 Мікола Селяшчук |
Зь Міколам Селешчуком блізка пазнаёміліся мы ў 1976 годзе, хоць на модных тады сэмінарах творчай моладзі (на адным зь якіх мяне ўразілі ягоныя літаграфіі з цыклю «Ваенная заалёгiя»), на нейкіх выставах, на вечарынах паэзіі, вядома ж, бачыліся раней. Як і зь ягонымі суседзямі па майстэрні над акіянам — Уладзімерам Савічам і Ўладзімерам Тоўсьцікам. У маім сяброўскім коле ў той час было няшмат мастакоў, пераважалі літаратары, музыкі, сьпевакі, акторы…
Акіян людзей. Прыгожых, маладых, несьмяротных. Хто пра каго думаў пісаць успаміны?..
«Жыву над акіянам», — часьцяком казаў Селяшчук, і гэтаксама сказаў, калі я знаёміў яго з акторкай Сьвятланай Сухавей. І хоць мелася на ўвазе ўсяго толькі крама «Акіян», якая была (і ёсьць) у тым доме, на верхатуры якога месьцілася мастакоўская майстэрня, але прамовілася гэтае .жыву над акіянам так, што ў вачах акторкі ўзьняліся хвалі. Сьляды іх, па‑мойму, можна заўважыць на партрэце Сьвятланы Сухавей, напісаным Селешчуком ужо пад сярэдзіну 1980‑х.
Яшчэ адна прыгожая акторка, Ларыса Зайцава, казала, што Селяшчук — магнэтычны…
Чым жа ён магнэтызаваў?
Была ў ім, па‑першае, тая прыцягальная абаяльнасьць, пад якую чалавек падпадае адразу, — яшчэ нават ня цямячы, пад што падпаў. І, па‑другое, умеў ён будзённае, крамнае ператварыць у стыхійнае, акіянічнае. Прыдумаць, намаляваць казку. А калі ты ўмееш такое, дык болей табе можна нічога ня ўмець…
У 1984 годзе ён стварыў «Казачны калейдаскоп», для якога сабраў, як каляровыя шкельцы, ці ня ўсё тое, што было раскідана па старонках прачытаных і аформленых ім кніг. Чаго там толькі няма: матылькі, карузьлікі, казюркі, напалову птушкі, напалову рыбы, напалову людзі… Там неба ў небе і неба на зямлі… Калейдаскоп гэты нават для тых, хто выпадкова ў яго зірне, дзіўны, а для таго, хто ведае хоць нейкія зь ягоных шыфраў, дзіўны ўдвая.
Неяк я распавёў Селешчуку гісторыю пра хлопчыка, які гадоў да дванаццаці нічога ня бачыў, апроч лесу, і нічога ня чуў, апроч казак. Ён быў сынам лесьніка, сям’я жыла ў лесьнічоўцы, і ягоны бацька казаў яму, што, апроч лесу, нідзе ў сьвеце і няма нічога.
Мне самому было трохі болей за дванаццаць, калі я спаткаў таго хлопчыка: мой бацька ўзяў мяне ў лес мох дзерці, хату зьбіраўся стаўляць. Да лесьнічоўкі мы невядома як, але дабраліся па нейкіх ваўчыных сьцежках на машыне — і хлапчук аслупянеў, яе ўбачыўшы. Пасьля, ашалелы, бег за намі ці не праз увесь лес, праз увесь свой казачны сьвет, які — найперш, у ягонай сьвядомасьці — ламала і трушчыла жалезная казюрка на колах…
Зусім нечакана гэтая «апошняя пастараль» даволі моцна Міколу ўразіла.
— Калі хочаш ведаць, ты пра мяне расказаў! Я таксама помню, як аднойчы ўварвалася ў мой сьвет жалеза. Зь ягоным чужым пахам, колерам. Адно што не ў лесьнічоўцы гэта было, а на хутары. Той хутар быў для мяне ўсім сьветам, ніякага іншага сьвету я ня ведаў. Адтуль я ўвесь сам, адтуль усе мае карузьлiкi і казюркi…
Тут надышла мая чарга ўразіцца, бо выглядаў ён чалавекам, які зусім натуральна, а значыць, нібы ад нараджэньня ўпісаны ў пэйзаж з гарадзкімі камяніцамі. Ва ўсякім разе, з такім чалавекам, як мне здавалася, я пазнаёміўся.
Пазнаёміліся мы ў майстэрні Аляксандра Кішчанкі, дзе па ўсёй падлозе былі расьсьцеленыя эскізы мазаікі, якая неўзабаве зьявілася на дамах па Ленінскім праспэкце — насупраць цяперашняга будынку Нацыянальнай бібліятэкі. Адным з эскізаў засьцяліўшы стол, Кішчанка паставіў кілішкі, кубкі і сказаў: «Чалавецтва падзяляецца на дзьве катэгорыі: адна п’е каву з каньяком, другая — каньяк з кавай. Вы да якой адносіцеся?..»
Мы аднесьліся да другой…
Помню, калі знаёміліся, ён, рукаючыся, трохі адхінуўся ўбок і назад, нібы аддаляючы позірк і ствараючы пэрспэктыву, у якой можна было б убачыць нешта яшчэ, апроч мяне, і белазуба расьсьмяяўся. Ня проста ўсьміхнуўся ветліва, як яно водзіцца пры знаёмствах, а ўголас расьсьмяяўся. Весела, адкрыта… Ні раней, ні пазьней не сустракаліся мне людзі, якія б, знаёмячыся, гэтак сьмяяліся…
Аляксандар Кішчанка, акрамя таго што быў бліскучым мастаком, меў яшчэ і талент фантастычнага апавядальніка. Фантастычнага ва ўсіх сэнсах — і найперш у тым, што амаль немагчыма было адрозьніць, што ў ягоных аповедах хаця ў нечым блізкае да праўды, а што — хаця ў чымсьці аддаленае ад выдумкі. Тым разам Кішчанка распавядаў пра сваё жыцьцё‑быцьцё ў Кіеве ў адным жытле зь Сяргеем Параджанавым. Пра тое, што Параджанаў, як усялякі паўднёвы чалавек, выдаваў сябе за тонкага знаўцу ўсіх на сьвеце напояў, найперш, віна. І аднойчы прывёз гляк віна з Грузіі, сказаўшы, што ні Кішчанка, ні хто‑небудзь іншы ў Кіеве такога боскага пітва не смакаваў, таму сёньня ён ладзіць вечарыну, каб хаця сябры іхныя той смакаты паспрабавалі і да скону за тое яму, Параджанаву, былі ўдзячныя. З тым і пайшоў кінарэжысэр Параджанаў на кінастудыю, а Кішчанка, пакуль Параджанаў працаваў і зьбіраў гасьцей, пабегаў па крамах, накупіў процьму рознай брыдоты, якая ў той час называлася віном, зьліў усё ў адзін тазік, дадаў цукру, мёду, спэцыяў, нагрэў гэты жудасны кактэйль на агні, астудзіў і напоўніў ім гляк, перад тым разьліўшы віно, якое ў гляку было, у пляшкі з‑пад брыдоты. Вечарам зьявіўся Параджанаў з гасьцямі, пачаў з гляка наліваць, разам з усімі піць, смакаваць, пытацца: «Ну як?..» — і ўсе вочы закочвалі: «О, боскае віно!..» — а калі тое «боскае» скончылася і Кішчанка з пляшак з‑пад брыдоты стаў наліваць сапраўднае, дык усе госці, і першы Параджанаў, сказалі: «Якое г….»
З падтэкстам, між іншым, аповед. Ня просьценькі.
Пакуль Кішчанка распавядаў, Селяшчук, мусібыць, ад захапленьня лупіў і лупіў мяне пад сталом каленам у калена — і якраз у левае, траўмаванае, так што я ледзь трываў. Калі выйшлі, я спытаў, чаго ён біўся аб мяне, як яйка аб яйка, не Вялікдзень жа, і ён адказаў: «Для мяне кожны дзень — Вялікдзень».
Праз усё ягонае жыцьцё гэта не было так, нават зусім было ня так, але ўсё ж іншым разам ён так сябе пачуваў.
Не насядзеўшыся ў Кішчанкі, зайшлі ў кавярню.
Як толькі прыселі, я сказаў, што, калі б быў мастаком, дык першае, што б зрабіў, намаляваў бы ягоны партрэт, калі ён белазуба сьмяецца, і ён зноў расьсьмяяўся: «Намёк тонкі, але я ня дурань, зразумеў…»
Нельга сказаць, што мы раз і на ўсё жыцьцё пасябравалі, але сышліся лёгка, як вада з вадой. Так бывае рэдка — і толькі ў тых выпадках, калі здаецца, што душа ў чалавеку, зь якім даў Бог спаткацца, сьвятлейшая за ваду ў ранішняй, яшчэ не ўскаламучанай, рэчцы. Хаця была другая палова 1970‑х, мне было трыццаць, яму ўсяго на год меней, і душы нашы ўжо не маглі быць не ўскаламучанымі — і такімі не былі…
Праз колькі гадзін, праведзеных у той вечар спачатку ў адной, пасьля ў другой і трэцяй кавярнях, стала зразумела, што я памыліўся ў першым сваім адчуваньні, прыняўшы яго за веселуна. Перада мной сядзеў клясычны адзінотнік. Адно што, дзякуй Богу, ня з тых адзінотнікаў, якія дастаюць сваёй адзінотай. Усё болей і болей аддаючыся натуры, ён зачыняўся, зачыняўся, пакуль ня шчоўкнуў замок. Ня маючы звычкі замкі ўзломваць, мы разьвіталіся, кожны кожнага пакінуўшы ў самім сабе.
Гады праз два ён напісаў карціну «Прыналежнасьць» — ці ня першую ў ягонай творчасьці («Хроніка аднаго вечара» і «Матылькі тут не жывуць» зьявіліся пазьней) выяву клясычнай, шчыльна замкнёнай у самой сабе, адзіноты. Прычым, адзіноты нібыта не ў адзіноце, а побач з гэткім жа, як і ты, боскім стварэньнем: з жанчынай, якая быццам бы блізкая, прызначэньне якой — рушыць сьцены адзіноты. Адзіноты ў кампаніі з тэлефонам, з гэтай прыручанай, а таму таксама нібыта блізкай, тэхнічнай прыладай, прызначэньне якой — па дратах прадзірацца ў неадзінотны сьвет. Але ніхто ня робіць тое, што павінен рабіць, не выконвае сваіх функцый, быццам для кожнага прадвызначаныя нейкія — ніхто ня ведае, якія — функцыі іншыя. Нібы прастору карціны (жыцьця) ён і яна разам запаўняюць выпадкова, не адно аднаму, а невядома каму прыналежныя…
Прыблізна гэтак я казаў яму пра карціну «Прыналежнасьць». Ён згаджаўся, што сутнасна мы ня толькі некаму, а нават самім сабе не прыналежныя — і нечакана згадаў даўні аповед Кішчанкі пра віно «боскае» і сапраўднае. Згадаўшы, стаў казаць, што сутнасьць таго, што мы робім, можа стаць падманкай, можа ня мець сутнаснага значэньня нават для нас саміх, калі мы не перакананыя, што за назвай зробленага ёсьць менавіта тое, што назва абазначае, што адно з адным супадае. Але добра: няхай сам ты пераканаўся, што вось гэта з гэтым супадае, а тое з тым — не, ды як пераканаць у тым іншых? І ці варта пераконваць, калі наша сутнаснае для ўсіх іншых — толькі назва, ім дастаткова толькі назвы. І яны як пілі, так і будуць піць, прыцмокваючы, г…, калі нехта назаве яго «боскім», і будуць ванітаваць ад сапраўды боскага, калі хтосьці назаве яго брыдотай. Абы нешта, віно ці г…, за гэтымі назвамі было — і нешта ж у кожным выпадку ёсьць…
Дзіўна, што так разважаючы (словы, можа, былі іншыя, але сэнс іх быў менавіта такі), ён раздражняўся, калі нехта, гледзячы на карціну, пытаўся: «А што тут намаляванае?..» І тую ж карціну «Прыналежнасьць» ён так «расказаў» адной нашай агульнай знаёмай, балерыне: «Вось гэтая — жанчына, вось гэты — мужчына, а во гэтае — тэлефон». Балерына, канечне, пакрыўдзілася.
Празь нейкі час і сам я выступіў амаль што ў ролі «балерыны». У 1983 годзе ў выдавецтве «Мастацкая літаратура» выходзіла мая кніга «Знак аховы», якую Селяшчук афармляў. Калі ён паказаў мне макет вокладкі, я спытаў: «А што ты тут намаляваў?.. Дзе тут я?..» Пытаючыся, я паспрабаваў падрабіцца пад «балетную» інтанацыю, але, дальбог, ня думаў яго пакрыўдзіць… Мне нават здавалася, што я жартаваў.
Ён ня стаў мне, як балерыне, тлумачыць: «Вось гэта…» Перавярнуў малюнак, паказаўшы чысты зварот — і ўсё.
Перад тым ён рабіў накіды мойго партрэту, і ў яго было некалькі маіх фатаздымкаў. Адзін зь іх ён і ўмайстраваў на вокладку замест малюнку. Сказаў: «Калі табе больш падабаецца глядзець на самога сябе, дык глядзі».
Прыйшоўшы наступным разам да яго ў майстэрню, я ўбачыў, што палатно са спробай майго партрэта загрунтаванае. Чысты зварот.
Такі вось, пры ўсёй зьнешняй мяккасьці, характар. Ці, можа быць, яму таксама здавалася, што ён жартаваў.
Мы не высьвятлялі адносін — проста нейкі час не сустракаліся. Можа, з паўгоду, пакуль Яўгенія Янішчыц не запрасіла нас абодвух у госьці, каб адсьвяткаваць выхад сваёй кнігі «Пара любові і жалю», якую таксама афармляў Селяшчук. У тыя часы зьяўленьне новай кнігі сапраўды было сьвятам.
Дома ў Янішчыц была і мая кніга «Знак аховы». Селяшчук узяў яе ў адну руку, кнігу Жэні ў другую, падняўся і спытаў: «Дзе тут я?..»
Ніхто, апроч нас, нічога не зразумеў…
Ня помню, хто, ці Жэня, ці Раіса Баравікова, у якой ці ня ў той жа год выйшаў у афармленьні Селешчука зборнік вершаў «Такое кароткае лета», спытала ў яго: «А чаму ты сфатаграфаваў Някляева, а не намаляваў?..» — на што ён адказаў, зьдзівіўшы калі ня ўсіх, дык мяне: — «Іх надта шмат, Някляевых, каб намаляваць аднаго». І прачытаў са «Знаку аховы»:
- Мой родны!.. Бог табе судзьдзя.
Суды сабе падобных лепяць.
Якая песьня ў лебедзя?
Як лебедзь.
Канфлікт быў, што называецца, вычарпаны. Але да партрэта майго ён так і не вярнуўся, на тым загрунтаваным палатне ўзьнікла іншая карціна…
Калі Мікола Селяшчук стаў ляўрэатам Дзяржаўнай прэміі, я надумаў павіншаваць яго нечаканкай. Выраблялі мы іншым разам нечаканыя штуковіны, каб нясумна было. Заявіўся я да яго з грачанкай у белых строях, якія пенай спадалі зь яе плячэй да ног, ды яшчэ тая грачанка з кубкам, у якім пенілася шампанскае, — вылітая дачка Зэўса і Мнэмасіны. І хоць невядома, якая, бо ніводная зь іх дзевяці дачок багіняй жывапісу не была, затое родам тая грачанка з паўвыспы Халкідзікі, якая амываецца Эгейскім морам і на якой знаходзіцца, як вядома, Бgion Oros, то бок Афон, Сьвятая гара. Якраз у той час я марыў пабываць на гары Галгофа, а Селя, як называлі Селешчука сябры, на гары Афон — і падвучаная мной грачанка з Афону, зь якой я выпадкова пазнаёміўся ў офісе габрэя з прозьвішчам Эфрон, прапяяла, з рэверансам падаючы шампанскае і пенячыся белымі, спадаючымі строямі: «Калі Селя ня йдзе да гары, дык…»
Зусім незадоўга да сваёй трагічнай сустрэчы з Тырэнскім морам ён піша карціны «Загнаны анёл» і «Падарожжа ў Афон». Першая мяне ўразіла, я прыходзіў паглядзець на яе ня раз і ня два, бо яна была пра тое ж самае, пра што думалася і як адчувалася ў той час мне самому. Можа быць, з банальнай нагоды пяцідзесяцігодзьдзя: сумнаватай, хаця яшчэ нібыта і палётнай, як у таго анёла, пары падвядзеньня вынікаў. Калі ў апошні раз (ва ўсіх сэнсах апошні) выпівалі мы ня каву з каньяком, а каньяк з кавай, я сказаў, што з назвамі, канечне, заўсёды праблема. Кнігу, бывае, лягчэй напісаць, чым назваць. Гэтаксама, зразумела, і карціну, але чаму ўсё ж загнаны анёл? Ён глянуў на мяне, як мне здалося, сумнавата, нават з жалем: «Не назваць жа было загнаны Някляеў…» І ўбачыўшы, як я наструніўся, узіраючыся ў твар анёла, тут жа дадаў, белазуба ўсьміхнуўшыся: «Ці Селяшчук…»
Другая карціна, «Падарожжа ў Афон», ніяк мяне не зачапіла… З той простай прычыны, што я і не здагадваўся пра яе існаваньне, ён мне яе не паказваў. Ня ведаю, чаму… Магчыма, хацеў згуляць у нечаканку… І хаця і праз час, празь дзесяць год, але згуляў.
У 2006 годзе Фэлікс Янушкевіч, Уладзімер Тоўсьцік, Уладзімер Савіч, Георгі Скрыпнічэнка, Уладзімер Вішнеўскі ды іншыя сябры Беларускай Акадэміі выяўленчага мастацтва наладзілі выставу ў менскім гістарычным музэі, якая шчымліва нагадала мне знакамітыя выставы гэтых жа, тады яшчэ маладых, мастакоў на праспэкце Машэрава. Сярод іх твораў, выстаўленых у гістарычным музэі, я і ўбачыў упершыню карціну Міколы Селешчука «Падарожжа ў Афон». Прычым, каб не падвёў мяне да карціны, якая вісела ў ня надта асьветленым кутку, амаль адразу за дзьвярыма пры ўваходзе, Леанід Дранько‑Майсюк, дык я б мог яе і ня ўбачыць…
…Паміж дзьвюма скаламі, адна зь якіх, мусібыць, Сьвятая гара з узьнесенымі на яе храмамі, як паміж Сцылаю і Харыбдай, — карабельчык. Ён пад ветразем, але пад такім, што ледзь вецер зварухнецца — ветразь сарвецца. На карабельчыку кот, сабака, чатыры даволі дзіўныя мужчыны і адна ня менш дзіўная аголеная жанчына. Людзі гэтыя, як і прыручаныя імі зьвяры, быццам бы разам, бо ў адным карабельчыку, і ў той жа час яны — кожны паасобку. Настолькі асобна, што думаеш: калі раптам карабельчык пачне патанаць, то наўрад ці нехта некага стане ратаваць…
Карабельчык нібыта застыў на вадзе, і здаецца, што ніхто з тых, хто апынуўся на гэтым маленькім каўчэгу, ня ведае ні таго, куды плыць, ні таго, ці плыць наагул? Хаця з мора паміж скаламі вырастаюць чатыры кветкі, якія кожны з чатырох мужчын, паплыўшы, можа сарваць для жанчыны. Але не падобна, што ў падарожжа гэтае выбраліся яны па кветкі. На тварах іх адначасна і неспатоленасьць, і спатоля, і зблуканае сьвятло парываньняў, і цені стомы, і няўцямнасьць, і рэшткі надзеі… Паплылі яны, падобна, нават не для таго, каб даплыць, падняцца на скалу і ўвайсьці ў які‑небудзь з храмаў… Нейкая іншая ў іх мэта плаваньня, ці яе зусім няма… Альбо яна ўжо дасягнутая — і яны адплываюць… Над імі, на мачце, чатыры чайкі, гатовыя адляцець… І ўсё гэта разам: і чатыры мужчыны, і жанчына, і кот, і сабака, і чайкі, і кветкі ў моры, і зблуканае сьвятло парываньняў, і стома, і няўцямнасьць, і надзея называецца, як сьведчыць надпіс на борце карабельчыка, — Ул. Някляеў.
Адразу ўспомнілася: «Іх надта шмат, каб намаляваць аднаго…» І ажно горла перахапіла: «Ну, Селя…»
Жэст?.. Жэст — ды яшчэ які! Жэст сапраўднага мастака. Ня мог жа ён думаць, што разьвітальны.
Хто ведае: можа, падарожжа нашае сапраўды бясконцае — і ўсе мы яшчэ спаткаемся на карабельчыку, які плыве і да Сьвятой гары, і невядома куды… І, можа быць, спаткаемся мы ня толькі ўсе з усімі, але і кожны з самім сабой.
 |
