Сяргей Харэўскі, адзін з найлепшых знаўцаў мінскай гісторыі, яе духоўнай і матэрыяльнай спадчыны,падзяліўся ў Фэйсбуку здымкам сучаснай плошчы Незалежнасці 50-х гадоў. І спытаў: ці ж не прыгажэйшая яна была за тую, што мы бачым сёння?
Я ўгледзеўся ў здымак. І падумаў, што параўноўваць тую плошчу з сённяшняй не выпадае. Бо, насамрэч, плошчы сёння няма. Камусьці, магчыма, тое, што завецца плошчай Незалежнасці, лашчыць погляд шклянымі пухірамі са схаванага пад зямлёй камерцыйнага пекла. Але ці можа называцца плошчай бязлюдная пустэча? Бо плошчы ўтвараюцца ў гарадах дзеля таго, каб людзі адчулі подых вольнага паветра. Паветра на сённяшняй плошчы Незалежнасці хапае. Але волі няма…
У 50х, адкуль з’явіўся згаданы здымак, як ні дзіўна, плошча была, хаця напалову яе сціскалі яшчэ дарэвалюцыйныя збудаванні, што ўратаваліся ад вайны, а пасярэдзіне стаяў шматпавярховы будынак, так званы «дом Кастравіцкай». На здымку бачна толькі ягоная частка. Але большасць каментароў якраз пра гэты дом і знакаміты па тым часе гастраном на ягоным першым паверсе. Не пра пальмы – гэткі водгалас паўдневых курортаў, дзе вельмі любіла адпачываць савецкая знаць, разбаўленая перадавікамі вытворчасці. Менавіта пра дом, нібыта людзі нечакана сустрэліся з даўнім знаёмым. І пра плошчу.
Я таксама не ўстрымаўся. «Дзякуй, Сяргей, — напісаў у сваім каментары, — нагадаў… І гастраном той, і пах селядцоў з бочак. Гэткі мінскі «Елісееўскі». А над гастраномам месціўся МЗС і жылі яго супрацоўнікі… Апошні з тых, каго ведаў, Валеры Лашчынін, разам вучыліся на гістфаку, хто памятае, расійскі амбасадар да Сурыкава. Адразу пасля заканчэння гістфаку прынялі ў МЗС. Студэнтам быў вялікі аматар мастацкай самадзейнасці ды іншых камасамольскіх забаў. Пры ўсім тым трымаўся трохі наводдаль… Ну, а здымак, што называецца, перадае… Толькі вось таго, што было справа, на здымку няма. А справа стаялі яшчэ драўляныя хаты з агародамі і садамі. У адной з іх жыла Галя, аднакласніца. Пасля выпускнога вечара да раніцы праседзелі з ёй на лаўцы ля плота, пад язмінам. Дасюль памятаю, як дурэў ад ягонага паху… Недзе на пачатку 80-х Галя памёрла. Ад гарэлкі…»»
Што ж яшчэ дадаць да гэтага салодка-сумнага ўспаміну? Мусіць, пра бегавыя канькі з Нарвегіі, што ў спартова-дваровым ужытку называліся «нажамі». Уявіце сабе хваляванне хлопчыка, які ўсё свядомае дзяцінства адкатаўся на «снягурках», што прыкручваліся аборкамі ды драўлянай палачкай да валёнак, а зараз падымаецца па цёмнай жалезнай лесвіцы на апошні паверх загадкавага дома да матчынага знаёмага дыпламата, які з’язджае ў Маскву і прадае тыя канькі. Чаравікі аказаліся не па памеры, ціснулі нагу… Але што гэта ў параўнанні з поглядамі дзяўчат, калі ты, як сапраўдны канькабежац, наразаеш колы па катку на стадыёне «Харчавік» у парку Горкага, на той час ці не адзіным у горадзе! Да таго ж, на нарвежскіх!
…Усё ж незвычайная, таямнічая з’ява — чалавечая памяць. Столькі важных, лёсавызначальных падзей адбываецца за жыццё, ажно эпахальныя зрухі, а памяць перш-наперш захоўвае нязначнае — пах селядцоў з бочак… жалезнай лесвіцы на апошні паверх… язміну пад першымі промнямі развітання з дзяцінствам…
Там, сярод язмінаў, стаяла недзе і хатка, у якой жыў Міхайла Станюта, вядомы мастак, бацька легендарнай Стэфаніі, дзед Аляксандра Станюты — журналіста, доктара філалогіі, пісьменніка і сябра цягам паўстагоддзя жыцця. На пачатку 2000х Саша паказаў мне цудоўныя малюнкі алоўкам, якія дзед рабіў падчас нямецкай акупацыі і першых дзён пасля вызвалення. Гэта былі выявы розных людзей — малых і старых, жаўнераў і мінакоў… Сціплая, стрыманая, параненая душа горада таго часу.
Але чаму, скажыце, калі я ўзіраюся ў гэты здымак, памяць выкідвае на паверхню не толькі малюнкі, што зразумела, але і мяккую шурпатасць зжаўцелай паперы, вобраз хаты, дзе яны маляваліся, нават зледзянелай сцежкі, па якой маленькі Саша тупаў праз плошчу да дзеда з вуліцы Талстога, дзе падчас акупацыі жыў у сваякоў?
Ці ўзяць парады, што грукаталі танкамі па плошчы, пра якія таксама хаваецца недзе дзіцячы ўспамін. Вось не хвалююць мяне сёння тыя танкі. Толькі рукі маці, што захутвалі ў жаночую хустку ад першых лістападаўскіх маразоў. Толькі рукі бацькі, што ўздымалі над галовамі…
Дык чаму?
Мо таму, што ад эпахальных падзей застаюцца календары, а са штодзённага і адыходзячага чалавечага жыццця — Душа.
Душа дома… плошчы… горада… краіны…
Яно, магчыма, і было неабходна — прыбраць «дом Кастравіцкай» і хаты, дзе жылі мая аднакласніца Галя і мастак Міхайла Станюта, дзеля «самай вялікай у Еўропе» плошчы. Хаця ўжо на той час існавалі тэхналогіі перамяшчэння старых будынкаў. Але гэта так проста —пазносіць іх, як першую мінскую электрастанцыю і былыя вакзалы. І разам з імі зруйнаваць Душу.
У Беластоку, у Любліне, дзе давялося бываць, ніхто не зносіць старыя, нават паўразваленыя будынкі, што стаяць у чаканні рэстаўрацыі ці новых гаспадароў. З вокнаў глядзяць на вас вялізныя фотавыявы людзей, якія жылі калісьці ў гэтых дамах, на гэтай вуліцы, у гэтым горадзе…
Там разумеюць, што ўсе мы жывем на Плошчы Успамінаў. І што менавіта з нашага жыцця тчэцца бясконцае палатно Гісторыі.
