Вінцэсь Мудроў. Вятрак. Апавяданне 13

— Бачыш лясок? За ім ужо была Польшча.

Мішка Марыновіч зацягваецца цыгарэтай, цісне на газ, і спіна Сцяпанава ўціскаецца ў прыслон сядзення.

Цёмна­зялёная сцяна, якая здалёк выглядала ўзлессем пушчы, паўстала паласой высозных елак.

Мішка перахоплівае Сцяпанаў позірк, торгае галавой.

— Палякі ўздоўж мяжы лес садзілі. Не ведаю, дзеля якой халеры. Відаць, каб Саветаў не бачна было. Тыя ўздоўж мяжы на трактарах ездзілі ды песні спявалі. Аматары былі… пускаць чмуру ў вочы.

Мішка мацюкаецца і распавядае пра свайго дзеда Ахрэма, які ў маладосці садзіў тыя самыя елкі і за атрыманыя грошы справіў сабе новы гарнітур.

Дагэтуль машыну — чорны Jeep Commander — добра трэсла, а тут раптам паехалі па раўнюткай шашы, і матор ужо не азываўся абуранымі абертонамі на пад’ёмах дарогі.

— Мяжа і цяпер адчуваецца, — Мішка топіць понаж газу — і стрэлка спідометра паўзе да адзнакі 110 кэмэ. — Іншы раён, іншыя гаспадары, іншыя дарогі.

Сцяпан салодка пазяхае, заплюшчвае вочы і згадвае, калі апошні раз выпраўляўся на рыбалку:

— Дык, кажаш, і язі вядуцца, і акуні?

— Калі на вуду нічога не зловім, у швагра сетка ёсць. Так што не хвалюйся — без рыбы не вернешся.

Вінцэсь Мудроў, пісьменнік з Полацка.

На роўнай шашы Сцяпана пачаў адольваць сон. На чарговым павароце ён ачуўся, страсянуў галавой і ўтаропіўся на дзіўную драўляную спаруду, што праплывала за вакном. Шэрая, стромкая, яна пнулася ўгору сваім вострым дахам, і вечаровае бясколернае неба мякка свіцілася ў шчылінах збуцвелых дошак.

— Што гэта? — выдыхнуў Сцяпан, і Марыновіч, не павярнуўшы галавы, прамармытаў:

— Вятрак быў. Згніў увесь — не сёння, дык заўтра паваліцца.

— А ну спыні! — з панікай у голасе выдыхнуў Сцяпан, схапіў Марыновіча за локаць, і той, на поўнай хуткасці, ударыў па гамульцах.

Джып матлянуўся і, заехаўшы пярэднім колам у прыдарожную канаву, спыніўся.

— Цьфу, бляха… ледзь не перакуліліся, — Мішка даў задні ход, выцер рукавом лабаціну.

— Паглядзець хачу, — вінавата выдыхнуў Сцяпан, вылазячы з машыны.

…Млын стаяў на пакручастым пагорку і Марыновіч, які ішоў ззаду, злёгку засопся.

— Пасля вайны… бацька казаў… яшчэ малолі… А потым стаяў… закінуты, — гукаў Мішка, не дабіраючы розуму, на якую халеру сябру спатрэбілася гэтае ламачча. — Летась адно крыло яшчэ трымалася, а цяпер і яно адвалілася.

Крыло ляжала ўпоперак пагорка і было падобнае на пяро аграмаднай дагістарычнай птушкі.

— Мы падлеткамі, памятаю, на іх круціліся. Схопішся за крыло — цябе і падымае ўгору. Аднойчы вось так узняўся на самую верхатуру, а сябрукі другое крыло затрымалі — я і захрас там, нагамі боўтаючы. Стаў спускацца. А дрэва збуцвелае — усе рукі былі ў стрэмках, — задыхана, хуткагаворкай, распавядаў Марыновіч, тым часам як Сцяпан, прыпаўшы на калена, мацаў рукою падгнілую дранку, якой было абабітае млынавое крыло.

У самім млыне панаваў мяккі прыцемак і пахла мышамі. На доле дошкі згнілі, пазбавіўшы вятрак апірышча, і даводзілася толькі дзівіцца — якім чынам ён яшчэ стаіць на зямлі.

— Галоўны вал, — Мішка паляпаў далонню па таўшчэзным стаўбуры, — на ім усё і трымаецца. Вунь, бачыш, драўляныя шасцерні, — Марыновіч тыцнуў пальцам угору, — крылы іх круцяць, а яны вал варочаюць. А пасярэдзіне вала — вунь, зірні — яшчэ адна шасцярня, якая жарон круціла.

Каля самай сцяны ляжаў расколаты напалам каменны блін. Сцяпан прысеў на кукішкі, змахнуў рукой пыл, і на шурпатай паверхні яскрава адбіліся лічбы: «1914».

— Год вырабу. Відаць, жарнасек выбіў, — Марыновіч таксама прысеў на кукішкі, правёў рукой па камені. — Адразу бачна — гэта ніжні жарон. Ён быў нерухомы. Круціўся толькі верхні.

— Шкада, раскалоўся, — уздыхнуў Сцяпан, ды з такім жалем, што здзьмуў пыл з краю каменнага бліна.

— Збіраешся млын запусціць? — хмыкнуў Марыновіч і абабіў далоні. — Калі жарон расколваўся, яго жалезнай рэхвай сцягвалі і далей малолі. А новы зрабіць было не так і проста. Не ўсякі камень падыходзіў. Скажам, з граніту не рабілі — шукалі кварцавы, мяккі. Уяўляеш, колькі працы было жарнасекам? Знайдзі камень, прывязі — ды не на машыне, а на конях, — абчашы ды яшчэ на рабочую паверхню барозны насячы. Памацай жарон знізу… там павінны быць разоркі набітыя.

Хвілін праз пяць сябры вылезлі з млына.

— Хочаш перацягнуць на аграсядзібу? — Марыновіч укінуў у рот цыгарэту — паліў ён выключна «данхіл» у зялёных пачках.

Сцяпан не адказаў. Ён памружыўся на зыркае сонца — вочы, пакуль былі на млыне, звыкліся да прыцемку — ды так і замёр, пазіраючы з­пад рукі на абрубкі млынавых крылаў. Сцяпан пра штосьці думаў, а можа, пра штосьці марыў, — і ачуўся толькі тады, як сябар, ужо стоячы ля джыпа, засвістаў яму ў чатыры пальцы.

Ноч выдалася цёплай і душнай. Cястра паслала брату на вышках, а ягонаму госцю ў хаце, але Сцяпан, узяўшы бялізну ў ахапак, таксама падаўся на вышкі. Выпілі, вядома, як мае быць, і на свежым паветры хмель павінен быў хутка выпетрыцца, пагатоў, і спаць заставалася нейкія тры гадзіны: а палове пятай марыновіцкі швагер паабяцаў іх абудзіць.

Сцяпан ляжаў, закінуўшы рукі за патыліцу, раз­пораз біў далонню па лбе, забіваючы камароў, і згадваў, як у дзяцінстве быў апанаваны ветранымі млынамі. Яму нават здавалася, што, калі быў немаўлём і яшчэ не ўсведамляў сябе жывой істотай, пабачыў вятрак, і відарыс той няўклюднай драўлянай гаргары захрас у спратах памяці. А можа, проста ўбачыў малюнак млына ў дзіцячай кніжцы. Ветракі не давалі спакою юнай душы. Ён па некалькі разоў запар глядзеў фільмы, дзе іх паказвалі, распытваў пра ветракі дарослых, нарэшце пра такое дзіўнае захапленне даведаліся аднагодкі і пачалі з яго кпіць. Аднойчы, на навагоднім ранішніку, аднакласнікі атачылі яго шчыльным колам і, б’ючы ў ладкі, заспявалі: «Ветряная мельніца, попляші, попляші…» А яшчэ ён набыў сабе альбом для малявання і стаў наклейваць там малюнкі млыноў, якія выразаў з часопісаў і кніжак. Прыгожыя былі малюнкі. Яны і цяпер стаяць уваччу… прысадзістая казлоўка, што паварочвалася насустрач ветру ўсім корпусам; шатроўка — высокая будыніна з даўжэзным паваротным вагаром; галандка — каменная вежа з празрыстымі, як у страказы, крыламі… Але асабліва яму падабаўся нехлямяжы, выразаны з нейкай казкі, вятрак, які нагадваў хаціну Бабы­карготы.

Але за ўсё сваё доўгае жыццё ён так і не ўбачыў дзейнага млына. Дый і закінутых не бачыў, бо яны, як казалі бацькі, згарэлі падчас вайны, а тыя, што не згарэлі, людзі разабралі на дровы.

Забіўшы чарговага камара, Сцяпан пачаў прыкідваць, ува што абыдзецца перавозка і аднаўленне ветрака. Сякія­такія грошы ў яго вяліся, але, відаць, давядзецца яшчэ пару тысяч даляраў пазычаць. Сцяпан уздыхнуў і пакасіўся на Мішку Марыновіча, які хроп поруч. У Мішкі грошай — сабакі не ліжуць. Тры крамы мае, а надоечы яшчэ і кавярняй разжыўся.

Марыновіч быў ягоным даўнім сябрам. Разам вучыліся ў політэхнічным інстытуце і жылі ў адным інтэрнацкім пакоі. Пасля Мішка адпрацаваў пяць гадоў на «Гарызонце», а потым пайшоў па камсамольскай лініі. На пачатку дзевяностых, калі ўсё ў краіне развальвалася, хапануў камсамольскую касу і разгарнуўся як кааператар. Гэта толькі дзякуючы інстытуцкаму сябру ён, Сцяпан, і заняўся агратурызмам. Мішка з некім там дамовіўся, дапамог узяць крэдыт, ды і грошы свойчас пазычаў. Можа? і цяпер дапаможа.

Ратуючыся ад камарэчы, Сцяпан з галавой накрыўся прасціной, уявіў на імгненне млын, што махаў крыламі поруч з аграсядзібай, і шчасна заплюшчыў павекі.

 

Раніцою марыновіцкі швагер спрабаваў іх абудзіць — нават тыцкаў вяслом у пяткі, — але марна. Госці спалі як пшаніцу прадаўшы, і на рыбалку выправіліся толькі а восьмай гадзіне.

З хворай галавой, з азызлым, пакусаным камарамі тварам, Сцяпан залез у пласкадонку і змучана перавёў дых.

— Нічога, на вадзе пахмялюга хутка развеецца, — выгукнуў Мішкаў швагрусь, адпіхнуўшы лодку ад берага, і памахаў ім рукой. Сам ён рыбаліць адмовіўся, сказаўшы, што такім часам рыба не бярэцца.

Мішка сеў на вёслы, і Сцяпан, каб разагнаць соннае мроіва, падхапіў далонню вады, пляснуў на твар.

— Як ты думаеш, ён дзе­небудзь на балансе значыцца?

— Хто? — азваўся Мішка Марыновіч і агледзеўся, маракуючы, ці не пара закідваць вуды.

— Ды вятрак, — з ноткамі незадавальнення ў голасе прамармытаў Сцяпан.

— Ды які там баланс! Прагніў навылёт і крылы адваліліся. Пад’язджай на трэйлеры, пажадана ўночы, загружай — і дуды ў торбу.

— А калі гэта помнік архітэктуры і знаходзіцца пад аховай дзяржавы? А цягнуць давядзецца ў іншы раён і нават у іншую вобласць. Гаспадарам можа не спадабацца.

— Ты што, не ведаеш як такія справы ўлагоджваюцца? Цюку ў руку, і вятрак твой, — папляваўшы на чарвяка, Мішка закінуў вуду і паківаў узнятым пальцам, патрабуючы цішыні.

— Ну, а калі ўсё рабіць па закону, — напаўголаса, амаль шэптам, выдыхнуў Сцяпан, размотваючы вуду, — куды трэба звяртацца?

— Напачатку ў сельсавет, — адказаў сябра, не адрываючы вачэй ад плыўка. — Але там нічога не вырашаюць. Накіруюць у раён, бо сельсавет нават дзіравае вядро без санкцыі зверху спісаць баіцца. У раёне цябе ўважліва выслухаюць, запішуць тваю просьбу ў перакідным календары і прапануюць у Міністэрства культуры звярнуцца. Каб высветліць — ці не з’яўляецца вятрак аб’ектам культурнай спадчыны. Потым… — Мішка асекся, тузануў вудзільна, і ля самага ягонага носа мільганула, бліснуўшы срэбнай луской, ладная рыбіна. — Йоп… сарвалася! А ўсё з­за тваёй балбатні, — Мішка падскочыў на ногі і лодка, небяспечна нахіліўшыся, чарпанула вады. — Хутка на дно пойдзем з тваім ветраком, — Мішка з пахмелля быў не ў гуморы.

Колькі часу сядзелі моўчкі, паныла паглядаючы на рухавыя плыўкі. Нарэшце Мішка, прымірэнча зазначыў:

— Марны гэта занятак — хадзіць па дзяржустановах. Ды яны гэты вятрак хутчэй спаляць, чымся табе аддадуць. Для іх ты хто? Уладальнік аграсядзібы? Ды не — ты міраед, куркуль, які прагне прысабечыць народную ўласнасць. Я ж табе распавядаў, як хацеў са старой камяніцы піўбар зрабіць. Дакументацыю падрыхтаваў, усё скрозь узгадніў, пячаткі сабраў. А выканкам — опс! — не дае дазволу. Кажуць, паводле генплана дом той на знос ідзе. І што ты думаеш — знеслі! Сярэдзіна дзевятнаццатага стагоддзя, кожная цагліна з тычковым кляймом…

— А можа, застанёмся да заўтра? — перапыніў Сцяпан Мішкаву балбатню. — Я ў сельсавет забягу. А там, можа, і ў раён злётаем. Тут жа недалёка.

— Эх, Сцёпа… калі б ты ведаў — якіх я круцялёў у сваю кавярню набраў! На хвілю адвядзі вочы — сталы з крэсламі павыносяць. А за тры дні, дык і мётлы пакрадуць, — уладальнік кавярні знянацку змоўк, гламаздаватая галава ягоная падалася наперад, дрогкія рукі тузанулі вуду і над вадой шалёна затрапятаў, натапырыўшы плаўнікі, вялізны акунь.

 

Наступнай раніцы сябры заехалі ў суседні аграгарадок, дзе месціўся сельсавет, і ўвайшлі ў цагляны дамок з выцвілым чырвона­зялёным сцягам над уваходам.

Старшыня, мужчына сярэдняга веку ў пакамечаным пінжаку, дарэшты рабаціністы і са слядамі пахмелля на твары, выслухаў наведнікаў, памацаў няголенае падбароддзе і паныла прамовіў:

— Я тут толькі другі тыдзень працую, ветрака таго нават не бачыў. Так што вам лепш у раён звярнуцца.

Парукаўшыся са старшынёй, сябры выйшлі ў пусты калідор, і Марыновіч, няшчыльна прычыніўшы дзверы кабінета, тузануў Сцяпана за рукаво і прыклаў палец да вуснаў. Яны наструнілі слых і пачулі, як рабацень, керхануўшы, пачаў некаму дакладаць па тэлефоне.

— Іван Іванавіч? Гэта Фан­дзюшын турбуе. Тут да мяне прадпрымальнікі прыходзілі… Не, не нашы… аднекуль з­пад Слуцка… Прыгледзелі нейкі вятрак… хочуць у свой раён перавезці… дык я іх да вас накіраваў… Што? — старшыня на хвіліну аціх, слухаў, відаць, Івана Іванавіча, пасля чаго па­вайсковаму гучна выдаў:

— Слухаюся! Усё будзе зроблена!

— Чуў? — запытаўся Марыновіч, калі яны селі ў машыну. — Казаў жа — наймай людзей, падганяй трэйлер — і наперад.

— Дык мы ж сябе выдалі. Рабацень адразу ўцяміць — хто вятрак скраў.

— Ну ўцяміць, і што? Па­першае, мы ніякіх сваіх рэквізітаў не пакінулі, а па­другое, ніхто нас з­за той кучы гнілых дошак шукаць не будзе, — Мішка пляснуў сябра па калене. — Сцёпа­а, кепска ты ведаеш выканаўчую вертыкаль. Ды там ніхто без дай прычыны і саломіны не пераломіць, — Марыновіч завёў рухавік. — Давай яшчэ вуды закінем. А то прыехалі на рыбалку, а рыбы на палову патэльні не злавілі.

 

Наступным днём, ужо а пятай раніцы, яны былі на возеры. Спачатку лавілі на вуду, а потым і сетку закінулі. Справа для іх была новай, і Сцяпан, выбіраючы акунёў з мярэжы, траха не кульнуўся за борт, а Мішка — калі хапаў сябра за каршэнь, — утапіў у возеры «мабільнік». Але затое ўлоў быў такі, што забілі акунямі ўвесь багажнік.

Дахаты гналі з ветрыкам: стаяла спёка, і рыбу трэба было тэрмінова кінуць у лядоўню. Кіламетраў пяць ехалі моўчкі, а потым, чытаючы Сцяпанавы думкі, Мішка паддаў хуткасці і выдыхнуў:

— Добра, пазычу табе грошай. Але ж ад таго праекта ніякага прыбытку. Ну паставіш ты млын на аграсядзібе, ну прыедуць людзі… ну прывязуць дзяцей ды ўнукаў… паглядзець, як гэтае прадзедаўскае дзіва працуе. І што? Будзеш грошы браць за ўваход?

— Ды не, браце, буду муку, што намелецца, прадаваць.

— Мяхамі? — хмыкнуў Марыновіч.

— Не, дэкаратыўнымі мяшэчкамі, з далонь велічынёй. І на кожным — відарыс ветрака і надпіс «Гайцюкоўскі млын», аграсядзіба ж мая «Гайцюкі» называецца.

— Ведаеш, а гэта ідэя. Я б да такога ніколі не дадумаўся, — прамовіў Марыновіч і скінуў хуткасць, бо пад’язджалі да млына.

Прамінуўшы мост, сябры разам павярнулі галовы і Мішка, як і мінулым разам, ударыў па гамульцах і адчайдушна выдыхнуў:

— Опа­а…

Млына на пагорку не было. На тым месцы, дзе ён пазаўчора падпіраў спічаком гарачае неба, вуркатаў «беларус» з прычэпам.

Сябры ўзняліся на пагорак.

Усё наўкол было закідана ашмоццем гнілых дошак, а пасярод пяшчыстага квадрата — месца, дзе стаяў вятрак — ляжала бензапіла Shindaiwa.

— До­обрыя дро­оўцы, — дрогкім голасам казаў вусаты бамбіза, што завіхаўся на прычэпе, прымаючы важкія цурбаны.

— А каму дровы? — запытаўся Марыновіч бамбізу.

— Германенку, — адказаў вусач.

— А хто гэта такі?

Бамбіза зыркнуў на Мішку са здзіўленнем і лёгкім дакорам, маўляў, як гэта так — жыць і не ведаць хто такі Германенка?

— Наш участковы.

— Зразумела, — буркнуў Марыновіч, ступіў колькі крокаў і прыпаў на калена.

— Бывай, брат, — ляпнуў ён па расколіне жарона.

Хуткім крокам, не азіраючыся, яны пайшлі да машыны.

Калі праехалі пару кіламетраў, Мішка, перадражніваючы вусатага бамбізу, прамовіў:

— До­обрыя… дро­оўцы… цьфу, б…, што за людзі, — Марыновіч прыпаліў цыгарэту, дыхнуў духмяным дымам. — Продкі пабудавалі — дык захавай, перадай нашчадкам. Не, трэба ўсё спаліць, распілаваць і спляжыць. У Літве вунь — усё захавана… і замкі, і касцёлы, і ветракі.

Галава Сцяпанава была пустой і лёгкай. Ён слухаў Мішку, але не разумеў, аб чым той балбоча. Сябар між тым загаманіў пра спляжаную камяніцу, у якой калісьці была першая ў горадзе аптэка, пра старую вадавежу на вакзале, якую ўзарвалі пазалетась, нарэшце голас Мішкаў пацішэў, аддаліўся, машына прамінула былую мяжу, страсянулася, і Сцяпан, расплюшчыўшы вочы і змагаючыся з рэшткамі сну, схапіў сябра за рукаво. Яму падалося, што зараз, з­за бліжэйшага павароту, вытыркнецца, махаючы крыламі, нехлямяжая, падобная на хату Бабы­карготы напаўзабытая казка дзяцінства.