Сёньня ў інтэрнэце ўсё менш камэнтуюць і абмяркоўваюць паэзію. Яно й зразумела, гэта ж ня здымкі котак і не турыстычныя сэлфі на фоне смачнай ежы. Напрыклад, з экзатычнымі дарамі мора на Плошчы Кветак у Рыме. Але кожнае цытаваньне ці новая інтэрпрэтацыя гэтага польскага верша выклікае ў чытачоў шквал эмоцыяў, часам вельмі далёкіх ад літаратуры. Дазволю сабе працытаваць парачку выказваньняў зь «літаратурнага форуму».
«У вершы гаворка не пра варшавянаў. Людзі, што бавяцца на карусэлі, – гэта немцы. Палякі б ня селі на такую карэсэль, бо зь яе было відаць гета зь сярэдзіны». Або: «Ніхто з сур’ёзных сьведкаў паўстаньня ў варшаўскім гета ня згадвае нічога такога, як карусэль. Ня кажучы пра тое, што варшавяне не захацелі б бавіцца на карусэлі ў такіх умовах, саму ідэю паставіць яе каля месца бою нельга рэалізаваць тэхнічна». Ну, і нарэшце: «Чарговы верш, што паказвае зьняважлівае стаўленьне аўтара да палякаў. Нікога не павінна зьдзіўляць, што ён атрымаў свой нобэль ад чырвонага лобі. Палякі для гэтага літвіна – сьвіньні, а польскі папа – малпа».
Згаданы «літвін», вядома ж, – Чэслаў Мілаш, а «зьняважлівы» верш – яго «Кампа дзі Фьёры». Строга кажучы, Campo dei Fiore. Знакамітая Плошча Кветак, дзе ў лютым 1600-га спалілі на вогнішчы Джардана Бруна. (Хтосьці лічыць пачаткам Новага часу менавіта гэтую трагічную падзею). І дзе пару месяцаў таму адкрылі мэмарыяльную дошку ў гонар Мілаша. (Дарэчы, ужо другую ў Рыме шыльду, прысьвечаную польскаму набэлісту.)
Мабыць, пісаць пра халакост і ўсіх яго вольных і нявольных «памагатых» – задача ня зь лёгкіх. Нялёгка прамаўляць балючую й шмат каму нязручную праўду. Мабыць, яшчэ складаней не зрабіць з гэтага публіцыстычнага кічу, не абразіць памяць ахвяраў кепскімі вершамі. У пасьляваеннай Польшчы некалькім аўтарам удалося прагаварыць істотнае, стварыўшы пры гэтым найлепшыя ўзоры польскай паэзіі. Гэта баляды Бранеўскага й Галчыньскага. Гэта, вядома ж, «Яшчэ» Віславы Шымборскай. Гэта, безумоўна, некалькі вершаў Мілаша, што былі створаныя яшчэ да заканчэньня другой сусьветнай і ўвайшлі ў кнігу «Выратаваньне» (1945). Так, у нізцы «Галасы бедных людзей» ёсьць верш «Бедны хрысьціянін глядзіць на гета»:
Пчолы абшываюць чырвоныя вантробы,
Мурашы абшываюць чорную костку,
Пачалося, разьдзіраюць і топчуць шоўк,
Нішчаць дрэва і шкло, медзь, нікель і срэбра,
Гіпс і бляху, струны і трубы, крышталь –
Пых! – валасы людзей і поўсьць жывёлы глытае
Фасфарычнае полымя з жоўтых сьценаў.Пчолы абшываюць соты лёгкіх,
Мурашы абшываюць белую костку,
Ірвецца папера, гума, зрэб’е, бавоўна, лён,
Цэлюлоза, жылы, валосьсе, драты, зьмяіная скура,
Палаюць сьцены, падмурак, валіцца дах, застаецца толькі
Пяшчаная, здратаваная, з абвугленым дрэвам бязь лісьця
Зямля.Павольна рыючы, рухаецца пад зямлёй вартаўнік-
Крот з чырвоным ліхтарыкам на ілбе.
Абмацвае пахаваных, лічыць, капае далей,
Клясыфікуе попел па колеры выпарэньняў,
Кожнага чалавека – па ўласным колеры спэктру.
Пчолы абжываюць чырвоны сьлед,
Мурашы абжываюць месца, дзе было маё цела.Я так баюся вартаўніка-крата.
Яго павекі сьцяжэлыя, бы ў патрыярха,
Што, схіліўшыся над агеньчыкам сьвечкі,
Доўга чытае кнігу быцьця чалавекам.Што я скажу яму, я, жыд Новага Запавету,
Які дзьве тысячы год чакае вяртаньня Хрыста?
Ён пазнае мяне па зьнявечаным целе
І палічыць адным з памагатых сьмерці –
Адным зь неабрэзаных.
«Гэтыя вершы, – камэнтуе Ян Блоньскі, – у першы момант выглядаюць загадкавымі, бо ўяўляюць сабой карціну руінаў, у якіх ляжаць забітыя – сярод развалінаў, сярод рэштак свайго жытла. У гэтым дзіўным сутарэньні, у гэтым Аідзе, зьяўляецца вартаўнік-крот з маленькім ліхтарыкам на лобе. Паэт параўноўвае гэтага крата з патрыярхам, то бок гэта хтосьці, хто зьявіўся з таго сьвету, – можа, прарок, можа, габрэйскі прарок. І цяпер ён лічыць, лічыць, глядзіць, ён усё ведае й глядзіць, ці ляжаць там толькі абрэзаныя або разам зь імі й небрэзаныя. А неабрэзаныя – гэта немцы. Той, хто ўсё гэта кажа, герой верша, страшна баіцца, што ён таксама мог бы там ляжаць і тады патрыярх палічыў бы яго немцам, катам, забойцам… Ён баіцца, што яго як хрысьціяніна маглі б залічыць у памагатыя сьмерці».
Польскія дасьледчыкі (напрыклад, той жа Блоньскі) кажуць, што «Кампа дзі Фьёры» займае асаблівае месца ў творчасьці паэта. Хаця б таму, што гэта першы мастацкі водгук на халакост і паўстаньне ў варшаўскім гета. А сам Мілаш тлумачыў яго напісаньне так: «Я ехаў да Ежы Анджаеўскага, які жыў на Бялянах. Трамвайная лінія праходзіла якраз там, дзе стаяла карусэль і дзе былі чуваць стрэлы паўстанцаў, што абараняліся. Быў трамвайны затор, і я доўга глядзеў на тое, што там рабілася. Пад націскам эмоцыяў я адразу ж напісаў гэтыя вершы. А Анджаеўскі напісаў апавяданьне «Страсная субота». У доме Анджаеўскага хаваліся габрэі, якія перажывалі, што яны ня ў гета».
Адзін з кіраўнікоў паўстаньня Марэк Эдэльман дадае: «У першы дзень паўстаньня ў гета тая карусэль была, але не круцілася. Пачала яна круціцца на другі дзень, і ў гэтым было нешта трагічнае. З акна было відаць, як яна круціцца, грае катрынка, спадніцы ў дзяўчат, чырвоныя й блакітныя ў гарошак, разьвяваюцца на вятры. Гэта мы бачылі з вокнаў, і гэта было нашым праклёнам. Тут гарыць, тут забіваюць, а там усе сьмяюцца й весяляцца».
Істотная асаблівасьць мілашаўскай паэзіі – заўсёдная аўтарская іронія. Нават калі гаворка ідзе (тым больш, калі ідзе!) пра вельмі трагічныя рэчы. Так, у «Кампа дзі Фьёры» можна заўважыць адразу некалькі пунктаў гледжаньня і, адпаведна, некалькі ўзроўняў прачытаньня твору. Для адных чытачоў гэты верш будзе перадусім гісторыяй абыякавасьці. І ў Варшаве, і ў Рыме большасьць людзей бавіцца (ці проста займаецца сваімі штодзённымі справамі), не заўважаючы трагедыі побач зь імі. Можна сказаць, што сьмерць – толькі фон, на якім рымскія гандляры прадаюць свае масьліны зь лімонамі, а варшавяне на карусэлі ловяць у паветры абгарэлыя кавалкі тканіны, нібы паветраных зьмеяў. Зусім як у навеяным брэйгелеўскай карцінай вершы Ў.Х. Одэна, дзе Ікар падае ў ваду, але ягонае гібель не спыняе ні працы аратага на беразе, ні карабля, што плыве міма. Для кагосьці іншага твор – найперш прыпавесьць пра хуткае забыцьцё. Цікавае відовішча прыцягвае ўвагу на 15 хвілінаў (як тут не згадаць Ўорхала!), а потым усе вяртаюцца да сваіх звыклых заняткаў, нібы нічога й ня здарылася.
Трэцяе гледзішча супадае з пазіцыяй героя-апавядальніка: «Я ж думаў пра адзіноту / Асуджаных на загубу…» На гэтых радках варта затрымацца. Мілаш не заўсёды пазначае год і месца напісаньня сваіх вершаў, і ўжо зусім рэдка – канкрэтную дату, але тут яна ёсць. Уважлівы чытач швэдзкага містыка Свэдэнборга й францускага паэта Бадлера, Мілаш добра знаёмы з тэорыяй «сусьветнай аналёгіі». Па-першае, усе рэчы і зьявы ў нашым «зямным» сьвеце зьвязаныя міжсобку таемнымі падабенствамі. Па-другое, само гэтае падабенства тлумачыцца тым, што яны – толькі адлюстраваньні пэўных «нябесных» правобразаў. А значыць, добраму паэту дастаткова належным чынам суаднесьці дзьве далёкія на першы погляд зьявы, каб, не кажучы «ў лоб», намякнуць на трэцюю, якая патлумачыць іх абедзьве. Ня буду дагаворваць там, дзе не дагаворвае сам Мілаш. Нагадаю толькі, што ў канцы «Кампа дзі Фьёры» стаіць ня проста «Варшава, 1943», але яшчэ – «Вялікдзень». З папраўкай на гэтае, ключавы мілашаўскі радок «Tę ludzkość, która zostaje» можна сьмела перакладаць ня проста «народам» і «людам», як гэта зроблена ў беларускай вэрсіі, але «Чалавецтвам, якое застаецца».
Дарэчы, аднойчы ў жыцьці мне даводзілася сустракаць Вялікдзень у Варшаве. Вялікдзень 1996-га. Мы былі на адной стыпэндыі й разам здымалі кватэру зь Юрасём Бушляковым, маім добрым сябрам, бліскучым мовазнаўцам і стылістам, які тады якраз стаў перакладаць Мілаша, у тым ліку й «Кампа дзі Фьёры» – і нават уцягнуў мяне ў гэтую справу. Юрась ведаў беларускую нашмат лепей за мяне, але часам «спатыкаўся» на спэцыфічным мілашаўскім рытме – «не занадта паэзіі, але й не занадта прозе». Я ўзяўся дапамагаць, а Юрась як таленавіты пэдагог, здавалася б, проста прасіў дапамогі, а насамрэч падсоўваў мне якраз тыя вершы Мілаша, якія гарантавана паўплываюць на мяне, зробяць зь філолага-русіста беларускамоўнага літаратара. Як, напрыклад, верш «Мая верная мова», дзе ёсьць і такія словы:
…можа, я менавіта павінен цябе ратаваць.
Так і буду далей табе ставіць місачкі, поўныя фарбаў,
найсьвятлейшых і чыстых, як толькі магчыма,
бо ў няшчасьці патрэбныя нейкія лад ці краса.
Гэтыя радкі найлепшым чынам характарызуюць і іх перакладчыка Юрася Бушлякова, чыёй сьветлай памяці я хацеў бы прысьвяціць гэтую публікацыю.
Чэслаў Мілаш
Кампа дзі Фьёры
У Рыме на Кампа дзi Фьёры
Мiсы масьлiн i лiмонаў,
Брук вiном акраплёны
Ды пялёсткамi кветак.
Пладамi ружовымi мора
Гандлёўцы сталы засыпаюць,
Цяжар вiнаградных гронак
Кладзецца на пух брусквiчны.
Тут менавiта, на пляцы,
Спалiлi Джардана Бруна.
Каты агонь распалiлi
Ў коле цiкаўнае чэрнi.
А ледзьве полымя згасла,
Зноў стала поўна ў тавэрнах,
Мiсы масьлiн i лiмонаў
Несьлi гандлёўцы на продаж.
Я ўспомнiў Кампа дзi Фьёры
Ў Варшаве ля карусэлi
|Ў вясновы пагодны вечар
Пры гуках эстрадных мэлёдый.
Залпы за мурам гета
Глушылiся танцавым рытмам,
У бясхмарнае неба
Высока ўзьляталi пары.
З вогнiшча вецер прыносiў
Чорных паветраных зьмеяў –
Хапалi шматкi ў паветры
Гулякi на карусэлi.
Ветрылi сукнi дзяўчатам
Павевы адтуль, дзе гарэла,
Сьмяялiся весела гурмы
Ў час гожай варшаўскай нядзелi.
Мараль можа вычытаць нехта,
Што люд варшаўскi цi рымскi
За гандлем, забавай, каханьнем
Ня бачыць вогнiшчаў сьмерцi.
Іншы мараль заўважыць,
Што справы людзкiя мiнаюць
І забыцьцё наступае,
Перш чым агонь дапалае.
Я ж думаў пра адзiноту
Асуджаных на загубу,
Аб тым, што калi Джардана
Ўступаў на памост да катаў,
У мове людзкой ня здолеў
Знайсьцi анiводнага слова,
Каб разьвiтацца з народам,
З тым людам, якi застаўся.
Вiна пабеглi ўжо выпiць,
Марскiя прадаць свае зоркi.
Мiсы масьлiн i лiмонаў
Несьлi вясёлыя пары.
А ён быў ад iх далёкi,
Быццам мiнулi стагодзьдзi,
Яны ж толькi хвілю чакалi
Яго адлёту ў пажары.
Тыя, самотныя, гiнуць,
Пазабываныя сьветам,
Іх мова цяпер нам чужая,
Як мова даўняй плянэты.
І ўсё гэта стане легендай,
Пройдуць гады, i за гэтым
На новым Кампа дзi Фьёры
Падыме бунт слова паэта.
Варшава, Вялікдзень 1943
Пераклалі Юрась Бушлякоў і Андрэй Хадановіч
CZESŁAW MIŁOSZ
CAMPO DI FIORI
W Rzymie na Campo di Fiori
Kosze oliwek i cytryn,
Bruk opryskany winem
I odłamkami kwiatów.
Różowe owoce morza
Sypią na stoły przekupnie,
Naręcza ciemnych winogron
Padają na puch brzoskwini.
Tu na tym właśnie placu
Spalono Giordana Bruna,
Kat płomień stosu zażegnął
W kole ciekawej gawiedzi.
A ledwo płomień przygasnął,
Znów pełne były tawerny,
Kosze oliwek i cytryn
Nieśli przekupnie na głowach.
Wspomniałem Campo di Fiori
W Warszawie przy karuzeli,
W pogodny wieczór wiosenny,
Przy dźwiękach skocznej muzyki.
Salwy za murem getta
Głuszyła skoczna melodia
I wzlatywały pary
Wysoko w pogodne niebo.
Czasem wiatr z domów płonących
Przynosił czarne latawce,
Łapali skrawki w powietrzu
Jadący na karuzeli.
Rozwiewał suknie dziewczynom
Ten wiatr od domów płonących,
Śmiały się tłumy wesołe
W czas pięknej warszawskiej niedzieli.
Morał ktoś może wyczyta,
Że lud warszawski czy rzymski
Handluje, bawi się, kocha
Mijając męczeńskie stosy.
Inny ktoś morał wyczyta
O rzeczy ludzkich mijaniu,
O zapomnieniu, co rośnie,
Nim jeszcze płomień przygasnął.
Ja jednak wtedy myślałem
O samotności ginących.
O tym, że kiedy Giordano
Wstępował na rusztowanie,
Nie znalazł w ludzkim języku
Ani jednego wyrazu,
Aby nim ludzkość pożegnać,
Tę ludzkość, która zostaje.
Już biegli wychylać wino,
Sprzedawać białe rozgwiazdy,
Kosze oliwek i cytryn
Nieśli w wesołym gwarze.
I był już od nich odległy,
Jakby minęły wieki,
A oni chwilę czekali
Na jego odlot w pożarze.
I ci ginący, samotni,
Już zapomniani od świata,
Język nasz stał się im obcy
Jak język dawnej planety.
Aż wszystko będzie legendą
I wtedy po wielu latach
Na nowym Campo di Fiori
Bunt wznieci słowo poety.
Warszawa – Wielkanoc, 1943
