…«Ты забіты! Падай! Падай!»…
Амаль праз 70 гадоў на 19-й старонцы невялічкай кніжкі я чытаю: «Падай, дурак! Ты убит…»
Кніжка называецца «Полигон», жанр — «ост-мадэрнісцкая аповесць». Аўтар — Андрэй Лазуткін. Яму 21 год. Ён малады камуніст.
Дыскусія вакол аповесці адразу дасягнула такой гарачыні, у якой, здавалася б, яшчэ троху — і згарыць аўтар разам са сваёй кніжкай ці кніжка разам са сваім аўтарам.
Карацей, твор быў аб’яўлены антыбеларускім.
Згадалася кляймо «антысавецкі». І я, у значнай ступені выхаваны літаратурай з гэтым кляймом, выцягнуў кніжку Лазуткіна з вогнішча, якое распаліў нехта У.С. у рэцэнзіі са з’едлівай назвай «Палігон для цімураўцаў».
Выцягнуў і пачаў чытаць.
Павінен заўважыць, што я зусім не прафесійны чытач. З усялякімі там дызель-панкамі ці ост-мадэрнізмамі хай разбіраюцца прафесіяналы. Што праўда, прафесіяналам сёння лічыць сябе ці не кожны, хто адолеў буквар. Для мяне ж ва ўспрыманні літаратурных тэкстаў важнейшым за ўсё з’яўляецца пачуццё.
Ад пачатку аповесці мяне ахапіла пачуццё раздражнення. Што ён ведае, гэты нахабны маладзён, пра вайну, акупацыю, калабарацыю, падполле? Начытаўся кніжак, публіцыстыкі, мо сам удзельнічае ў гістарычна-палітычных бойках, вось і навыдумляў абы што… Тут і немцы — пераможцы ў Другой сусветнай вайне… І Цэнтральная Рада на чале з Астроўскім уладарыць пад немцамі… Альтэрнатыўная, бач ты, гісторыя. Але ж навошта Ракасоўскага з Тухачэўскім блытаць?.. Ды і герой нейкі няўцямны — то з партызанамі, то з падпольшчыкамі, то з бандзюкамі, а то і з ненавіснай яму калабарацыйнай уладай… А гэтыя перакіды ў сучаснасць, якую насяляюць нейкія пачвары ў абліччы ці то калгасных механізатараў, ці то выпадкова сустрэтых у еўрапейскай Польшчы бамжоў!..
Але вось што — нічога антыбеларускага не заўважыў. І з чаго так уз’еўся на Лазуткіна невядомы У.С.?! З таго, што на беларускай мове размаўляюць адмоўныя персанажы? Дык жа станоўчых персанажаў — у літаратуразнаўчых вымярэннях — у аповесці няма. Па логіцы У.С. усё якраз наадварот — «адмоўныя» героі спрэс размаўляюць па-руску. А мо з таго ўз’еўся, што беларуская ўлада пад перамогшымі немцамі ў аповесці такая агідная? Дык жа і партызаны агідныя, і паліцаі, і падпольшчыкі спрэс забойцы. Ды і Беларусі ў аповесці няма, ёсць Остландыя. Ці ва ўяўленні У.С. Беларусь пад нацыстамі — БЕЛАРУСЬ?
Не, не пагадзіўся я з У.С., палічыў ягоныя абвінавачванні прыцягнутымі за вушы, а спробу ўціснуць мастацкі твор у квазіпалітычнае пракрустава ложа — звычайным прымітывам. І загарнуў кніжку. Прачытаў — і прачытаў…
Дзень праходзіць, тыдзень… Што ж гэта ўтрымлівае аповесць у ва мне? Чаму не забываецца? Так, я разумею, што ў літаратуразнаўчым вымярэнні гэта сырэц, нешта недаробленае, камякаватае. Але вось жа трымаецца, не сыходзіць з галавы, нават нервуе…
І я ізноў разгарнуў кніжку.
Мусіць, гэта прыкмета сапраўднага таленту, калі кніжка змушае вяртацца да сябе. І ты пачынаеш заўважаць, што да ўсіх першапачатковых уражванняў дадаецца ўчэпісты аўтарскі погляд, спружыністы рух падзей, неназойлівая метафарыстыка… Але не гэта галоўнае з таго, што засталося не пачутым спярша.
Не пачутым засталося каханне і забойства.
Забойства кахання.
«Падай, дурак! Ты убит…» — на 19-й старонцы.
«…Отворачиваюсь, спускаю курок…Прости меня. Я мёртвый. Я живой. Я не знаю, как жить дальше» — на 137-й.
Апошнія словы — курсівам. Як і ўсё тое, што ў аповесці пра сучаснае жыццё героя.
Ад таго часу, калі забівае каханне, і да сёння ён не ведае, як далей жыць. Бо жыццё — бясконцы, ад вайны да вайны, палігон для выпрабавання чалавека на здольнасць забіваць. Найперш Каханне — адзінае, што ратуе героя аповесці ад стрэлу ва ўпор. І адзінае, у ва што ён ва ўпор страляе.
І жывы — становіцца мёртвым.
Між тым, пра каханне ў аповесці ані слоўца. Проста ёсць дзяўчына-партызанка, якая шкадуе небараку. І ёсць ён, хто забівае яе. Пад ціскам усёмагутнага Палігону.
Такая вось малазаўважаная крытыкамі сюжэтная лінія, якая робіць «Полигон» творам. Калі ў чымсьці і анты, дык антываенным найперш.
…«Ты забіты! Падай! Падай!»
Воўка хістаецца, чапляецца за рыштаванне, аддзірае дошку і разам з ёю нязграбна чмякаецца на кучу пяску… Я радасна падскокваю да яго. І раптам заўважаю, як па шчацэ цячэ кроў. Вочы заплюшчаныя, не рухаецца. Адкідваю драўлянае ружжо, штурхаю ў грудзі: «Уставай! Уставай!»
1947 год, нам па шэсць, мы гуляем у вайну. Колькі моцы, трасу яго за плячо. Ён расплюшчвае вочы: «Я ж забіты…»
…Я загортваю кніжку. І бачу перад сабой маладзёна, які праз 70 гадоў пасля той вайны пачувае сябе забітым. Бачу, як сёння па ягоным твары цячэ кроў — кроў айчыннай гісторыі.
І штурхаю яго ў грудзі, трасу за плячо: «Уставай!»
