Сярод усіх архітэктурных будынкаў найбольш спрыяюць зараджэнню вакол сябе міфаў і легенд, мабыць, замкі і турмы. І ў гэтым галоўнай менскай турме пашанцавала ўдвая — яна і замак, і турма адначасова. Але, на жаль, многія гісторыі пра Мінскі турэмны замак, што «вандруюць» з аднаго артыкула ці кнігі ў іншыя, і трапілі нават у сур’ёзныя даследаванні, і, вядома, у «Вікіпедыю», часта далёкія ад праўды. Шмат памылак закралася і ў біяграфію чалавека, які даў замку адну з яго неафіцыйных назваў — Пішчалаўскі — Рудольфа Станіслававіча Пішчалы. Паспрабуем удакладніць некаторыя з іх.
Многіх памылак удалося б пазбегнуць, калі б даследчыкі азнаёміліся з апублікаваным яшчэ ў 1869 у «Мінскіх губернскіх ведамасцях» артыкулам «Матэрыялы, датычныя дзейнасці Мінскага камітэта папячыцельства аб турмах з часу яго існавання». У ёй выкладаецца кароткая гісторыя будаўніцтва Мінскага турэмнага замка. Многія факты былі атрыманы аўтарам у Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі ў працэсе працы над кнігай пра гісторыю «Валадаркі».
Першыя памылкі звязаныя з паходжаннем назвы «Пішчалаўскі замак».
1. Мінскі турэмны замак першапачаткова быў жылым палацам або замкам Пішчалы, а таксама выкарыстоўваўся як абарончае збудаванне
Шпілеўскі П. М. «Падарожжа па Палессі і Беларускім краі» (апублікаваны ў 1853-1855 гадах): «Гарадзішча - маёнтак пана Пішчалы, таго самага, якому належыць будынак менскай турмы, або астрога, што быў некалі жылым палацам і нават цяпер яшчэ вядомы пад імем замка Пішчалаўскага».
Самусік А., кандыдат гістарычных навук. («Беларуская Бастылія, Пішчалаўскі замак, Мінск»): «У сярэдзіне 1820-х гадоў на паўднёва-заходняй ускраіне тагачаснага Мінска на натуральным узвышшы пачалося будаўніцтва незвычайнага ва ўсіх адносінах будынка. У той далёкі час гэты раён называўся Раманаўскім прадмесцем і быў забудаваны пераважна аднапавярховымі драўлянымі хаткамі. Тым больш дзіўным быў палац, які тут узводзіўся … Якую мэту пераследваў Пішчала, узводзячы сабе такі арыгінальны палац, невядома. Верагодней за ўсё, ён проста хацеў мець самую незвычайную гарадскую рэзідэнцыю ў Мінску. Аднак пры гэтым любы разважны чалавек таго часу павінен быў разумець, што мясцовыя расейскія ўлады не дапусцяць існавання ў адноснай блізкасці ад цэнтра губернскага горада прыватнага замка, які лёгка мог ператварыцца ў цэнтр новага шляхецкага паўстання ў Беларусі (чарговае, дарэчы, ўспыхнула ў 1830-1831 гадах). Таму няма нічога дзіўнага ў тым, што гарадской рэзідэнцыяй Пішчалаўскі замак прабыў нядоўга. Па ініцыятыве губернатара і са згоды Пецярбурга будынак быў выкуплены ва ўладальніка і пераўтвораны ў турму …».
Па матэрыялах газеты «За кратамі» (№12 2009): «Першапачаткова замак выкарыстоўваўся як абарончае ўмацаванае збудаванне, але вельмі хутка яго пераабсталявалі для турэмных патрэб …».
На самай справе, замак — гэта традыцыйная для Расійскай імперыі назва турэмнага будынка, нароўні з турмой або астрогам. Мінскі турэмны замак - а менавіта гэта найбольш часта сустракаецца афіцыйная назва ўстановы, ад пачатку быў пабудаваны як турма і ўсе амаль 200 гадоў сваёй гісторыі быў толькі турмой. «Матэрыялы …» сведчаць: «Цяперашні Мінскі губернскі астрог пабудаваны ў 1825 на 246 чалавек …». З прычыны драхласці старога астрога «ў 1821 годзе былы Мінскі губернатар Гецэвіч увайшоў з прадстаўленнем да міністра унутраных спраў аб пабудове каменнага астрога ў г. Менску». На што Будаўнічы камітэт вылучыў каштарыс ў 239.283 рублі 20 капеек асігнацыямі, «на якую суму і аб’яўленыя былі ў губернскіх упраўленнях таргі, якія адбыліся ў снежні таго ж года». Таргі былі найбольш пашыраным спосабам атрымаць для дзяржаўных заказаў падрадчыка, здольнага прапанаваць найбольш выгадныя ўмовы.
2. Пішчала быў архітэктарам замка
Чарняўская Т. І. (Пішчалаўскі замак \\ Памяць: Гіст.-дакум. Хроніка Мінска. У 4 кн. Кн. 1-я. - Мн.: БелТА, 2001. С. 418): «Узведзены ў 1825 на ўскраіне Мінска ў Раманаўскім прадмесці па праекце архітэктара Пішчалы».
Лашкевіч Кастусь (Што чакае легендарную турму «Валадарку»? \\ Tut.by, 2009/03/03): «Турма ў стылі ранняга класіцызму ўзведзена ў 1825 годзе на гары ў Раманаўскім прадмесце па праекце архітэктара Пішчалы, у гонар якога і была ахрышчана Пішчалаўскім замкам».
Самусік А.: «Праект стварэння гэтак своеасаблівага па тых часах для Беларусі палаца падрыхтаваў мясцовы памешчык Пішчала, які валодаў недалёка ад горада невялікім мястэчкам Гарадзішча».
Вернемся да тэксту «Матэрыялаў …», якія распавядаюць пра вынік таргоў: «На гэтых таргах пабудова засталася за памешчыкам Рудольфам Пішчалам, што быў потым старшынёй Палаты і членам, а затым дырэктарам Турэмнага камітэта, які ўзяўся пабудаваць каменны замак з такімі ж агароджай і жалезным дахам за 226.850 рублёў 50 капеек асігнацыямі «, што ў пераліку на срэбра склала 64.814 рублёў. «Па кантракце ён абавязаўся распачаць пабудову 15 мая 1822 года, а скончыць ніяк не пазней 15 мая 1825 года. У снежні 1824 Пішчала данёс, што пабудова ўжо скончана «. Падрадчык прасіў выдаць яму пакінутыя грошы і прыняць турму ў казённае ведамства, што і зрабіла аўтарытэтная камісія 30 студзеня 1825 года (такім чынам, у гэтым годзе «Валадарка адзначыла сваё 190-годдзе).
3. Мінскі турэмны замак пабудаваны па праекце мінскага губернскага архітэктара Казіміра Хршчановіча
Шаркоў А. (прафесар Акадэміі МУС Беларусі, доктар гістарычных навук, аўтар манаграфіі «Крымінальна-выканаўчая сістэма Рэспублікі Беларусь: гісторыя і сучаснасць») \\ Інтэрв’ю Бествицкі Ю. \\ «Валадарка: турма і торба» \\ «Рэспубліка», 14.03.2009: «спраектаваў ж мінскі астрог губернскі архітэктар Казімір Хршчановіч. Самае дзіўнае, што многія паважаныя крыніцы сёння памылкова сцвярджаюць, быццам праект замка належыць Рудольфу Пішчалу, а не губернскаму архітэктару Хршчановічу. Вось адсюль і пайшла гістарычная назва замка Пішчалаўскі, а імя архітэктара было незаслужана забыта».
Корбут В. («Пішчала, які пабудаваў замак» \\ «СБ Беларусь сегодня», 2004/06/09, пасля, гэты артыкул апублікаваны ў кнізе «Минск. Лучший вид на этот город»): «Напрыклад, што мінскі астрог на самай справе спраектаваў губернскі архітэктар Казімір Хршчановіч. А Пишчала датычны да замка з другога боку - гаспадарчага …».
«Вікіпедыя»: Будынак у стылі ранняга класіцызму узведзены ў 1825 годзе на гары ў Раманаўскім прадмесці па праекце архітэктара Казіміра Хршчановіча (на замову памешчыка Рудольфа Пішчалы, у гонар якога будынак ахрысцілі Пішчалаўскім замкам).
Казімір Хршчановіч, сапраўды, быў доўгія гады мінскім губернскім архітэктарам, быў сапраўдным спецыялістам сваёй справы і па яго праектах у Мінску пабудавана нямала. Безумоўна, падобны праект быў яму па сілах. Але …
Ён не быў не толькі аўтарам праекта, але, наогул не браў ніякага ўдзелу ў будаўніцтве Мінскага турэмнага замка. У доказ можам працытаваць знойдзены аўтарам дакумент: «Губернская Прысутнасць, слухалі прапанову Мінскага г. Грамадзянскага Губернатара і Кавалера ад 8 кастрычніка за №9053, якім тлумачыўшы: што з нагоды падачы Яго Васпану Мінскім губернскім Архітэктарам тытулярным саветнікам і Кавалерам Чахоўскім просьбы, аб звальненні яго па старасці гадоў і хваробе зусім ад службы, абраўшы на яго месца былога Віленскага Імператарскага Універсітэта архітэктарскага памочніка, Кандыдата Філасофіі Казіміра Хршчановіча». І гэта пасяджэнне адбылося 27 кастрычніка 1825, г.зн. праз 10 месяцаў пасля прыёмкі турмы камісіяй. Такім чынам, калі праект турэмнага замка і быў распрацаваны мясцовым архітэктарам, то гэта быў не Хршчановіч, на плечы якога леглі толькі неаднаразовыя дарагія рамонты будынка. А ён «выбудаваны быў не зусім добра і трывала, так што ў 1826 Хршчановіч патрабаваў ужо грошай на папраўку столяў і юляшанага даху ў колькасці 1246 рублёў асігнацыямі». У выніку «зэканомленых» Рудольфам Пішчалам грошай, відавочных памылак будаўніцтва (так, турэмная царква была ўладкованая не па правілах алтаром на ўсход, а, наадварот, на захад, і ўвесці яе ў дзеянне ўдалося толькі ў 1829) і, відавочна, няскончанага праекта, за 40 гадоў на штогадовыя рамонты было выдаткавана 32.261 рублёў срэбрам, г.зн. палова кошту самой пабудовы. Акрамя капітальных рамонтаў, падчас якіх некалькі разоў перакладаліся ўсе драўляныя перакрыцці і жалезны дах, будынак зведаў і больш сур’ёзныя змены. Напрыклад, да сцен з чатырох бакоў былі прыбудаваны драўляныя прыбіральні, бо першапачаткова пабудаваныя ў ім каменныя былі нязручныя для ачысткі і запоўнілі ўсю турму пастаянным смуродам.
4. Пішчалаўскі замак пабудаваны па арыгінальным архітэктурным праекце
Чарняўская Т. І.: «У аснову праекту пакладзены вобразы гатычнага беларускага замка».
Гэта, бадай, самае рамантычнае вызначэнне стылю, у якім выбудаваны замак, але далёка не адзінае: «замкавы комплекс у псеўдагатычным стылі», «будынак у стылі ранняга класіцызму», «у стылі класіцызму», «замак адносіцца да помнікаў ранняга перыяду неаготыкі», «па класічным праекце гатычнага замка, якімі іх будавалі на беларускіх землях», «у яго аснову паклалі тыпавую канструкцыю заходнееўрапейскага гатычнага замка» і да т.п. Але на самой справе, усё ішло зусім інакш. Праект Мінскага турэмнага замка быў тыповы для турмаў Расійскай імперыі! Для таго, каб у гэтым пераканацца, дастаткова паглядзець на малюнкі пабудаваных прыблізна ў гэты ж час губернскіх турэмных замкаў у Астрахані (пабудаваны ў 1822-24 гадах, архітэктар Дэпедры, цяпер СІЗА №1 «Белы лебедзь»), Ніжнім Ноўгарадзе, Харкаве (1822 -23, архітэктар Шарлеман-Бадэ) і нават вядомы Уладзімірскі цэнтрал (СІЗА-1 г. Уладзіміра). Пэўнае падабенства можна знайсці і ў вежаў «Валадаркі» з вежамі «Бутыркі».
5. Мінскі турэмны замак быў пабудаваны як трохпавярховы будынак
Шаркоў А.: «Турэмны замак размяшчаўся па тых часах за горадам, у канцы шырокай вуліцы Турэмнай (таксама Саборнай). Ён уяўляў сабой прыгожы трохпавярховы будынак з чатырма вежамі па баках, увянчанымі лесвіцамі».
Самусік А.: «Кампактны трохпавярховы будынак, прастакутны ў плане, меў па кутах чатыры масіўныя круглыя вежы, што трохі выступалі за агульны перыметр …»
Першапачаткова Мінскі турэмны замак быў двухпавярховым, праўда, у ім быў падвальны паверх, дзе размяшчаліся камеры для сакрэтных арыштантаў, кухня, майстэрні і іншае. Але па прычыне пастаяннай перапоўненасці турмы (колькасць вязняў даходзіла ў часы паўстанняў або з прыбыццём чарговых этапаў да 450 чалавек) ў 1884 годзе паўстала пытанне аб пабудове ў Мінску новай турмы ці хаця б дадатковага будынка. Але ў Галоўным турэмным упраўленні МУС знайшлі немэтазгодным марнаваць грошы на новае будаўніцтва і прапанавалі проста дабудаваць трэці паверх. Нават беглага погляду на турму дастаткова, каб разглядзець «шво» ад гэтай прыбудовы, скончанай у 1890 годзе.
Цяпер надамо ўвагу самому Рудольфу Пішчалу.
6. Пішчала быў 1) графам, 2) мінскім мешчанінам, 3) калежскім саветнікам (патрэбнае падкрэсліць)
Сакалоўская А. (Кальварыя смутак мой светлы. «СБ Беларусь сегодня», 2002/11/02, інтэрв’ю В. Корбуту): «Не толькі мінчукам вядомая найстарэйшая турма на вуліцы Валадарскага … А пабудавана «вязнiца» была ў пачатку ХІХ стагоддзя мінскім мешчанінам Пішчалам».
Корбут В.: «Пішчала… меў пасаду калежскага саветніка Мінскай губерні».
Рудольф Станіслававіч Пішчала, безумоўна, не быў ні першым, ні другім, ды і трэцім не быў ні на момант будаўніцтва ім турмы, ні на момант выхаду на пенсію. Хоць, безумоўна, што, уздымаючыся ўверх па службовай лесвіцы, ён нейкі час быў у гэтым званні: 16 сакавіка 1843 года Рудольф Пішчала быў прызначаны ў калежскія дарадцы, а 4 мая 1848 «ва ўзнагароду руплівай службы Усяміласцівейша ўганараваны ў стацкія саветнікі». На пенсію жа ён выйшаў у больш высокім рангу: сапраўднага стацкага саветніка, што можна супаставіць з вайсковым чынам генерал-маёра, у той час як калежскі саветнік — гэта ўсяго толькі палкоўнік.
А вось што тычыцца яго саслоўнага паходжання, то і тут не абышлося без сюрпрызаў. Гісторыя з доказам родам Пішчалаў шляхецкага паходжання выйшла пацешная. Даказаць сваё шляхецкае паходжанне ўдавалася шматлікім родам, якія не толькі ніколі не мелі сваёй зямлі, але нават і ў найлепшыя для сябе часы не падымаліся вышэй зямян (праслойка асабіста свабодных людзей, па ладу жыцця і дабрабыту часта бліжэйшых да сялянаў, арандатараў, якія жывуць на чужой зямлі за чынш). Прычым, часта гэтыя доказы засноўваліся на больш чым сумніўных дакументах. Дык вось род Пішчалаў, прадстаўнікі якога не толькі валодалі вялікімі зямельнымі маёнткамі і прыгоннымі сялянамі, але і займалі ганаровыя пасады ў іерархіі ВКЛ, не змог даказаць сваё дваранскае паходжанне!
У 1847 прадстаўленыя Рудольфам Пішчалам доказы былі знойдзеныя сумніўнымі. Таму «Часовая Прысутнасць Герольдыі не можа зацвердзіць вызначэння Мінскага Дваранскага дэпутацкага сходу аб унясенні Рудольфа Міхаіла Станіславава сына ў 6-ю частку Дваранскай радаводнай кнігі». Як правіла, пасля такога рашэння Герольдыі заставаўся адзіны выхад — запісацца ў адно з ніжэйшых саслоўяў, і, такім чынам, Рудольф Пішчала мог апынуцца ў спісах мінскіх мяшчан. Але выратавала яго тое, што на момант гэтага рашэння ён займаў ужо вельмі высокую пасаду, меў ганаровы чын і быў узнагароджаны некалькімі ордэнамі. Таму было вырашана, улічваючы яго асабістыя заслугі, што ён «набыў права на спадчыннае шляхецкае званне», і прапанавана ўнесці яго ў 3-ю частку радаводнай кнігі (грамадзяне, якія выслужылі дваранства службай).
7. Абшарніку Пішчалу належаў спадчынны маёнтак Гарадзішча, размешчаны ў раёне Бараўлянаў
Корбут В.: «Пішчала … валодаў спадчынным маёнткам Гарадзішча пад Мінскам, у раёне Бараўлян …». Шаркоў А.: «Пішчала, чалавек заможны і аўтарытэтны, меў пасаду калежскага саветніка Мінскай губерні, а таксама ордэны Святой Ганны другой ступені і Святога Уладзіміра трэцяй ступені. Каля Мінска ў раёне Бараўлян ён валодаў спадчынным маёнткам Гарадзішча, таму гарадскія ўлады смела даверылі памешчыку адказны аб’ект».
На самай справе, Рудольф Пішчала быў уладальнікам спадчыннага маёнтка Гарадзішча, які знаходзіцца на паўднёвы захад ад горада Мінска, недалёка ад МКАД. Так, таго самага — легендарнага — на рацэ Менцы, дзе па здагадцы гісторыкаў знаходзіўся старажытны Менск. Панскі дом стаяў проста паміж валамі, там, дзе цяпер стаіць камень з мемарыяльнай таблічкай і футбольнае поле. Але, акрамя Гарадзішча, у сям’і Пішчалаў былі і іншыя валоданні, напрыклад, маёнтак Бохань ў Магілёўскай губерні.
8. Пішчала пахаваны на Кальварыі
Сакалоўская А.: «Пішчалы таксама пахаваны на Кальварыі …». Корбут В.: «… Даследчыца Ала Сакалоўская распавядала пра гісторыю мінскіх Кальварыйскіх могілак. І між іншым заўважыла, што тут пахаваны Пішчала — будаўнік знакамітага турэмнага замка ў Мінску, вядомага ў народзе як «Валадарка». Праўда, удакладніла: магіла гэтага чалавека да гэтага часу не знойдзена …».
Нядзіўна, бо яго магілы там няма. На Кальварыі пахаваныя тры яго сястры і пляменнік, а 76-гадовы сапраўдны стацкі саветнік Рудольф Станіслававіч Пішчала памёр 12 мая 1866 года ў сваім маёнтку Гарадзішча, дзе і пахаваны на мясцовых могілках. Праз 4 гады ў 1870 годзе на тым жа могілках была пахавана і памерлая ад сухотаў у горадзе Мінску яго 76-гадовая ўдава Сафія Пішчала. Праўда, хутчэй за ўсё, гэтыя магілы не захаваліся. Ва ўсякім выпадку, аўтару не ўдалося іх адшукаць. Магчыма, што мясцовыя жыхары нешта ўспомняць аб гэтых пахаваннях.
9. У Рудольфа Пішчалы засталіся нашчадкі
Сакалоўская А.: «Ала Станіславаўна распавяла, што калі ў 1997 годзе выйшла яе першая кніга аб Кальварыі, да яе звярнулася нейкая жанчына. Яна апынулася з роду тых самых Пішчалаў, якім мы абавязаныя пабудовай «Валадаркі». ГПані Пішчала паведаміла, што іх прозвішча — адзінае ў горадзе».
Корбут В.: «Дзесьці, здаецца, жыве яго спадчынніца …».
Рудольф Пішчала быў жанаты двойчы, але ў абодвух шлюбах ў яго не было дзяцей. Больш за тое, на момант, калі ён падаваў дакументы на шляхецтва ў Герольдыю, ён з’яўляўся апошнім жывым мужчынам, спадчыннікам па мячы з гэтага роду (ва ўсякім выпадку, з тых, пра існаванне якіх ведаў сам Рудольф).
10. Пішчала і яго сёстры не пакінулі нашчадкаў
Корбут В.: «Рудольф не пакінуў нашчадкаў, як і тры яго сястры — Караліна, Генрыета і Тэкля. Род згас».
Тры сястры Пішчалы дажылі да вельмі сур’ёзнага веку: Караліна памерла ў 74 гады, Тэкля ў 80, а Генрыета ў 103 гады! З іх, нягледзячы на ўсе іх багацці, замужам была толькі Караліна, па мужу Паржэцкая. Наогул, у родзе Пішчалаў было шмат жанчын, якія так і не зведалі сямейнага шчасця. У Караліны і Восіпа Паржэцкіх было трое дзяцей: Кацярына, Язэп і Генрых, у якога з яго жонкай Верай было таксама трое дзяцей: Рудольф (мяркуючы па ўсім, названы ў гонар любімага дзядзькі), Язэп і Караліна.
А ў завяршэнне развеем яшчэ два міфы, датычныя самой турмы, а дакладней, аднаго з самых цікавых момантаў — гісторыі ўцёкаў з Мінскага турэмнага замка.
11. Адзіным уцекачом з Пішчалаўскага замка быў Фелікс Дзяржынскі
«Вікіпедыя»: «За ўсю гісторыю існавання ўцёкі атрымаўся толькі ў аднаго чалавека - Ф. Э. Дзяржынскага».
Восіпаў М. (Валадарка: учора і сёння \\ Вячэрні Мінск, 7 верасня 2010 г): «Кажуць, за ўсю гісторыю яе існавання ўцячы ўдалося толькі аднаму чалавеку - Феліксу Дзяржынскаму».
Дзяржынскі здзейсніў некалькі ўцёкаў, але ніводнага з турмы. Усе ўцёкі ажыццёўленыя Феліксам з ссылкі. Пераканацца ў гэтым можна з афіцыйных біяграфій рэвалюцыянера. У Мінскім турэмным замку Дзяржынскі мог быць толькі з этапам у Сібір (большасць яго затрыманняў адбывалася ў Варшаве), але з «Пішчалаўскага замка» ён не ўцякаў.
12. Мінскі турэмны замак - адна з самых надзейных турмаў свету, з якой за амаль 200 гадоў гісторыі ўцёк толькі адзін чалавек (Дзяржынскі)
Восіпаў М.: «Сярод знаўцаў Валадарка лічыцца адной з самых надзейных турмаў свету».
«Вікіпедыя»: «Адна з самых надзейных турмаў свету … Былі таксама дзве спробы ўцёкаў, але абедзве скончыліся няўдала…».
Гэта сцвярджэнне абсалютна не адпавядае рэчаіснасці. Проста гісторыяй Мінскага турэмнага замка да гэтага часу, нягледзячы на тое, што гэта адзін з самых старых будынкаў горада Мінска, ніхто сур’ёзна не займаўся. «Наша Ніва» ужо пісала пра некалькі ўцёкаў з менскай турмы — у тым ліку пра ўцёкі Вінцэнта Чапкоўскага («Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч і падробка пячатак»). Але гэта ўсяго толькі вяршыня айсберга. Поўную гісторыю уцёкаў з менскай турмы, а іх налічваецца некалькі дзясяткаў, аўтар плануе выкласці ў асобнай кнізе.
Найбольш простымі і частымі ўцёкамі былі ўцёкі са знешніх работ. Так, у дарэвалюцыйны час арыштанты, асуджаныя на невялікія тэрміны, хадзілі ў суправаджэнні некалькіх наглядчыкаў на працы па ўсім горадзе: прыбіралі снег, масцілі дарогі, працавалі на мінскай бойні, працавалі за агароджай ў турэмным садзе, выконвалі іншыя цяжкія працы. Толькі ў маі 1905 са знешніх работ былі здзейсненыя дзве ўдалыя спробы ўцёкаў, у выніку якіх збеглі 3 арыштанты, 10 чэрвені 1909 збеглі адразу 3 арыштанты, 27 ліпеня 1911 г - яшчэ двое, 23 ліпеня 1912 - яшчэ адзін вязень … Двойчы ўцякаў са знешніх работ кат турмы Тэадор Рамбоўскі ў 1835 і 1838 гадах.
Але за амаль 200 гадоў гісторыі і з самога замка збегла некалькі дзесяткаў чалавек, ня менш арыштантаў здзейснілі няўдалыя спробы. Мінская турма сутыкнулася з усімі магчымымі відамі ўцёкаў: падкопы, пераапрананні, подкуп ахоўнікаў, арыштанты спускаліся з даху па зробленых з пасцельнай бялізны вяровак, прабівалі дзіркі ў сценах, выломвалі дзверы або адчынялі адмычкамі … 18 мая 1831 года каля трыццаці арыштантаў паднялі бунт і спрабавалі, адабраўшы ў ахоўнікаў стрэльбы, прабіцца на волю, але турэмшчыкі апынуліся мацнейшымі. 3 мая 1860 года з сакрэтнай камеры збег арыштант Бауль-Цін Тажэтдзінаў, прычым, збег разам з ахоўнікам Янам Пітэрам. 18 сакавіка 1904 з турмы збег палітычны арыштант Гемель-Арон Аўрын, а ўжо 20 красавіка - Юрый Банцарэвіч, а ў ноч з 2-га на 3-е снежня падчас няўдалай спробы з гарышча замка знялі пяцёх арыштантаў, якія прабілі дзірку ў сцяне камеры. Затое ў ноч з 29 на 30 ліпеня 1905 з замка збегла адразу 7 чалавек. 8 лістапада 1907 г у камеры №8 быў знойдзены велізарны лаз, выкананы ў 70-сантыметровай сцяне - арыштанты планавалі па ім з трэцяга паверха (!) спусціцца ў падвал. Такім чынам, Мінскі турэмны замак ніяк не можа прэтэндаваць на званне самай надзейнай турмы.
Сапраўдная праца над гісторыяй Мінскага турэмнага замка яшчэ вядзецца, таму ўсе мы можам разлічваць, што не толькі «Пішчалаўскі замак», але і сучасная «Валадарка» адкрые перад намі яшчэ сотні старонак жыцця, напоўненага як жорсткасцю і пакутай, так і нястрымнай прагай волі. Бо і сама гісторыя СІЗА №1 горада Мінска яшчэ не скончана і пішацца ў нашы дні.
* * *
Зміцер Дрозд
гісторык-архівіст, аўтар кніг «Землеўласнікі Мінскай губерні 1861—1900», «Землеўласнікі Мінскай губерні 1900-1917». Пасля Плошчы-2010 быў асуджаны за ўдзел у «масавых беспарадках» на тры гады калоніі ўзмоцненага рэжыму. Выйшаў на волю ў жніўні 2011.
