Усе мы знаем, як важны для беларусаў парадак, дагледжанасць, задбанасць. Добрыя гаспадары заўсёды трымаюць свае хаты, панадворкі ды справы ў парадку, а недагледжаную, занядбаную хату людзі з пагардаю называюць ваўкаўнёю, што ў ёй ваўкі жарэбяцца.
Быць можа таму ў беларускай мове выкрышталізавалася шмат дзеясловаў, якія абазначаюць працэс навядзення парадку. Кожнае з гэтых слоў мае нейкую сваю матывацыю, сваё адценне, падкрэслівае нейкі аспект.
Нейтральнае ды найбольш пашыранае слова — прыбрацца. Калі Вы хочаце сказаць, што прыбрацца трэба хуценька, то можна сказаць «агледзецца ў хаце».
Дарэчы, выраз «глядзець сябе» значыць дбаць пра сябе, пра сваё здароўе, пра асабістую гігіену, трымаць сваё цела ў парадку.
Да «прыбрацца» ёсць вельмі цікавы архаічны варыянт «пратаць», «апратаць», асабліва часта ўжываны на Панямонні і Віленшчыне:
Дык як да столу, дык Гэнюська, Болюська, а як да работы, дык Стася. І жаць, і малаціць, і ткаць, і кароваў пасці, карміць, даіць. І хату апратаць, і зварыць, і памыць. А Матка Найсвентша! Работы не злічыць, а як што з’есці, дык «абжора, прэш не ў свае духі». (Жыхарка Ашмянаў)
Пра яго даўніну сведчыць тое, што корань гэтага дзеяслова сустракаецца ў розных славянскіх мовах. «Пакумлены» з нашым «апратаць» расейскі прыметнік «опрятный» і польскі назоўнік «sprzęt» (прылады, абсталяванне). Славацкае upratať значыць тое самае «прыбрацца». Слова гэтае, відаць, аднакарэннае з назоўнікам «вопратка» (параўнай з польскім ubranie, роднаснае з «прыбіраць»), у якую можна «увабрацца» (рас. «нарядиться», роднаснае з «рад», «парадак»).
Хоць «апратаць» можа выкарыстоўвацца як сінонім прыбіраць, але некаторыя прыклады паказваюць, што гэта няпоўныя сінонімы, бо значэнне «апратаць» шырэйшае. Тлумачальны слоўнік падае наступны прыклад:
Скідай з сябе ўсё. Апратаю цябе трохі ды пойдзеш. (…) Лобан.
З гэтага прыкладу мы бачым, што апратаць — гэта не проста зрабіць парадак, а надаць чамусьці або камусьці чысты, дагледжаны выгляд. Такім чынам прыбраць хату — гэта зрабіць у ёй парадак, а апратаць — надаць дагледжаны выгляд. Тое самае, але падкрэслівае розны аспект, з розных бакоў падыходзіць да справы.
Вельмі шырокае значэнне мае дзеяслоў «спарадкаваць». Спарадкаваць, апроч хаты і панадворка, можна і свае справы, свае думкі. Мала таго, гэты дзеяслоў ужываецца і з пэўным эмацыянальным адценнем. Спарадкаваць можна нейкую праблему — збыць нейкі клопат. Спарадкаваць можна і чалавека, які нейкім чынам табе назаляе, шкодзіць. Адна мая знаёмая, жанчына сярэдніх гадоў з вёскі, калі дачулася, што ва Украіне перамог Майдан, сказала: «От, зноў спарадкавалі Пуціна». Адным словам, паказалі, дзе камар козы пасе. У польскай мове ў падобным кантэксце ўжываецца дзеяслоў załatwić (coś, kogoś).
Парадак можна зрабіць або навесці. Навесці можна таксама і лад. Толькі «навесці лад» — сказанае неяк больш урачыста, у кантэксце ўсяго жыцця. Можна таксама і «зрабіць лад». Гэты выраз на Случчыне значыць узяць шлюб, пабрацца.
Дык хай у нас заўсёды будзе лад, згода, парадак і дабрабыт. У мове таксама.
