Бізнес і крызіс: «Правільны бізнес ніякі крызіс не заб'е»
— Беларуская эканоміка перажывае, напэўна, найгоршыя з пачатку 1990-х гадоў часы. Магу толькі выказаць здагадку: для вас як бізнесмэна і вашага бізнесу — гэта дакладна самы сур'ёзны выклік. Што самае небяспечнае ў сітуацыі, якая складваецца, і што выклікае аптымізм? Ці можна заўважыць ужо дно крызісу, ад якога можна адштурхнуцца, каб рухацца верх?
— Сапраўды, праблемы беларускай эканомікі адбіваюцца нават на інтэрнэт-бізнесе, не кажучы ўжо аб рэкламе, якую прадпрыемствы ўразаюць у першую чаргу. Ніякага дна няма, таму што гэта наогул не крызіс. Крызісы праходзяць і сыходзяць, а нашы праблемы носяць сістэмны характар і звязаныя з вычарпаннем магчымасцяў эканамічнай мадэлі сацыялізму ў дзяржсектары, які не здольны зарабляць і ўмее толькі размяркоўваць.
Самае небяспечнае — наша ўлада не разумее, што паліятыўнымі мерамі справу не паправіш, пара мяняць сістэму эканамічных адносін. Аптымізм жа ў мяне выклікае цвёрды курс краіны на захаванне дзяржаўнай незалежнасці, які рана ці позна вымусіць змяніць эканамічную палітыку. Зрэшты, да таго часу, пакуль ёсць падсілкоўванне з Расіі, пераменаў чакаць наўрад ці варта. Праўда, у гэтым выпадку аб сапраўднай незалежнасці Беларусі казаць не даводзіцца, яна хутчэй дэкаратыўная.
— Ёсць два меркаванні, як паводзіць сябе цяпер: закасаць рукавы і больш працаваць ці ж, улічваючы, што асноўная прычына бягучых праблем, знаходзіцца па-за, пачакаць і перагрупавацца. Якая ваша тактыка?
— Памылка думаць, што праблемы знаходзяцца па-за Беларуссю. Дрэннаму танцору вядома, што замінае. Праблемы нашы — унутраныя, іх трэба лячыць. А ўкалываць трэба заўсёды, калі хочаш дамагчыся выніку. Правільны бізнес ніякай крызіс не заб'е.
— Праблемы заўсёды даюць глебу для крэатыўных рашэнняў? Што вы вынялі карыснага з сітуацыі? Ці гатовая, на ваш погляд, гэта зрабіць беларуская дзяржава?
— Усе рэцэпты вядомыя. Ніякага чараўніцтва і крэатыву не патрабуецца, дастаткова паступаць па рынкавай сітуацыі і ўкараняць найлепшыя прыклады іншых краін.
Што тычыцца дзяржаўнага ўзроўню, у першую чаргу трэба проста даць волю ўраду і прадпрымальнікам. У сістэме дзяржкіравання патрэбныя сур'ёзныя кадравыя перамены, каб на змену «ахавальнаму» мысленню дзяржавы прыйшло стваральнае. Аднак вярхі да гэтага пакуль не гатовыя, яны ўсё яшчэ спадзяюцца на цуд. І — на Расію. А многія чыноўнікі сярэдняга ўзроўню больш сканцэнтраваныя на выкананні загадаў, пошуку вінаватых і ўласнай кар'еры, чым на канчатковым выніку.
— Калі чакаць наступны крызіс?
— Наступнага крызісу не будзе. Будзе плыўнае хвалепадобнае пагаршэнне сітуацыі. У нейкі момант з-за чарговага неспрыяльнага вонкавага фактару хранічная хвароба пяройдзе ў вострую фазу і наступіць калапс. Калі ён адбудзецца — прадказаць не бяруся, дата залежыць ад аб'ёму падтрымкі Расіі. Калапс можа здарыцца ўжо цяперашняй зімой, аднак пры падтрымцы звонку цалкам можам працягнуць яшчэ гады з пераменным поспехам, як цягнем да гэтага часу.
Бізнес і бізнес: «Не ўяўляю сябе на пенсіі, на трэці дзень на сценку палезу»
— За гады, якія вы ў бізнэсе, вы стварылі адну з найбуйнейшых у Беларусі кампаній, заснаваных на новых тэхналогіях. Сёння бізнэс аб'ядноўвае і сэрвісную частку (hoster.by), і e-commerce, і медыя. Як па даходнасці, па працэнтах ад агульнай сумы выстройваюцца гэтыя часткі? Ці змог ваш бізнес так вырасці без гэтай сінэргіі?
— Рэклама і заснаваныя на ёй партнёрскія праграмы прыносяць нам ільвіную долю выручкі. Аднак хостынг, як ні дзіўна, з'яўляецца ў беларускіх умовах больш маржынальным бізнесам, чым рэклама. Прычым сінэргія паміж напрамкамі мінімальная, ды і склад акцыянераў трохі розны.
Медыйны бізнэс у беларускіх умовах нізкапрыбытковы, бо большасць беларускіх прадпрыемстваў дзяржаўныя, іх кіраўнікі не разумеюць, навошта патрэбна рэклама, і не марнуюць на яе грошы. Да таго ж па ініцыятыве міністэрстваў і ведамстваў пастаянна з'яўляюцца ўсе новыя заканадаўчыя абмежаванні, з-за чаго шматлікія агульнапрынятыя ў свеце маркетынгавыя інструменты ў нас абмежаваныя. Зарэгуляваныя і забюракратызаваныя нават рэкламныя гульні, якія ў іншых краінах зусім не рэгулююцца. Памятаю, мы на hoster.by пасля розыгрышу двух «флэшак» за фармальнае парушэнне тэрмінаў публікацыі вынікаў гульні ўсяго на некалькі дзён, прычым не па нашай віне, атрымалі штраф у 100 базавых велічынь.
— Ці можна стварыць прыбытковы бізнэс толькі з медыйнай часткі?
— Рэкламны рынак Беларусі занадта малы для таго, каб пракарміць медыя. Пераважная большасць дзяржаўных СМІ, калі не ўсё — на дзярждатацыі, большасць прыватных — на грантах. Адсутнасць рэкламнага рынку — галоўная прычына слабасці айчынных медыя і іх нізкай канкурэнтаздольнасці. Таму да кардынальнага росту прыватнага бізнесу і, адпаведна, рэкламнага рынку я не бачу вялікіх перспектыў у айчынных медыя.
— Што можа быць крыніцай прыбытку чыста медыйнага праекта акрамя рэкламы? Вузкія спецыялізаваныя праекты — гэта будучыня медыйнага бізнесу з пункту гледжання яго прыбытковасці?
— У пэўнай ступені — так. Напрыклад, у рамках нашага партала вельмі паспяхова развіваецца раздзел «Праца TUT». Прычына поспеху крыецца, перш за ўсё, у супрацоўніцтве з «хэдхантерамі», у яго ўнікальным «двіжку» і ноу-хау, а таксама ў трафіку, які забяспечвае наш партал. Выручка зыходзіць не ад рэкламы, а ад абаненцкай платы наймальнікаў за доступ да рэзюмэ. Аднак галоўнае для любой манетызацыі — гэта трафік, а спецыялізаваным праектам яго прыцягнуць цяжка. Ці даводзіцца купляць трафік, марнуючы вялікія сумы або ўступаючы ў альянсы. Некаторыя спецыялізаваныя замежныя інтэрнэт-праекты выдаткоўваюць на прасоўванне сваіх анлайн-сэрвісаў у Беларусі да паўмільёна даляраў у год.
— Як мяняўся рэкламны рынак за час існавання TUT.BY? Якія перспектывы яго развіцця? Як крызіс адбіваецца на рэкламадаўцах з пункту гледжання галін?
— Рэкламны рынак Беларусі стагнуе і ў апошнія 8 гадоў вагаецца вакол лічбы ў 100 млн даляраў плюс-мінус 20 мільёнаў. Для такой краіны, як наша, гэта нішто. 10 даляраў на чалавека ў год! А ў гэтым годзе будзе і таго менш. Што ж тычыцца інтэрнэт-рэкламы, то яе доля ў агульным пірагу кожны год расце і яшчэ шмат гадоў будзе расці. У бягучым годзе яе доля можа дасягнуць 18%. Як звычайна ў кожны крызіс, мацней за ўсё з рэкламадаўцаў пацярпелі імпарцёры і малы бізнес, а з рэкламных носьбітаў — тэлебачанне і друкаваная прэса.
— У адрозненне ад сэрвісу і медыя TUT.BY — пакуль не першая онлайн-гандлёвая пляцоўка краіны? Чаму так позна вы пачалі развіццё гэтага кірунку? Ці будзе ён развівацца і якія перспектывы ў цэлым развіцця e-commerce ў Беларусі?
— Мы першапачаткова адштурхваліся ад інтэрнэт-сэрвісаў, аналагаў якім не існавала, і толькі пазней заняліся астатнімі. Наш сэрвіс анлайн-гандлю функцыянальна не саступае канкурэнтам. Дарэчы, у ім амаль не сустракаюцца «смеццевыя» дэмпінгавыя прапановы, а таварныя навінкі ў нас часта з'яўляюцца раней за кошт прапаноў і ад замежных магазінаў. Паспрабуйце самі.
Самае смешнае, што, нягледзячы на канкурэнцыю, наша гандлёвая пляцоўка прыбытковая, людзі ўсё-ткі карыстаюцца. Аднак у галовах нашых карыстальнікаў занадта трывала засела асацыяцыя: TUT.BY — гэта навіны. Таму і гандлёвая пляцоўка, і шэраг нашых іншых сэрвісаў не настолькі папулярныя, як маглі б.
Нядаўна мы закрылі сэрвіс «Музыка TUT», зроблены сумесна з расійскім сэрвісам зайцев.нет. Гэта быў легальны музычны сэрвіс у Беларусі, дзе выконваліся аўтарскія правы, ды яшчэ і бясплатны для карыстальнікаў партала. Аднак ён не «пайшоў», хоць прасоўвалі яго як маглі. Таму што за многія гады ў беларусаў укаранілася звычка слухаць музыку на замежных сайтах, і мы яе не змаглі пераадолець.
Што ж тычыцца e-commerce, у Беларусі кірунак вельмі перспектыўны і будзе толькі расці. Сёння кожная чацвёртая купля ў краіне здзяйсняецца праз інтэрнэт, хоць абароты электроннага гандлю ў Беларусі пакуль невялікія.
— Наколькі перспектыўныя з пункту гледжання бізнесу сацсеткі? Ці могуць зарабляць лакальныя, спецыялізаваныя сацсеткі, блогі?
— Вядома, яны могуць зарабляць. Аднак ва ўмовах вузкай спецыялізацыі гэта маленечкія грошы. Інтэрнэт уладкаваны так, што любы сайт-лідар у сваім сегменце ў лічаныя гады дзякуючы трафіку перацягвае на сябе ільвіную долю выручкі і зжывае канкурэнтаў са свету. Калі твой трафік удвая меншы, чым у канкурэнтаў, ты зарабляеш не ў два, а ў пяць ці дзесяць разоў менш. А калі твая наведвальнасць менш дзесяці тысяч унікальных наведвальнікаў у суткі, ты наогул нічога не атрымліваеш. Ставіш на блог партнёрскую праграму, даходаў ад якой хапае ў лепшым выпадку на пару куфляў піва ў месяц. Вузкая спецыялізацыя вядзе, перш за ўсё, да маргіналізацыі даходаў. У 2014 годзе нават выручка такой сусветна папулярнай спецыялізаванай сацыяльнай сеткі, як LinkedIn, уключаючы платны сэрвіс па пошуку талентаў, склаў 2,2 млрд даляраў, а facebook — 12,5 млрд даляраў.
— Даводзілася чуць розныя ацэнкі вашага бізнесу — ад 20 да 50 млн даляраў. У колькі вы самі ацэньваеце сваё стварэнне? Якая ваша доля ў ім? Цяпер бізнес каштуе менш, чым да крызісу?
— Любы бізнес каштуе столькі, колькі за яго даюць. За ўсе гады цікавасці да куплі партала (а гэта былі двухтысячныя гады) да абмеркавання канкрэтных лічбаў ні разу не дайшло: мне заўсёды хапала грошай, а нічога іншага інвестары не прапаноўвалі. У выпадку TUT.BY важную ролю для ацэнкі граюць не столькі фінансавыя паказчыкі, колькі цэнтральнае становішча партала і асабліва яго грамадска-палітычнае значэнне, якое ацаніць у грошах наўрад ці магчыма. З кожным годам значэнне партала ў беларускім грамадстве і яго выручка растуць, а значыць, пастаянна расце і ацэнка нашага бізнесу. У нейкім сэнсе гэты бізнес бясцэнны.
Што тычыцца маёй долі, то ад пачатковых 100% яна ўпала да 82% і будзе працягваць падаць, таму што кожны год я дзялюся з менеджмэнтам партала. У нас ужо восем акцыянераў, і гэта не мяжа.
— Наколькі ведаю, вам паступала некалькі прапаноў аб продажы часткі долі, у тым ліку ад сусветных інтэрнэт-бізнесаў і Еўрапейскага банка рэканструкцыі і развіцця. Чаму вы не прадалі? Не шкадуеце?
— Ад заходніх стратэгічных інвестараў прапаноў ніколі не было. Думаю, Беларусь яны ва ўпор не бачаць, таму што ў ёй няма грошай. Што тычыцца, ЕБРР, то ён не прапануе купіць долю (cash-out), а прадастаўляе інвестыцыі (cash-in) на абмежаваны тэрмін, якія мы прыняць не можам, паколькі не разумеем, якім чынам у беларускіх умовах іх акупіць.
Дапусцім, мы прымаем ад іх два мільёны даляраў інвестыцый на пяць гадоў. Але па ўмовах ЕБРР іх павінен сабе вярнуць з працэнтамі шляхам перапродажу стратэгічнаму інвестару. Як мы можам забяспечыць вяртанне інвестыцый у бягучых умовах — мы не бачым, таму што не разумеем, куды ў Байнэце можна ўкласці два мільёны так, каб іх вярнуць з 15-20%-й прыбытковасцю.
— «ТУТ БАЙ МЕДЫЯ» на IPO — гэта магчыма?
— Для біржаў мы занадта малыя, нават для беларускай. На біржу выходзяць кампаніі хоць бы з ацэнкай ў сотні мільёнаў даляраў, калі яны выраслі настолькі, што іх не ў стане купіць адзін або два інвестары і патрабуецца мноства. Пры беларускіх аб'ёмах, калі цябе можа купіць усяго адзін прыватны інвестар, на біржу выходзіць проста няма чаго.
— Некалькі гадоў таму вы, па меншай меры, афіцыйна адышлі ад аператыўнага кіравання бізнесам. Ці атрымалася на самай справе гэта зрабіць? Не надышла пара, улічваючы сітуацыю, вярнуцца да прамога кіравання?
— Тры з паловай гады таму я адышоў ад аператыўнага кіравання — перш за ўсё таму, што перастаў глыбока разбірацца ў прадмеце. За 12 гадоў сфера інтэрнэт-маркетынгу ператварылася ў цэлую навуку. Мяне з поспехам замяніў Аляксандр Чакан. Прафесійны маркетолаг, ён скончыў МВА ў Вільні і адвучыўся ў Стэнфардзе. Ён круты жорсткі профі, і калі яго хтосьці наогул можа яго замяніць у крызіс — гэта дакладна не я. Праўда, раз ці два ў тыдзень я ўсё роўна прыязджаю ў офіс і сустракаюся з калегамі, каб быць у курсе таго, што адбываецца і мяне бачылі людзі.
— Вам — 55 гадоў. Не хочацца ўжо зафіксаваць прыбытак, прадаўшы бізнес, купіць яшчэ больш акцый EPAM або стаць акцыянерам Alibaba і выйсці ў разрад ранцье, інвестара?
— Мне нецікавая роля пенсіянера або біржавога інвестара, таму што мяне ніколі не цікавілі грошы самі па сабе. Жыццё занадта кароткае, каб працаваць дзеля грошай або матэрыяльных каштоўнасцяў, якія з сабой у магілу не забярэш. Таму працую дзеля задавальнення. Я даўно не дырэктар TUT.BY і не ведаю добрую палову супрацоўнікаў. Аднак усё ж такі партал патрабуе і будзе патрабаваць пэўнай зоны маёй увагі — як мінімум таму, што і народ, і ўлада трывала звязвае мяне з парталам. Мяне не цікавіць Alibaba, мне цікавая Беларусь і нашы людзі. А падарожнічаць і музіцыраваць я магу і цяпер. Не ўяўляю сябе на пенсіі, на трэці дзень на сценку палезу.
— Вы сочыце за стартапамі? Ці ёсць у вас інвестыцыі ў якія-небудзь з іх?
— Я сачу і наведваю стартап-мерапрыемствы. Акрамя TUT.BY і hoster.by з маім удзелам створаны і развіваюцца стартапы ў сферы інтэрнэт-бізнэсу. Гэта адукацыйная платформа для школы effor.by і білетны аператар для арганізатараў малых мерапрыемстваў eventer.by. Нарэшце, усё большую вядомасць набывае конкурс сацыяльных праектаў socialweekend.by, які стаў месцам сустрэч важных для грамадства самадзейных грамадскіх ініцыятыў з іх спонсарамі. Самы вядомы з праектаў, якія атрымлівалі фінансаванне ў рамках конкурсу — пошукава-выратавальны атрад «Анёл». Аднак былі і будуць дзясяткі менш вядомых праектаў, таксама значных.
Дарэчы, у гэтым годзе конкурс упершыню выйшаў за межы Мінска і праводзіўся ў Віцебску і Брэсце. Бачылі б вы вочы людзей, якія атрымалі фінансаванне на праекты сваёй мары! У наступным сезоне паедзем і ў іншыя гарады.
— Куды б інвеставалі самі і рэкамендавалі гэта зрабіць па-за інтэрнэтам?
— Пры цяперашнім стане беларускага рынку і цяперашніх адсоткавых стаўках відавочная рэкамендацыя — пакласці дэпазіт у беларускі банк. Ніякі заходні банк і не ўсякі інвестыцыйны фонд прапануе 6% гадавых у валюце, тым больш гарантавана. Не кажучы ўжо пра азартныя гульнях з укладамі ў беларускіх рублях.
— Назавіце самы яркі бізнес-праект або праекты, які вы ўбачылі ў Беларусі за апошнія 15 гадоў.
— Самыя яркія для мяне два — Wargaming і EPAM Systems. Аднак ёсць мноства крыху менш за буйных «зорных» беларускіх бізнэсаў: «Санта Брэмар», «Контэ», «Рэгул», «Алютэх», «Юніфлекс», «Апалон», «Вайбер», Тураўскі малочны камбінат. Гэта наўскідку, многіх забыўся. Яны здолелі заваяваць рынкі іншых краін, заваяваць на іх істотныя долі і нават выйсці на канкурэнцыю з найбуйнейшымі вядомымі кампаніямі Еўропы і свету.
— Вы не задумваліся, чым бы вы цяпер займаліся, калі б некалькі гадоў таму не рызыкнулі інвеставаць у TUT.BY?
— Думаю, кіраваў бы распрацоўкамі праграмнага забеспячэння — ці ва ўласнай кампаніі, або ў чужой. Гэта значыць рабіў бы тое ж, што і да партала.
Бізнес і ўлада: «Наш бог — інфармаванне грамадства і нейтралітэт»
— Медыйны бізнес — гэта камунікацыя з грамадствам, з уладай. TUT. BY стаў адным з самых уплывовых рэсурсаў краіны і ў гэтым плане нагадвае «БДГ» ўзору канца 1990-пачатку 2000 гадоў. Але лёс самой газеты і «БДГ» як камерцыйнага праекта аказаўся незайздросным. Ці не баіцеся, што TUT. BY і ваш бізнес можа паўтарыць гэты шлях?
— Я ўвесь час пра гэты прыклад памятаю, ды і забыць не даюць. Аднак пры ўсіх вартасцях «БДГ» — а я выпісваў яе ўсе гады — яна была празмерна палітызаванай і занадта негатывісцкай і наўрад ці была асабліва прыбытковай. Стратэгія ж нашага партала — уласна бізнес. Для нашай рэдакцыі няма добрых і дрэнных герояў, наш бог — інфармаванне грамадства і нейтралітэт, цэнтрызм. Мы не злыя. Таму ўпэўненыя, што нас чакае больш шчасны лёс.
— Як успрымаецца вамі актыўнасць дзяржавы ў інтэрнэт-сферы? У чым яна апраўдана і ў чым небяспечная для развіцця сектара?
— Дзяржава зрабіла інтэрнэт па-сапраўднаму танным, што дазволіла мільёнам беларусаў далучыцца да яго. Дзяржава ўкараняе электронны лічбавы подпіс і разлікі пластыкавымі карткамі, прымае аплату дзяржпаслуг праз інтэрнэт. Усё гэта добра.
Але толькі што абвешчаны прысуд шэсць гадоў Аляксею Камку за «незаконную прадпрымальніцкую дзейнасць у сетцы Інтэрнэт». Многія палічылі прысуд несправядлівай расправай дзяржавы над ІТ-прадпрымальніцтвам з далёка ідучымі наступствамі. У бліжэйшыя год-два адбудзецца суд над іншым ІТ-прадпрымальнікам. Відавочна, яго прызнаюць кіраўніком «арганізаванай злачыннай групы» і дадуць максімальна магчымае пакаранне — сем гадоў з канфіскацыяй маёмасці. А ён увёз у краіну мільёны даляраў і прыцягнуў бы яшчэ сотні мільёнаў, але для нашай дзяржавы ён бандыт. Вядома, на бізнесе даўно працуючых у Беларусі буйных беларускіх ІТ-кампаній гэтая гісторыя наўрад ці адаб'ецца. Аднак новыя ІТ-бізнесы наўрад ці хутка накіруюцца ў Беларусь, таму верагодна запаволенне тэмпаў росту галіны, а таксама бізнес-эміграцыя стартапаў, якая пазбаўляе нашу краіну ІТ-будучыні.
— Даводзіцца чуць, што на фоне глыбокага эканамічнага крызісу вяртаюцца цёмныя часы для беларускага бізнесу: дзяржава, не маючы рэсурсаў на падтрыманне дзяржсектара, пачынае ўзмацняць ціск на бізнес, гледзячы на яго зноў як на дойную карову. Адчуваецца гэта вамі? Або сітуацыя з пачаткам 2000-х, калі па гэтай прычыне адбывалася масавая міграцыя беларускіх бізнесменаў, не можа паўтарыцца?
— На жаль, падобна да праўды. Па меры набліжэння калапсу дзяржава можа ўсё часцей звяртацца да экспрапрыяцыі. Распрацоўкай рэкламных сайтаў у інтэрнэце, за якую Камку далі шэсць гадоў з канфіскацыяй, у Беларусі займаліся тысячы ІТ-спецыялістаў. Забяспечыць афіцыйнае паступленне выручкі ў тыя гады не ўяўлялася магчымым. Некаторыя беларускія спецыялісты ўжо эмігравалі, не чакаючы прысуду, многія іншыя ў бліжэйшыя тыдні і месяцы таксама пакінуць краіну.
