Пачатак жніўня. Спякота. Ізноў гараць тарфянікі, ізноў гарыць беларускі лес.
Пажар у маштабах краіны невялікі, але ўчэпісты: праз увесь спякотны тыдзень гарэлым тхне нават у Мінску, хоць гарыць пад Асіповічамі. Вось і звыклае — забарона наведваць лясы…
А мне згадаўся Папоў Барок, што ў Прыпяцкім запаведніку, 1984 год…
…— Бачыце каменьчык? — спытаў Вадзім Пятровіч і кінуў яго ў Бычок. Бруістае мелкаводдзе закалыхалася, затуманілася ўзнятым са дна пясчаным мулам, кінуліся ўрассыпную плотачкі і зніклі пад рабізной вады, што разышлася кругамі. Праз імгненне, аднак, усё вярнулася на кругі свае — і рыбы, і воды, і цёплы сонечны блік. Тады Вадзім Пятровіч падняў і кінуў у Бычок другі каменьчык. І зноў разышлася кругамі вада, робячы дробным блік, сціскаючы вузкія берагі…
— Дык вось, — Вадзім Пятровіч абапёрся на парэнчыны хісткага мастка, — ёсць адзіны спосаб не парушаць экалагічную раўнавагу — перастаць кідаць камяні…
Размова наша пачалася па сутнасці з трагедыі, што разыгралася тут, ля Паповага Барка, у маі, калі, нібы падпалены з усіх бакоў, шугануў пажарам запаведны палескі лес.
Папоў Барок быў малой часткай таго, што згарэла на беларускім Палессі ўвесну 1984. Гарэлі тарфянікі, балоты, пасевы, гарэлі лясы. Леснікі, навукоўцы, работнікі міліцыі і пракуратуры, службовыя асобы на розных пасадах і палескія старажылы сцвярджалі, што нічога падобнага па маштабах не ведалі, не бачылі і не памяталі. Пяць тысяч толькі лясных пажараў, амаль чвэрць ад усіх лясных пажараў, што здарыліся на той год ва ўсім СССР.
Увесну 1984 года беларускі лес нагадваў дровы, кінутыя ў дачырвана распаленую печ. Асабліва на Палессі, дзе яшчэ з восені сышла на зямлю вялікая суш. З гэтай сушшу пайшлі ў маласнежную зіму, а з зімы — у цёплы сакавік, гарачы красавік і распалены май. Павысыхалі калодзежы, змялелі рэкі і ручаі, старыя і новыя меліяратыўныя каналы, праходнымі сталі некранутыя меліярацыяй балоты, а кранутыя ператварыліся ў тарфяны пыл. На лугах і сенажацях агаліліся пажухлыя мінулагоднія травы, зжаўцела вясенняе лісцё на бярозах, і мроілася распаленае смалістае паветра ў сасновых лясах.
«Вада сышла ў апраметную», — так, губляючы гук з перасохлага горла, вымавіў Мікалай Бусько, тагачасны старшыня Жыткавіцкага райвыканкама. Што ж, падумаў я, цалкам палескі выраз. З той толькі розніцай, што «апраметная» на Палессі заўжды поўнілася жывой, як у казаннях, вадой.
Вось і ўсё пра надвор’е, пра стыхію, пра анамалію. Астатняе — пра чалавека.
Пра беларускага чалавека ва ўмовах БССРСССР…
Сёння шмат хто нават з моладзі лічыць, што ў тых умовах існаваў «жалезны парадак», што дзяржаўная машына прадухіляла і хутка выпраўляла ўсе хібы гаспадарання і жыцця.
Чаму ж «жалезны парадак» не ўтрымаў СССР?
У кожнага свае тлумачэнні. Мае — у падзеях, што адбываліся ў зніклай краіне. Якая тады яшчэ не развальвалася, толькі гарэла.
Чую пярэчанні: прычым тут СССР? Лясы гараць па ўсёй планеце. Але толькі ў СССР магчыма было пачуць тое, што пачуў тады ад кіраўніка аднаго з раённых сельгасупраўленняў: «Ды што гэта вы ўсё лес, лес?! Вырасце. Вунь яго яшчэ колькі! Зразумейце, не спалім мінулагоднюю — новая трава не ўзрасце. Кармоў не далічымся, мяса, малака… У чым сёння больш патрэбы: у лесе, які сам расце, ці ў мясе, якога не хапае?»
Старшыня калгаса «Рассвет», што ў Ганцавіцкім раёне, раздаў школьнікам дзве сотні пачак запалак, каб палілі леташнія сенажаці. Іх былі дзясяткі, кіраўнікоў палескіх гаспадарак, што аддавалі падобныя загады, а дзе і самі «скакалі» па лугах на «Нівах» з запаленым квачом у руках…
Яны што, дурныя былі, тыя старшыні? Не, гэта быў такі «жалезны парадак» гаспадарання: адны паляць, другія гасяць, а ўлада вырабляе кіламетры і тоны папер.
Не хопіць старонак пералічыць усе пастановы, тэлеграмы, загады, рэзалюцыі з усёй уладнай вертыкалі і гарызанталі. Я збіўся з падліку, калі запісваў за В. Раманоўскім, тагачасным намеснікам міністра лясной гаспадаркі, прафілактычныя мерапрыемствы. Потым падлічыў — звыш за два дзясяткі…
А лясы гарэлі. Гарэлі амаль тры месяцы.
Дык вось, пра чалавека.
У тым, што чалавек — галоўны падпальшчык лесу, асаблівай навіны няма.
Мы звыкла кідаем стрэлы ў турыстаў, грыбнікоў, аматараў загарадных гульбішчаў… Якое вогнішча? Недакурак, шкло ад бутэлькі, што папала пад сонечны прамень — вось вам і фокус. Але фокус у тым, што стрэлы ляцяць у пустату. Застаючыся не злоўленым, гэты род падпальшчыкаў уяўляе з сябе істоту міфічную. Статыстыка іх не ўлічвае, колькасць пажараў, што ўзнікаюць па іх віне, аналізу не паддаецца. «Пераважная большасць» — вось і ўвесь аналіз. Адзінае выйсце — забарона наведваць лес.
І тады, у 1984-м, як і сёння, такая забарона была.
А лес гарэў…
— Што гэта ў вас з рукой?
— Ды так, невялікі апёк… Вось, глядзіце, — палкоўнік В.Каханскі, начальнік Упраўлення пажарнай аховы МУС БССР здаровай рукой разгарнуў ёмістую папку, — толькі органы ўнутраных спраў аштрафавалі 276 чалавек. Амаль усе — службовыя асобы. Я сам пяцярых аштрафаваў, па сотні на брата…
Што праўда, да той вясны і я лічыў, што гарачы след у лесе пакідаюць збольшага людзі, якія забыліся на свае карані. Гэта яны прыдумалі выраз «на ўлонні прыроды», не разумеючы, што прырода і ёсць улонне, з якога нарадзіўся Чалавек. Паклон, пакланенне — словы аднаго з улоннем кораня.
А тут раптам зразумеў, што справа не толькі ў бадзяжным, так бы мовіць, элеменце, а і ў чалавеку, які жыве і працуе не на прыродзе, а ўнутры яе, унутры ўлоння. Чалавекуработніку. На тысячы выпадкаў пажараў — сотні прозвішчаў.
— Увогуле, — працягваў галоўны пажарны рэспублікі, — лясныя пажары не па нашым ведамстве, па лясным. Нам тарфянікі, сельгасугоддзі падкантрольныя, лясы — леснікам. Толькі ж агонь не выбірае, па якім ведамстве гарэць. Аштрафавалі мы, напрыклад, дырэктара саўгаса «Прагрэс» Салігорскага раёна Бондара за тое, што загадаў выпаліць на сенажацях мінулагоднюю траву. Думаеце, толькі трава згарэла? Лес, 35 гектараў. А вось яшчэ адзін штрафнік, Акулаў, начальнік ПМК з «Галоўпалессеводбуда». Гэта ўжо меліяратары. Сцягваюць з тарфяных палёў усе дрэўныя рэшткі, розныя там карчы, пні, карэнішчы, у так званыя лоўжы, валы. И падпальваюць. Гэтыя лоўжы гадамі гараць, патушыць іх практычна немагчыма. Уявіце заўсёдную крыніцу агню даўжынёй два кіламетры, пяць метраў вышынёй і дзесяць шырынёй. А вакол торф, лес… Які сэнс? Яны такім чынам сабекошт зніжаюць…
Пазней я даведаўся, што такая, з дазволу, тэхналогія забаронена — дрэўныя рэшткі неабходна закопваць. Але што з таго? Пралезлі ў шчыліну — паліць з лістапада да сакавіка, пад снегам не страшна.
Першыя пажары84 пачаліся ў сакавіку.
— Ага, прадухіліць… Вы бачылі верхавы агонь? — спытаўся палкоўнік Каханскі. — Аніякай сілай яго не ўтрымаць, толькі сустрэчны адпал. Думаеце, гэта так проста? Інстытут трэба заканчваць, каб ведаць, што з гэтым адпалам рабіць. А! — палкоўнік у роспачы махнуў рукой. — Прычым тут інстытут?! Па ўсім Палессі шквалістыя вятры, вы — агонь на агонь, а ён — на вас…
Не, я не бачыў верхавы агонь. Я бачыў, што ад яго застаецца — немагчыма апісаць тую карціну. Я бачыў людзей з пацямнелымі тварамі, не здольных і слова вымавіць без дрыжання ў голасе і сардэчнай пакуты ў вачах. Я слухаў іхнія аповеды — дзясяткі эпізодаў сапраўднага гераізму, адвагі, самаахвярнасці… У Жыткавічах ці не ўвесь раён падняўся на барацьбу з пажарамі, старшыня райвыканкама, калі хто марудзіў, сам адчапляў трактары ад сеялак, накіроўваючы тэхніку на тарфянікі, у лес — у агонь…
А ў суседніх Лельчыцах — пасяджэнне за пасяджэннем, пастанова за пастановай… У выніку леснікі засталіся самнасам з вогненнай навалай. Чаму так, патлумачыў Хламаў, інжынер па ахове лесу з Лельчыцкага лясгаса: кожнаму сваё. І сапраўды, у кожнага свая рацыя: у меліяратараў, земляробаў, лесарубаў — яны таксама чырвонага пеўня ў лес пусцілі… І што ні рацыя, то карысць, і не для сябе быццам, а грамадская… Ведаеце, хто акрамя пажарных і леснікоў адчайней за ўсіх з агнём змагаўся? Зборшчыкі жывіцы. Яно і зразумела — з кожнай сасны жывая капейка. Здавалася б, і лесарубам. Але ж не. Дасведчаныя людзі казалі, што лесарубам нават выгадна, каб лес падгарэў, толькі не дарэшты. Тады і гарэльнік — пад сякеру, пад звышплан, значыць, пад прэміі…
Ведамаснасць — карэннае зло сацыялістычнага гаспадарання. Горш за сякеру біла па лесе, значыць, па дзяржаве — агнём, узрушэннем для ўсяго прыроднага арганізма. То бок па тым жа лузе, ды па тым жа полі, ды па той жа рачулцы, з якой луг і поле спаталяюць смагу, ды па тым жа балоце былым, з якога вецер, калі не будзе лесу, імгненна ўсю ўрадлівасць здзімае… Значыць, і па мясе біла, і па малацэ… А што там да птушак розных, дык птушкі тыя, каторых цягне да родных мясцін, доўга па той вясне над чорнымі пралысінамі кружылі, вушы закладала ад іх крыку… З тым крыкам і адляцелі.
Ну, а што ж праваахоўнікі — міліцыянты, пракуроры, судзі — вартавыя «жалезнага парадку»? Што яны рабілі, калі гарэў дзяржаўны лес? Анічога, калі не палічыць працай намаганні ўсяляк ад яе адкруціцца. Вось лічба: пяць тысяч пажараў і… 14 спраў па спагнанні шкоды. Крымінальнай — аніводнай.
Што ж выходзіла? Здзейсненая ў маштабе ўсёй рэспублікі злачыннасць, за якую ніхто не быў пакараны. Штрафы? Але ж штрафы — гэта не за пажар пакаранне, за парушэнне элементарных правілаў.
…— Бачыце каменьчык? — спытаў Вадзім Пятровіч і кінуў яго ў Бычок.
Мы стаялі на хісткім мастку, і Клакоцкі, намеснік дырэктара Прыпяцкага запаведніка па навуцы, прыгадваў, як прарываўся на машыне праз суцэльную заслону агню, і не здольны быў яго апярэдзіць — з такой моцай і хуткасцю імчаў ён па абодва бакі канала і старога брукаванага тракту. Як падалі, знясіліўшыся, людзі, паўзлі да Бычка, каб, акунуўшы галаву ў пацямнелую ваду, ізноў падняцца і, хістаючыся, з памутнелым позіркам, ізноў рушыць на агонь… Як успыхнуў лес на ўзгорку паблізу Папова Барка, і яны намагаліся пераправіць трактар з бочкай праз Бычок, трактар заграз, і раптам на ўзгорку пачалі ўзрывацца снарады і міны — падчас вайны тут стаяў фронт. Як выстаялі шэсць кругоў абароны і выратавалі пчальнік — паспелі вывезці пчол і спыніць агонь за некалькі метраў ад вуллёў. Як выбеглі на ўзгорак воўк з ваўчыцай — «у мяне халадок прайшоў па спіне» — і завылі, а за імі, уголас, жанчыны, пакуль усё не злілося ў адно з агнём працяглае страшэннае выццё…
Падышоў Іван Іванавіч Торчык, дырэктар запаведніка.
— А лосі вярнуліся, Іван Іванавіч, сам бачыў, — абрадаваў Клакоцкі.
— Ага, — усміхнуўся Торчык, — і сасна дзенідзе ажывае. Вось толькі Папоў Барок. Такі нечаканы апёк!
Не павінен быў гарэць Папоў Барок. Балота ўсё ж, на якім магутны лес вымахаў. Нават у запаведніку такіх балот мала. А тут на табе — ні балота, ні лесу. Усё высахла перад тым, як згарэць.
— А мо і нічога? — спытаў я. — Мо усё адродзіцца? Вось і лосі вярнуліся, і плотачкі ізноў гарэзнічаюць…
Вось тады Клакоцкі хмыкнуў у бараду, падняў каменьчык і кінуў яго ў Бычок.
Упёрты, аднак, Бычок: гамоніць, бяжыць, звініць плыткаводдзем. Але і да сёння, праз 30 гадоў, чую той кароткі рэзкі ўсплёск.
* * *
Сяргей Ваганаў
Нарадзіўся ў 1941 у Казані. Скончыў гістфак БДУ (1963). Працаваў настаўнікам у Браслаўскім раёне. Журналістам у «Чырвонай змене», «Сельскай газеце», «Знамені юності». Ад 1976 — уласны карэспандэнт газеты «Труд» у Беларусі. Ад 2001 да 2007 — галоўны рэдактар газеты «Труд» в Беларусі». Сузаснавальнік БАЖ. Сталы аўтар «Нашай Нівы».
