенцкай рэспубліцы «разгул дэмакратыі» папросту можа прывесці да таго, што рэформы будуць буксаваць. Больш за тое, узнікне анархія, пры якой цалкам верагодна ўзнікненне аўтарытарызму 2,0.
— Беларусі патрэбен баланс уладаў, — лічыць Андрэй Дзмітрыеў. — Прэзідэнт патрэбен, але прэм'ера павінен прызначаць парламент. Аўтарытарызм залежыць не ад формы праўлення, а ад адсутнасці рэальнага падзелу ўладаў і няздольнасці ці нежадання грамадства заявіць пра сваё права прымаць рашэнні. Што тычыцца пераходнага перыяду, то для поспеху тут патрэбен не «бяздумны кулак», а нацыянальная згода па асноўных каштоўнасцях і прынцыповых пытаннях.
Сёння беларускае грамадства арыентавана на моцную ўладу: «у краіне павінен быць гаспадар». Што такое парламенцкая сістэма, большасці прадстаўнікоў электарату незразумела, таму палітычныя сілы, якія прапануюць такую форму, не будуць падтрыманы, лічыць Валерый Карбалевіч.
Такая сітуацыя сёння. А што будзе ў той момант, калі гэтае пытанне стане актуальным, палітолаг прагназаваць не бярэцца.
Што тычыцца сітуацыі, калі аўтарытарны лідар жорсткай рукой праводзіць непапулярныя ў грамадстве эканамічныя рэформы, — гэта было б, на думку Валерыя Карбалевіча, нядрэнным варыянтам. Але ўявіць сабе ў гэтай ролі Аляксандра Лукашэнкі палітолагу цяжка.
— Рэформы — гэта ў тым ліку і змена ладу, а вобраз рэфарматара для Лукашэнкі ненатуральны, — лічыць эксперт. — Яго электарат не зразумее і не падтрымае такую перамену.
Перыяд рэформаў вельмі небяспечны для палітыкаў — успомнім і Аляксандра II, і Мікіту Хрушчова. Валерый Карбалевіч думае, што Лукашэнка «будзе да канца трымацца за існуючую сістэму».
— Мадэль аўтарытарнай мадэрнізацыі, вядома, вельмі прывабная. Вядомыя і паспяховыя прыклады, — кажа Андрэй Ягораў. — Іншая справа, што, як мне здаецца, Лукашэнка псіхалагічна не здольны ўзяць на сябе ролю рэфарматара. Той жа Піначэт прыходзіў менавіта для таго, каб правесці рэформы. І, дарэчы, адмовіўшыся пасля ад улады, дрэнна скончыў. Лукашэнка ж ведае, што страта кіравальнасці будзе мець наступствы. І рызыкі вельмі істотныя. Наўрад ці ён на гэта пойдзе.
У той жа час, падкрэслівае эксперт, для правядзення рэформаў неабходныя шырокія паўнамоцтвы выканаўчай улады. Парламенцкая форма праўлення дрэнна прыстасаваная да такіх выпрабаванняў.
— Анархічныя, дэмакратычная сітуацыя а-ля Беларусь 1992—1994 гадоў не спрыяе правядзенню рэформаў, — падкрэслівае Андрэй Ягораў.
У выпадку прыходу прэзідэнта-рэфарматара, эксперт не раіць мяняць дзеючую Канстытуцыю — паўнамоцтвы ва ўрада рэфарматараў павінны быць вялікія. Інакш не пазбегнуць хаосу.
— А вось тады сапраўды магчыма з'яўленне аўтарытарызму. Нават не 2,0, а, па аналогіі з Windows, 3,11. Гэта значыць, істотна горшы і прымітыўнейшы, чым той, з якім мы маем справу сёння, — прагназуе палітолаг.
Але гэта, мяркуючы па ўсім, справа далёкай будучыні. А пакуль большасці палітычныя рэформы не патрэбныя. Падобна на тое, што тэзіс «ад дабра дабра не шукаюць» актуальны не толькі ва ўладзе, але і для значнай часткі беларускага грамадства.
Даведка «Заўтра тваёй краіны»
У рамках праекта «Рефорум», які рэалізуецца пры ўдзеле BISS пад эгідай Еўракамісіі, палітыкаў і грамадзянскіх актывістаў спыталі аб тым, у якой сферы яны хочуць рэформаў больш за ўсё: для сваёй арганізацыі і для краіны. У абодвух пытаннях з велізарным перавагай лідзіруе палітыка. 53% апытаных прадстаўнікоў апазіцыі і трэцяга сектара хочуць рэформаў у гэтай сферы для сваёй арганізацыі, 58% — калі гаворка ідзе пра Беларусь у цэлым. Далей ідзе эканоміка (14% і 30% адпаведна) і адукацыя (15% і 6%).
