Калі гаворка заходзіць пра рэформы, заўсёды хочацца знайсці прыклад таго, што з гэтага можа атрымацца. Не абстрактны, а канкрэтны, у выглядзе пэўнай краіны, поспехі якой было б складана прыпісаць наяўнасці незвычайных прыродных рэсурсаў, спрыяльнага клімату, нейкай асаблівай «ментальнасці», «геапалітыцы» і чаму-небудзь яшчэ. Фінляндыя ў гэтых адносінах для нас прыклад больш чым прыдатны.
Рэсурсаў, апрача лесу, па сутнасці, няма. Клімат падобны, калі не горшы. Размяшчэнне ў адносінах да гістарычных цэнтраў цывілізацыі — перыферыйнае. У схільнасці да злоўжывання спіртазмяшчальнымі прадуктамі фіны відавочна не саступяць беларусам. Дадамо да гэтага працягласць межаў з агульным усходнім суседам, залежнасць ад яго рынку і паставак энергарэсурсаў.
Пры ўсім гэтым ВУП на душу насельніцтва ў намінальным вылічэнні ў Фінляндыі перавышае паказчыкі, скажам, у Нямеччыне ці Францыі. Увесь фінскі ВУП у 4 разы большы за беларускі, а насельніцтва — усяго 5,5 млн, гэта значыць крыху больш за палову нашага. Дадам — хоць фіны як нацыя старэюць, але дэпапуляцыі ў іх не назіраецца: прырост насельніцтва не вялікі, але стабільны.
Мабыць, самы важны складнік фінскага поспеху — стратэгія развіцця школьнай адукацыі. Сістэма фінскай адукацыі — сама па сабе з'ява ўнікальная. Па выніках Міжнароднай праграмы ацэнкі ведаў вучняў — фіны традыцыйна ў спісе лідараў разам з Паўднёвай Карэяй, Тайванем, Японіяй. Пра фінскую адукацыю напісана нямала захопленых артыкулаў, вучыцца фінскаму досведу не лічаць ганебным амерыканцы і англічане.
Замежнікаў у першую чаргу дзівіць, што навучанне ў школе пачынаецца не раней за 7 год; што на працягу першых шасці гадоў навучання няма ні фармалізаваных ацэнак, ні хатніх заданняў; што колькасць заняткаў і, адпаведна, вучэбнай нагрузкі настаўнікаў — адна з найменшых у свеце, пры гэтым найменшай у свеце з'яўляецца розніца ва ўзроўні ведаў лепшых і горшых вучняў, а якасць адукацыі ў сталічных і правінцыйных школах практычна аднолькава.
Як гэта атрымалася?
Да пачатку 1960-х адукацыйны ўзровень насельніцтва Фінляндыі, па сведчанні фінскіх эдуколагаў, быў не вышэйшы, чым у Малайзіі або Перу. Не больш за 10% фінаў сканчалі 9-гадовую сярэднюю школу. А атрыманне ўніверсітэцкага дыплома было наогул чымсьці экстраардынарным.
У сярэдзіне 1970-х не толькі гэтая сітуацыя была прызнана ненармальнай, але грамадства, спецыялісты, палітыкі прыйшылі да агульнай высновы, што пры адсутнасці прыродных рэсурсаў адзіны шанец на годнае існаванне ў сучасным свеце дае прыярытэтнае развіццё сферы адукацыі.
Вынікам гэтага згоды стала беспрэцэдэнтная па сваім значэнні рэформа. Цяпер 12-гадовую сярэднюю адукацыю атрымліваюць амаль усё, 66% выпускнікоў школ працягваюць навучацца ў ВНУ (гэта адзін з найвышэйшых паказчыкаў у Еўрасаюзе), 50% дарослых ахоплены праграмамі далейшага навучання.
Але галоўнае — нават не гэтыя лічбы: базавы прынцып фінскага адукацыі — даць роўныя шанцы для ўсіх, таму ўсе ўзроўні адукацыі, ад дзіцячага садка да дактаранцкай праграмы, фінансуюцца дзяржавай і з'яўляюцца цалкам бясплатнымі.
Магчыма, хтосьці, прачытаўшы апошнія радкі, усклікне: «Дык гэта як у Савецкім Саюзе!» Адкажу: не, не так. Такой даступнай як у сучаснай Фінляндыі вышэйшай адукацыі ў СССР не было ніколі. Адрозненні і не толькі ў гэтым.
Хто вучыць?
Пачнем з таго, што фінам удалося дамагчыся такога сацыяльнага статусу настаўніка, якога ў СССР не было. Прынамсі, у тыя апошнія два дзесяцігоддзі яго існавання, якія я заспеў і мог асабіста ацаніць. Параўноўваць з сучаснай Беларуссю лепш і не спрабаваць.
Прафесія настаўніка ў Фінляндыі больш папулярныя, чым ўрача або юрыста. Конкурсы на педагагічныя спецыяльнасці дасягаюць 10, а ў Хельсінскім універсітэце — 20 чалавек на месца (!).
Вакансіі настаўнікаў замяшчаюцца на конкурснай аснове. Усе настаўнікі Фінляндыі маюць дыплом магістра, а выхавальнікі дзіцячых садкоў — бакалаўра.
Іншымі словамі: дзяцей вучаць найлепшыя з найлепшых, тыя, хто сапраўды гэтага хоча.
Немалаважная дэталь: паводле сацыялагічных апытанняў фінскія мужчыны ў якасці найбольш жаданых спадарожніц жыцця называюць менавіта настаўніц, а ўжо потым лекараў і архітэктараў. Немалаважная таму, што і ў нас вялікая частка школьных настаўнікаў — гэта жанчыны.
Натуральна, узнікае пытанне, як так атрымалася. Адразу адзначу, што справа не ў заробках. Гэта значыць, яны, вядома, непараўнальныя з нашымі, але па фінскіх мерках цалкам стрыманыя — крыху вышэй за сярэднія, якія супадаюць, як і ў многіх развітых краінах, з памерам ВУП на душу насельніцтва. У любым выпадку, яны забяспечваюць цалкам годны ўзровень жыцця і ў спалучэнні з традыцыйнымі перавагамі (стабільнасць дзяржаўнага найму, вялікі адпачынак і г.д.) робяць прафесію педагога прывабнай.
Але галоўнае нават не ў гэтым. Настаўніцкая праца ў Фінляндыі шануецца ў першую чаргу таму, што яна сапраўды стала творчай. Знешні кантроль за працай настаўніка мінімальны. І гэта абсалютна лагічна — спецыяліст, які вытрымаў такі пільны адбор, павінен карыстацца даверам.
Менавіта на гэтым, на даверы, шмат у чым выбудаваная сістэма адукацыі. Не выпадкова адным з першых мерапрыемстваў ажыццяўлення рэформы ў 1980-х стала ліквідацыя дзяржаўнай школьнай інспекцыі.
Як вучаць?
Фармальнае навучанне пачынаецца з 7 гадоў. Менавіта з гэтага ўзросту, не раней, пачынаецца навучанне чытанню і пісьму. У дзіцячых садках асвойваюцца навыкі сацыялізацыі. У форме гульні. Зрэшты, шмат гуляюць у першыя шэсць гадоў навучання і ў школе. Характэрная рыса фінскай школы — 15 хвілінны перапынак паміж урокамі з рухомымі гульнямі на школьным двары.
Яшчэ адна характэрная рыса — максімальная інтэграцыя ўсіх, незалежна ад здольнасцяў або асаблівасцяў развіцця. Для дапамогі адсталым прыцягваюць дадатковага настаўніка, альбо памочніка. Такую дапамогу атрымлівае да 30% навучэнцаў.
Усе, хто быў у фінскіх школах, адзначаюць іх асаблівую атмасферу. Каміны ў зонах адпачынку, няма званкоў на ўрокі, няма (о, жах!) школьнай формы, настаўнікі па стылі адзення мала адрозніваюцца ад вучняў, вучні звяртаюцца да настаўнікаў па імені і г.д. Школы звычайна невялікія — 500 вучняў максімум. Агульная колькасць школ 3,5 тысячы — прыкладна такая, як і ў Беларусі, хаця вучняў значна менш. У траціне з іх вучыцца менш за 50 школьнікаў.
І апошняе. Аб адсутнасці ацэнак у першыя шэсць навучання. Гэта не азначае, што дасягненні не застаюцца незаўважанымі. Заахвочванні робяцца ў вуснай форме. У адной фінскай настаўніцы амерыканцы спыталі, чаму яна не праводзіць тэсты і кантрольныя работы. «Я і без тэстаў ведаю, хто чаго заслугоўвае», — адказала яна. А хіба ў добрага педагога па-іншаму?
Чаму вучаць?
Гэта, бадай, самае неверагоднае.
Базавы навучальны план апошніх трох гадоў навучання ў сярэдняй школе нагадаў мне праграму элітарных каледжаў свабодных мастацтваў.
Паглядзіце, як сфармуляваны назвы курсаў: «Мова, тэкст і ўзаемадзеянне», «Структура і значэнне тэксту», «Мова, літаратура, ідэнтычнасць», «Наратыў, літаратура і медыятэксты», «Улада тэксту» і г.д. А як вам наяўнасць у школьнай праграме курсаў па біблеістыцы, дагматыцы лютэранства і праваслаўя? А курс па міжнародных адносінах у ХХ ст. у гістарычным модулі? Модуль па філасофіі прадугледжвае ў якасці абавязковага курс «Уводзіны ў філасофскае мысленне» і курс па сацыяльнай філасофіі ў якасці факультатыву. І гэта не ўсё! Ёсць модулі па этыцы, па сацыяльных даследаваннях (які ўключае курс паліталогіі, эканомікі), па псіхалогіі і, нарэшце, па візуальным мастацтвам.
Апісанне курсу займае максімум 15—20 радкоў: пералік навучальных мэтаў і асноўны змест. Усё астатняе настаўнік вольны рабіць самастойна, уключаючы выбар падручнікаў, тэкстаў і г.д.
Колькі гэта каштуе?
Сума выдаткаў на адукацыю ў Фінляндыі — аб'ект зайздрасці шматлікіх міжнародных экспертаў. На адукацыю ідзе 6% ВУП. Прыкладна столькі, у працэнтных адносінах, колькі і ў нас.
Выдаткі на аднаго вучня ў абсалютных лічбах значна меншыя, чым, напрыклад, у ЗША. А эфектыўнасць, данесеная на міжнародным узроўні, значна вышэйшая.
Якая нам карысць з гэтага?
Мне не складана прадбачыць рэакцыю на мой тэкст. Хтосьці скажа, што гэта ўсё з вобласці фантастыкі, іншы паверыць, але заўважыць, што «мы так усё роўна ніколі жыць не будзем». Хтосьці скажа, што наша школа ўвабрала ў сябе ўсё найлепшае з савецкай, а тая была найлепшай у свеце, і мы не горшыя.
Ні даказаць, ні абвергнуць апошняе немагчыма. Па незразумелай прычыне, Беларусь не ўдзельнічае ў міжнароднай праграме ацэнкі якасці ведаў вучняў. Але са свайго боку, маючы 23-гадовы вопыт выкладання ва ўніверсітэтах менавіта першакурснікам, магу канстатаваць пастаяннае зніжэнне ў апошнія дзесяць гадоў ўзроўню іх падрыхтоўкі. Зніжэнне настолькі відавочнае і значнае, што часта, выслухоўваючы ўладальнікаў выдатных вынікаў па ЦТ і годных атэстатаў, я думаю:а хадзілі яны ў школу наогул?
І яшчэ, пра конкурсы па 10 чалавек на месца на педагагічныя спецыяльнасці я не чуў нават у савецкі час. А зараз пра такія конкурсы туды гаворка не ідзе наогул.
Савецкая школа, магчыма, не была такой дрэннай. Якой — сказаць складана. Параўноўваць не было з чым. Праблема не ў гэтым.
Савецкая школа — была класічнай школай эпохі індустрыяльнага грамадства.
Як і любая іншая, была арыентавана на засваенне трох навыкаў: стараннасць, пунктуальнасць, паслухмянасць. Усё астатняе другаснае, уключаючы змест і аб'ём бясконцых дэскрыптыўных ведаў. Гэтая эпоха сышла незваротна.
Фіны стварылі мадэль школы інфармацыйнага, постіндустрыяльнага грамадства. На гэтай аснове пабудавана эканоміка ведаў — адна з чатырох найбуйнейшых у Еўропе.
А яна патрабуе крыху іншых якасцяў, уключаючы крэатыўнасць, уменне рызыкаваць, самастойна ствараць сабе працоўнае месца і г.д. І калі гэтую эканоміку мы вырашылі будаваць, па меншай меры, прамаўляць гэтае словазлучэнне чыноўнікі ўжо навучыліся, то рэформы, падобнай на фінскую, нам не пазбегнуць.
І апошні фінскі ўрок.
Фіны не займаліся капіяваннем чыёйсьці сістэмы адукацыі. Яны яе стварылі цалкам самі. Больш за тое, тое, што яны зрабілі, ішло насуперак з міжнароднымі рэкамендацыям. У аснову рэформы лёг досвед фінскіх настаўнікаў, плюс напрацоўкі псіхолагаў і педагогаў з ЗША і Канады (дарэчы, там незапатрабаваныя), плюс — вядомая доля рызыкі.
Пасьві Сахлберг, адзін з архітэктараў і папулярызатараў рэформы адукацыі, часта апраўдвае гэтую рызыку фінскай прыказкай: «Толькі дохлая рыба плыве па плыні». Добрая метафара. У тым ліку і для нас. Але ў іншым кантэксце. Трэба спяшацца. Пакуль рыбу нашай школы не прыбіла да берага.
***
Павел Церашковіч. Гісторык, антраполаг, спецыяліст па тэорыі і гісторыі нацыяналізму. Выкладаў у ЕГУ, БДУ, Люблінскім і Хельсінскім універсітэтах. З 2003 па 2014 — сукіраўкіраўнік Цэнтра перадавых даследаванняў і адукацыі (праграма «Сацыяльныя трансфармацыі ў памежжы: Беларусь, Украіна, Малдова»). У 2009—2014 г. — старшыня Сената і член Кіроўнай рады ЕГУ.
