Навалілася, змяшалася ў клубок, не адшукаць канцоў… І той клубок качаецца ў мазгах гэткай пульхнай жоўтай губкай, збірае ў сабе ўсе іншыя эмоцыі, думкі, адчуванні. Вось назбіраецца за дзень столькі многа і рознага, быццам і забыўся на той круглы камяк, што прагне эмоцый, а ён надвячоркам, калі дазволіш сабе адпачынак ад усяго і ўсіх, згатуеш кавы, прыпаліш цыгарэту і выйдзеш на балкон, раптам ажыве, пракоціцца туды-сюды, прамакне-высушыць свежае і сваёй няўтульнай шурпатасцю зноў верне думкамі да тых дзён і размоў.
Мабыць, трэба б было пісаць нейк па-журналісцку, пабудаваць грунтоўна сістэму пасылак і доказаў, але — навошта? Для каго я пішу гэта? Не артыкул жа… Таму няхай застаецца вось такі… такая плынь з ніадкуль у нікуды.
Мінулы лістапад, паездка ў Рагачоў. Вярнуўся тады разбіты ўшчэнт, быў запіс у Фэйсбуку, адчайны і максімальна песімістычны. Мяне тут жа абвінавацілі ў панікёрстве: маўляў, усе тут сядзяць у акопах, з вінтоўкамі наперавес, пільна сочаць праз прыцэл за непрыяцелем, а я тут бегаю з крыкам: «Мы ўсе памром!».
Памром…
Газета Рагачоўскага раёна «Камунар» ніколі не друкавала маіх вершаў. «Піянер Беларусі» друкаваў, а яна — не. Ух, крыўдна было. І, як на тое, рэдакцыя акурат насупраць аўтавакзала. Дык як ні едзеш — пабачыш, адчуеш укол… І вось, як казаў паэт: «Через годы, ізвестным…» У Рагачове, у школе, палова з прысутных дзяцей проста не разумела беларускай мовы. У «Камунары», дзе ў час майго юнацтва было толькі беларускае слова, спрэс — толькі руская мова. Ні аднога слоўца беларускага. Толькі назва… І адчуваеш нейкі абсурд, далібог. Быў вось «Камунар», гэткі інтэрнацыяналіст, а на роднай мове. А стала «Свабоднае слова» — і ні слоўца беларускага ў ім. І нават пра сустрэчу са мной у школе, дзе я казаў выключна на беларускай мове, напісалі журналісты на рускай мове…
Вось вам і раўнапраўе дзвюх моваў на практыцы.
Наша раёнка гэтаксама была перарэгістравана як выданне на дзвюх мовах. Адгэтуль пачалося — сталі друкаваць пазаштатных аўтараў на мове арыгіналаў, артыкулы чыноўнікаў і ад розных службаў. А там, бачыш, ужо і журналісты, асабліва маладыя, нясуць на рускай мове артыкулы. З удзячнасцю сёння згадваю нябожчыка Рыгора Радзюка: той сам пісаў толькі на беларускай мове і тое ж патрабаваў ад іншых. І нават на нечы пацучыны піск: «У нас жа дзве мовы дзяржаўныя», катэгарычна сек: «Як стане іншы рэдактар — як хочаце. А пакуль я…» Дзякуй Богу, сённяшні рэдактар, маладая жанчына, не змяніла адносіны да мовы газеты. Але матэрыялаў журналістаў усё больш на рускай мове. Адна, стаўшы праваслаўнай верніцай, ужо настойліва патрабуе свайго права на «раўнапраўе моў».
Гэта той самы казёл, як сказаў Валянцін Анціпенка, якога пусцілі ў агарод. Рагачоўскі «Камунар» — самы яскравы прыклад, над якім няма ніякага сэнсу «мудроствовать лукаво» — усё настолькі відавочна, настолькі на паверхні. Русіфікацыя раённага цэнтра на 99,99%. Як казаў мой сябра, былы дырэктар раённага музея, у горадзе не больш за 10 чалавек беларускамоўных.
І вось — спрэчка ў Фэйсбуку наконт беларускіх рускамоўных пісьменнікаў. Пры ўсёй павазе да сваіх сяброў, таленавітых Чарняўскай і Барташа (і яшчэ многіх іншых, якія, пэўна ж, расчараваліся ўва мне), калі мне трэба думаць над гэтым пытаннем, вочы засцілае «Свабоднае слова». І яшчэ сотні раёнак. Даводзіцца ж бываць раз на год ці радзей на курсах якіх, там сустракаешся, там гартаеш газеты калегаў — і ные, сціскае, заводзіцца сэрца, і хочацца, хапнуўшы добрую шклянку гарэлкі, гахнуць кулаком па стале перад носам свайго калегі і хапіць яго за грудкі: «Што ж вы, сукі, гоніце беларускую мову з газеты?»
Ды ведаю, што пачую ў адказ…
Помніцца, сваю адну выніковую работу на курсах я так і назваў: «Раёнкі — апошнія астраўкі беларускасці». Знікаюць. Як знікла правадная сетка вяшчання на беларускай мове. Дарэчы, раіў бы пацікавіцца, якое дачыненне мела да ліквідацыі беларускамоўнай сеткі праваднога радыёвяшчання расейская энергетычная кампанія.
Тым, хто прыводзіць лічбы пра 98 працэнтаў рускамоўных чытачоў у Беларусі, хачу расказаць з нядаўняга. Малады юрыст, натарыус. Ладзім анлайн-канферэнцыю. Адказвае на пытанні, размаўляем. Тэма не такая і простая, самі разумееце, таму тэкст назаўтра нясу да яе, зверыць, вычытаць. І вось пачынае яна чытаць… «Божа, як прыгожа ўсё гучыць…» — першыя яе словы пра тэкст. Мне не давялося ёй перакладаць ні сказа, ні слоўца, ні выраза. І на «скасаваць» яна не спатыкнулася, і «спадчыннікі» ёй былі зразумелыя, і «нашчадкі» не прымусілі задумацца.
Але ёсць яшчэ, што вярэдзіць мой розум ужо з два тыдні, што не адпускае сваім болем да гэтай пары, што сталася гэткай бэлькай над слупамі русіфікацыі. Дах будаваць будзе лёгка…
Прыйшоў допіс у рэдакцыю. Настаўніца са школы хвалілася: мы з вучнямі так пашчыравалі на могілках вясковых, дапамагалі наводзіць парадак! Там, маўляў, прыбіралі старыя дрэвы, якія могуць упасці і пашкодзіць помнік, а то і на чалавека …
Гляджу здымак. Даманаўскія могілкі. Помню іх візуальна: адразу за чыгункай зялёная выспа з векавых хвояў.
Пустка! Жахаюся, не веру. Званю ў сельвыканкам: так, усё спілавалі, ўсе дрэвы. Бо насельніцтва так вырашыла, сход правялі. А што ж, як упадзе — помнік раструшчыць, ага, пасля такія грошы… Званю ў ахову прыроды: ну так, мы ўзгаднілі, а што ж, насельніцтва… Кідаюся да дасведчаных службовых людзей: так, УСЕ дрэвы на вясковых могілках будуць прыбірацца. Усе! Бо могілкі перадаюцца на баланс камунальнікаў, тыя прымаюць толькі без дрэваў. А што? Вунь, амерыканскія паказваюць — прыгожа, акуратна, роўна, радочкамі… А скаргі ад людзей аж у Адміністрацыю: дрэва ўпала, агароджу пашкодзіла…
Лаўлю ў рэдакцыі выпадкова старшыню сельвыканкама. «Ты мне, — кажу, — як мужык мужыку, скажы: што вы робіце? Твой бацька дзе ляжыць?»
«Ды там, дзе і прасіў — пад хвояй, дзе некалі борці віселі», — адказвае. «А маці?» — «А маці прасіла бярозачку пасадзіць». — «Пасадзіў?» — «Пасадзіў, вялікая ўжо». — «Дык пілаваць будзеш хвою? Секчы бярозку?» — «Не, не буду… Іншыя будуць?» І ён разгублена застывае…
Так, ён не будзе — бо не яго сельсавет. Ён ужо арганізаваў вынішчэнне ўсіх дрэў на некалькіх могілках у сваёй гаспадарцы. Бачыце здымак? То могілкі. Вырай нашых продкаў сярод збажыны. Здымак быў зроблены даўно… Цяпер там — пустка.
Самы стары ў раёне дуб знаходзіцца на Бабровіцкіх могілках. «І там усё будзе ліквідавана». Тут дыханне займае…
Калі ў роднай Балотне пашыралі могілкі, бо стала цесна, казалі бацькі сваім дзецям: «Не кладзіце мяне на новыя… Там дрэў няма, вецер гуляе. У зацішак пакладзіце, знайдзіце месца. І вам добра будзе на Радаўніцу, цёпленька…»
То адразу ж пасадзілі радамі бярозкі на новым участку. Сёння яны падняліся, шумяць. Там утульна стала і зацішна.
Са страхам сёння і на наступны год паеду на радзіму. Дасць Бог, мо не дойдзе гэткая пошасць да Балотні так хутка…
На могілках нашых маглі ягады вырасці, грыбы нават. Але ніхто ніколі з могілак не браў нічога, табу было страшэннае. А тут стала вядома, што спілаваныя дрэвы з могілак «узялі на свае гаспадарчыя патрэбы» арганізацыі…Дрэвы, якія выраслі на крыві і касцях продкаў.
Самыя вядомыя ў Беларусі дрэвы менавіта на могілках растуць. Дзякуючы могілкам яны дасягнулі такога сталага веку. У нашым Аброве ёсць дуб, на якім гняздуецца мо дзясятак буслоў. Неверагодна стары. Ён стаўся сімвалам і глыбінным сэнсам — амаль мёртвы сам, ён трымае на сваіх моцных галінах само жыццё.
Калі хто не зразумеў, што адбылося, патлумачу ў двух словах: у беларусаў забралі адвечную традыцыю. У беларусаў гвалтам аднялі ўшанаванне продкаў. І не кажыце мне, што я перабольшваю, што тут нібыта ўсё «па-чэснаму». Пры савецкай уладзе ніхто ніколі за могілкамі не сачыў — і былі яны ў парадку. Калі сёння палічыць па краіне, колькі сродкаў ідзе на вынішчэнне дрэў на могілках, гэтай сумы дакладна хопіць, каб за год аднавіць наш Косаўскі палац.
Што раптам здарылася, чым была выклікана такая пільная патрэба, каб траціць дзясяткі і больш мільёнаў на адны толькі могілкі? Што за стратэгічны аб’ект?
Для мяне — стратэгічны. Сакральны. І той, хто распрацаваў план вынішчэння беларускай сакральнасці, беларускай нацыі, —той таксама ведае, што робіць. Той таксама ведае сапраўдны кошт адной з самых адметных беларускіх традыцый — ушанавання памерлых бацькоў і дзядоў.
І маўчыце, прашу вас, заклінаю: маўчыце пра народ, які «сам прагаласаваў». Ён не толькі прагаласаваў, скажу вам больш — ён сам збірае грошы, каб вынішчыць сваё спрадвечнае месца, каб з Раю нябожчыкаў зрабіць пустку. Сотні мільёнаў сабраных грошай у адным раёне — людзі нясуць свае грошы, напалоханыя адным: каб жа некалі тое дрэва не ўпала, не паваліла помнік, не пагнула агароджу, бо ж грошы, грошы, грошы…
А пры чым тут мова, праўда?
Ды ні пры чым.
Калі толькі не лічыць, што культурныя і духоўныя традыцыі разам з мовай робяць нас нацыяй. Народам.
А цяпер даказвайце мне, што ў нас усё добра, што мы не памром як беларусы, што праз 20 гадоў будзе беларуская «Вайна і мір», а беларуская сакральнасць не пераўтворыцца ў прымусовыя пагулянкі самадзейных п’янаватых артыстаў падчас розных кірмашоў і «народных святаў». І ўсім нам будзе шчасце…
* * *
Валерый Гапееў нар. 1963. Пісьменнік, журналіст. Жыве ў Івацэвічах (Брэсцкая вобл.), працуе ў раённай газеце «Івацэвіцкі веснік«. Піша аповесці, апавяданні, у 2013 выдаў раман «Праклён».
