Аўтарка гэтых словаў – фактычна новае імя ў беларускай літаратуры, хаця піша яна даўно. Але знакавая падзея здарылася з ёю сёлета, калі за дэбютную кнігу прозы «Жанчына і леапард» яна адразу атрымала літаратурную прэмію імя Гедройца – паездку на месяц у Швецыю. У Зорнай студыі – пісьменніца, патрыётка малой радзімы Таццяна Барысік.
Таццяна паводле адукацыі – сацыяльны педагог, а публікавацца як літаратарка пачала напрыканцы 1990-ых. Спачатку гэта былі вершы. А журы прэміі імя Гедройца высока ацаніла кнігу яе апавяданняў «Жанчына і леапард», пра вёску і яе адукаваных жыхароў, а таксама пра гарадскіх з вясковым светапоглядам.
– Таццяна, колькі ў гэтай кніжцы Вас?
– Пэўна, 90 адсоткаў.
– І Вы залічваеце сябе да адукаваных жыхароў вёскі…
– Я лічу сябе чалавекам з вясковым светапоглядам. Таму што гарадскім чалавекам я ніколі не была і не буду. Гарадскім чалавекам можна стаць толькі ў трэцім пакаленні, магчыма, і тое наўрад ці. А я нарадзілася ў Магілёве, мая маці паходзіць з Бабруйскага раёну, бацька – з Асіповіцкага, і ўсё жыццё маё было звязанае з Бабруйскім раёнам. Я даглядала, так атрымалася, старых бабулю і дзядулю, палова жыцця прайшла сярод старых людзей, там жа адпрацавала размеркаванне, там навучылася хадзіць і гаварыць мая дачка.
– І пры гэтым Вы паказваеце вёску ў сваіх творах калі і з усмешкаю, то іранічнай, а часам – даволі бязлітасна. Вы любіце вёску?
– Я люблю вёску. Але я не зусім згодная, што тут паказаная толькі вёска. Бо шчыра кажучы, вялікай розніцы ў ментальнасці паміж вёскай і сучасным горадам у жыцці я не бачу. Змяняюцца толькі краявіды за вакном. Адысціся тут на дзвесце метраў – і вы пабачыце тое самае. Гэта аднолькавае па сутнасці, усе паходзяць з адной вёскі, у аднаго бацькі паехалі ў Магілёў, у другога – у Менск, у трэцяга – засталіся там, дзе былі. Але па сутнасці нічога не змяняецца. Вёска – гэта не кепска. Проста тут паказаная вёска на шляху яе адмірання. Так атрымалася, што калі я нарадзілася, яна ўжо адмірала. Маё дзяцінства супала з яе адміраннем. І магчыма, герояў, якія паслужылі прататыпамі для маіх твораў, даўно ўжо няма сярод жывых. Пяць, а то йдзесяць год.
– «У чаканні аўталаўкі было як ніколі людна і весела. Мала таго, што паў-Забалаці сабралася: тры бабы і глухаваты дзед Васіль, ды яшчэ забудзькаўскаядачніца прывалаклася». Няўжо на вёсцы застаюцца адно няўдальцы?
– Цяпер у гэтай вёсцы толькі адзін жыхар. Былі людзі, былі хаты – і ўсё гэта расплываецца як туман перад вачыма, і ўсё, усё знікае. Памірае на тваіх вачах, і гэта магчыма – апошнія абрысы традыцыйнай свядомасці, якая яна ні ёсць. Я паказваю вёску такой, якая яна ёсць цяпер, пісьменнікі старэйшага пакалення пісалі пра сваё дзяцінства, маладосць і вёску, – чаму я не магу напісаць пра сваё?
– Вы паказваеце паміранне вёскі?
– Гэта паміранне такой вёскі, якой якой яна была – нязмушанай, адроджанай, натуральнай. Пагадзіцеся, можна святкаваць Каляды, і гэта добра, што моладзь і культурніцкія арганізацыі адраджаюць народныя традыцыі, але гэта ўжо больш, на жаль, пастаноўка, гэта мерапрыемства, таму што калядуюць калі заўгодна, у любы зімовы дзень ад 25 да 14, і гэта больш ужо імпрэза.
– А на вёсцы гэта яшчэ захоўваецца як традыцыя?
– Да апошняга жыхара, пакуль не вымерлі, лічылася, што з 13 на 14 толькі калядавалі, а прыйдзі ў іншы дзень – на цябе паглядзяць… Здзівяцца, скажуць: чаго ты прыйшоў сёння? Трэба ж хадзіць на Багатую Каляду! І людзі калісьці ўсур’ёз верылі, што пахадзіўшы ў каляднай чарадзе, можна перахапіць у бога жывёлу, што можна насамрэч проста пачаставацца нечым, добра пагуляць, а не дзеля мерапрыемства ці чагосьці там яшчэ.
– «Калісьці верылі» – яшчэ за Вашага дзяцінства?
– Так, так. Бабулькі майго дзяцінства ўжо, на жаль, 5–10 гадоў як пайшлі ў лепшы свет, але гэтыя традыцыі памерлі толькі з імі, можна сказаць. Часам яны і калядаваць не хадзілі, таму што ўжо проста не маглі, але заўсёды памяталі, што сёння Багатая Каляда, магчыма нехта прыйдзе, і натуральна ставіліся да гэтага як да кожнай іншай справы. Працуючы на вёсцы, я таксама з дзецьмі хадзіла калядаваць з 13-га на 14-га, у багаты вечар, бо калі б ты прыйшоў іншым разам, гэта б не так выглядала. Іншая справа, што гэта, канешне, ужо не тыя Каляды, але тым не менш гэта дзіва, што нават такое захавалася да апошняга жыхара, да ХХІ стагоддзя.
– Але ёсць і багатыя, заможныя вёскі, якія не паміраюць…
– Тут не так паміранне вёскі – як увесь свет ідзе на спад. Таго, які быў, ужо не будзе. Ёсць багатыя вёскі, але цэнтральныя сядзібы калгасаў – гэта ўжо, на жаль, вёскі, дзе няма нашых людзей. Амаль няма. З большага – насельніцтва з усяго былога Савецкага Саюзу, каранямі не прымацаванае.
– То бок на замену традыцыйнай беларускай вёсцы прыходзяць аграгарадкі?
– Прыходзяць аграгарадкі, паселішчы, прыязджае той звычайна, каму больш няма куды падзецца, хто нідзе болей не патрэбны. Я, канешне, не кажу пра ўсіх, бываюць выключэнні. Але дзіўна глядзець на тое, як яшчэ ўчора жылі людзі тут, а сёння – няма. І самае цікавае, што назвы перажываюць будынкі, перажываюць людзей. Вось кажуць: «Пойдзем да крамы, пойдзем да школы», – а ад школы застаўлся ўжо мур адзін, 50 год як мур адзін, а краму, напрыклад, зачынілі 20 год таму, каля яе расце дзве бярозкі, але па старой памяці, ведама, – сіла звычкі, нехта прыходзіць выпіваць туды яшчэ на ганак… Памятаюць, дзе калісь хто жыў, але ўжо хата знесеная, і – «пойдзем да таго, да гэтага», а ўжо там нічога няма…
– Вельмі сумны вобраз.
– Гэта жыццё. Хто казаў, што жыццё павінна быць вясёлым, шчаслівым? Хто абяцаў, калі мы нарадзіліся, што ўсё будзе ў шакаладзе? Ніхто не абяцаў.
– Ваш герой – чалавек творчы, не заўжды таленавіты, але заўжды з памкненнямі. І кожны раз ягоныя памкненні і мары Вы бязлітасна перакрэсліваеце, кажаце: не высоўвайся, не спрабуй адрознівацца ад іншых. Няўжо насамрэч няма надзеі для іншых, адрозных, менш побытавых?
– Справа ў тым, што яно так і адбываецца. Патрэбная вялікая моц духу, каб нешта змяніць, да нечага імкнуцца. Кажуць: трэба імкнуцца змяніць жыццё, але насамрэч здараецца ў жыцці так, што ты імкнешся змяніць яго да лепшага, часам гэтыя змены прыводзяць да яшчэ горшага. Будзем шчырымі: не заўсёды шматгадовая самаадданая праца дае больш плён, чым калі апынуцца ў патрэбным месцы ў патрэбны час або трапіць у струмень, як пісаў ХарукіМуракамі.
– Ну, гледзячы, што мы называем плёнам. У Вашых апавяданнях гэта людзі, якія хочуць быць вернымі сабе.
– Хто хоча быць верным сабе, хто азіраецца на наваколле і вырашае потым, што так жыць прасцей, як жыў да таго, бо анічога апроч непрыемнасцяў, ягоныя памкненні не прыносяць.
– Вось што мяне і засмуціла. Там няма такога выпісанага героя, які здолеў, прайшоў, вырваўся…
– Справа ў тым, што няма ўвогуле такога падзелу на станоўчых і адмоўных, бо няма ў прыродзе чыстых колераў – чорнага і белага.
– У адным з апавяданняў ёсць малады таленавіты хлапец, які пісаў вершы, потым напісаў адзін, якім дагадзіў усім, і штогод яго прымушалі чытаць толькі гэты верш, ён зразумеў, што ўсім хапае гэтай «оды», і ў выніку пісаць перастаў.
– Вы маеце на ўвазе, відаць, цыкл «Шлях з літаратуры». Часта пішуць на тэму «Як я прыйшоў у літаратуру», а пра тых, хто ішоў ды не дайшоў або дайшоў ды ўцёк, не піша ніхто. Але не факт, што гэтыя людзі не самыя таленавітыя. Проста я назірала ў жыцці такіх людзей, і мне было цікава прасачыць іх далейшы лёс. Мае героі маюць рэальных прататыпаў, прычым у жыцці было яшчэ горай…
І вяртаючыся да майго героя… Ён не чытаў вершу, які падабаўся яму, ён чытаў верш, які падабаўся адміністрацыі навучальнай установы. Іншыя яму чытаць забаранялася, і чалавек мусіў абіраць паміж грамадскім поспехам (дзе ёсць магчымасць застацца на кафедры, не ехаць па размеркаванні) і творчасцю. Ён выбраў так званы грамадскі поспех. А ў нас часта яно ідзе ўразрэз: творчасць, агульначалавечыя нейкія каштоўнасці і тое, што навокал.
– Так званы канфармізм?
– Канфармізм, і заўважце, што сучасны фальклор, сучасная народная мудрасць прама супрацьлеглыя агульначалавечым каштоўнасцям. Калі прыслухацца да людзей.
– Напрыклад?
– Ды найпрасцейшае нават: ад зямлі не будзеш багатым, будзеш толькі гарбатым. Праца – гэта збольшага прыніжэнне. Неаднаразова я гэта чула. Кажуць яшчэ: колькі пражыў, нічога харошага не бачыш, спачатку васямнаццаць жджэш, тады трыццаць жджэш, тады… Даруйце, нецэнзурнае слова… І ўсё, пенсіі жджэш. Хто на працу… лажыў, той да пенсіі дажыў, а хто праведна трудзіўся, той даўно… не буду казаць, чым накрыўся. Вось так кажуць людзі.
– І пры гэтым працуюць…
– Таму што няма іншага выйсця. Сумленная праца ў нас, будзем шчырымі, ніколі не была крыніцай сапраўднага дабрабыту, проста магчымасцю выжывання.
– Вы толькі што вярнуліся з літаратурнай стыпендыі са Швецыі. Ёсць якія-небудзь рэчы, якія на нашай глебе можна было б мець нам?
– Што хацелася б мець? Я не ведаю, наколькі гэта рэальна на нашай глебе, але мяне найперш уразіла простасць і натуральнасць узаемаадносінаў паміж людзьмі. Седзячы ў сяброўскай кампаніі, ніхто не імкнецца выглядаць лепш за іншых і ўзвышацца за кошт іншых, хлусіць, як у нас гэта часта бывае. У нас часта так, што седзячы сярод людзей, так скажам, не вельмі забяспечаных і паспяховых, усё роўна кожны пахваляецца, не кажа праўды пра сябе і імкнецца выглядаць… Няважна, кім ты ёсць на самой справе, важна, як ты выглядаеш. Канфармізм, так.
– Гэта прага выглядаць больш заможным, чым ёсць на самой справе?
– Не, выглядаць такім, чаго чакаюць іншыя.
– А іншыя чакаюць твайго поспеху?
– Не твайго поспеху, а таго, што для іх ёсць «поспехам». Такім мусіш выглядаць і ты. І часам шчырасць абарочваецца супраць цябе, жаданне дапамагчы абарочваецца супраць цябе. Я не кажу, што так заўжды, але гэта ёсць.
– І гэта кінулася ў вочы як розніца?
– Так, перш за ўсё гэта. Што чалавек сам за сябе адказвае, ні перад кім не справаздачыцца і сам вырашае, як сябе паводзіць. Яшчэ кінуліся ў вочы, даруйце, паводзіны шведскіх сабак.
– А як паводзяцца шведскія сабакі?
– Дысцыплінавана. Яны ідуць побач з гаспадаром. Няма такога, як у нас бывае, што выйдзеш у двор, і бяжыць сабачка, на цябе кідаецца, а гаспадар крычыць: «Не бойцеся, ён не кусаецца», – і тады міжволі ў цябе ўзнікае пачуццё віны перад сабакам і яго гаспадаром, бо аказваецца, што ты пра яго яшчэ і кепска падумаў. Хоць мне асабіста без розніцы, кусаецца ён або што іншае, я можа проста не хачу побач з сабою яго бачыць. Там такога няма. Шмат сабак, але яны ідуць побач, і нават выпадкова зачапіўшы, людзі прабачаюцца. То бок паважаючы сябе, яны паважаюць іншых. Я не кажу пра матэрыяльны бок жыцця, гэта і так відавочна ўсім, але мне найперш кінулася ў вочы гэта.
– А з сабакамі ў Вас нейкія складаныя адносіны?
– У мяне няма з імі ніякіх адносінаў. Я не работнік звярынца, у мяне няма жадання нейкія адносіны з імі мець. Проста там ніхто не навязвае свайго ладу жыцця і сваіх гадаванцаў, калі ты іх не жадаеш бачыць.
– То бок сабакі там лепш выхаваныя?
– Гаспадары, я думаю, лепш выхаваныя.
– А вяртаючыся да нас і нашай ментальнасці, я зноў працытую Вас: «Вёска ўжо не такая, як была. Узгадваю старых, што раней на вёсцы жылі. Якія ж цікавыя людзі былі! Разумныя, кемлівыя, з гонарам. Шляхта, я б сказала. Цяпер жа – набрыдзь з усяго былога Савецкага Саюзу, часта тыя, што больш нідзе не спатрэбіліся». Гэта таксама з уласных назіранняў? Дзе ў вёсцы гэтая шляхта?
– Шляхта была ў нас у вёсцы, некалькі вёсак – там з маленства ведалі, да каго яны належаць, старыя заўсёды памяталі, да каго яны належаць.
– Да пана?
– Да шляхты. Яны ведалі, што гэта не зусім паны. А калі пачыналі паўжартам пытаць, а чым жа розніцца шляхта ад мужыкоў, яны кажуць: нашыя накладбішчах не галосяць. То бок галашэнні там ніколі не былі прынятыя. Калі хто заходзіў у хату, то «падай цёці стула», хоць цёця і сама не хворая, можа яго ўзяць. Апошнія бяседы якія былі ў вёсцы? Жалобныя сталы. Калі гэта саракавіны, ты мусіў прыйсці ў хату і сказаць: «Просім на жалобны стол», – і назваць час. Калі ты гэтага не рабіў, перадаваў праз суседзяў ці яшчэ праз некага, то чалавек мог пакрыўдзіцца і не прыйсці, нават калі гэты чалавек невысокага паходжання ці выпівоха, але ўсё роўна мог закрыўдаваць. Яны памяталі гэта, покуль жылі.
– А адыходзячы, яны не перадаюць гэтага далей?
– А далей няма людзей. Яны вымерлі. Каму перадаць? Далей – разбураныя хаты… Я кажу пра так званыя неперспектыўныя вёскі. Аграсядзібы – гэта не тое што з нуля, але пабудаваныя паселішчы, і гэта ўжо іншае, яно гісторыі не мае. Там большай часткай людзі не мясцовыя, то бок каму перадаваць, калі ён абсалютна іншай ментальнасці, прыехаў з іншага месца. А з неперспектыўных вёсак дзеці выязджаюць. Бацькі мае выехалі яшчэ тады, у 1970-ыя, калі пачаўся актыўны рух з вёскі.
І гэтая кніга збольшага прысвечаная гэтым паміраючым вёскам, якія знікаюць цалкам. Перыяду такому ў жыцці нашай краіны, калі адмірае традыцыйная свядомасць. Ды тут не толькі вёсцы – проста сучаснаму жыццю, людзям і іхнай рэакцыі прысвечана.
Заўважце, што страшна не тое, што нешта адбываецца. Страшна, што ў людзей практычна няма на гэта аніякай рэакцыі. Няма рэакцыі на заўчасную смерць, няма рэакцыі на нейкую несправядлівасць, няма рэакцыі практычна ні на што, што не датычыцца цябе асабіста. Людзі настолькі звыкліся да ўсяго… Я не ведаю, што павінна здарыцца, ну, здавалася б, трагічная ж сітуацыя, ну, неба павінна б абрынуцца – а не! Жывуць як і жылі раней, проста з’яўляеццалішняя прычына абгаварыць кагосьці або проста зрабіць выгляд, што не заўважыў.
– Дык адкуль жа ўзяўся тады гэты леапард? Адкуль бярэцца тады ў гэтай нашай кабеце, у нашым чалавеку, апісаным Вамі, леапард? Што гэта?
– Гэта вельмі глыбока загнанае ў сябе пачуццё волі. Жаданне жыць толькі ўласным жыццём, мець сваё ўласнае месца для, так бы мовіць, паляванняў, да свайго ўласнага шляху, які толькі табе належыць у жыцці, і не залежаць ад калектыўнай свядомасці, ад таго, што табе навязваюць, бо гэта не заўжды лепшы шлях.
– Гэта воля дзікага звера ці воля вольнага чалавека?
– Гэта воля загнанага дзікага звера, каторы, мажліва, ўяўляе гэтую волю, але разумее, што з-за кратаў яму выбрацца ўжо не ў гэтым жыцці. Але добра ўжо і тое, што памкненне гэтае яшчэ засталося, бо ў некаторых ужо і думкі такой не ўзнікае.
– Для тых, хто Вашую кнігу пакуль не чытаў, крыху патлумачу: леапард тут – як мара. У апавяданні «Жанчына і леапард», якое дало назву ўсёй кнізе, звычайная запрацаваная вясковая кабета раптам прызнаецца журналісту паміж расповедам пра надоі і палеткі, што ў наступным жыцці яна марыць стаць леапардам, каб «жыць вольна і мець прыгожае футра». І гэта тое, што дало назву кнізе, і тое, што для Вас, як я разумею, ёсць яе асноўным пасылам. Чыталі прататыпы Вашую кнігу?
– Так. Я здзівілася, але так. Людзі, пра якіх казалі, што яны са школы ніводнай кніжкі не бралі ў рукі, я думала, што некаторыя можа і літары пазабываліся, – чыталі кніжку. Для мяне гэта – найвышэйшая пахвала, бо адукаваныя, абазнаныя можа і абышліся б без мяне, хапае і іншых аўтараў, а тут я здзівілася: чыталі мяне мае прататыпы. І кожны пазнае калі не сябе, дык каго-небудзь з свайго атачэння. «Вой, у нас такое было», – пазнаюць сваё жыццё, бачаць прынамсі сябе, а гэта рэдка дзе можна пабачыць. У сённяшнім мастацтве, скажам, я сябе не бачу.
– Ну а гэты пасыл, Ваш леапард унутраны – ён бачны людзям, яны яго адчуваюць?
– Думаю, так. Там жа паказаны яшчэ і карэспандэнт, які ў прынцыпе не здольны стаць леапардам таксама, і мажліва, не ягоная гэта віна, бо чалавек таксам не можа адказваць за ўсю краіну. І яму запомнілася таксама гэтая жанчына, магчыма, як адзіны такі выпадак за апошнія пятнаццаць гадоў. Таму што ён сам добра разумее, што пытанні, якія ён задаваў, – адказ на іх відавочны, і дачынення да жыцця гэтай жанчыны яны не маюць, а казаць так, як яна лічыць патрэбным, немагчыма, нават калі б яна і адказала на такія пытанні, то напісаць ён не зможа… То бок гэта адрэпетаваныя ролі, гэта тэатр. І са сцэнара здолела вырвацца гэтая жанчына, і гэта карэспандэнта ўсцешыла.
– Гэта не выпадковасць, што жанчына? У Вас некалькі разоў у кнізе падкрэсліваецца, што на жанчыне там шмат што трымаецца: і вёска, і гаспадарка, і сям’я.
– Ды не, яно на ўсіх трымаецца, а калі выміраюць людзі, то не мае на кім трымацца. Калі фізічна проста людзі выміраюць.
– Вы здзівіліся ўзнагародзе імя Гедройца?
– Так. Я ні на што не разлічвала, і ў прынцыпе нават не верыла ў поспех гэтай справы, і нават асабліва не задумвалася пра гэта. Атрымаю – добра, не – таксама невялікае гора. Для мяне было вялікім сюрпрызам і тое, што кніжка выйшла, – я не ведала канкрэтна, калі яна выйдзе. У жыцці вельмі шмат справаў, і жыццё не вельмі лёгкае ў мяне. Для мяне, канешне, гэта важна ўсё, я ўсцешаная, што атрымала прэмію, але калі б гэтага не адбылося, у мяне б не было ні на кога крыўды, не было б расчаравання, – не было б нічога.
– А гэта заахвоціла да далейшых заняткаў літаратураю?
– Заахвоціла. Я пераканалася, што раз людзям падабаецца, то трэба далей дзейнічаць, бо так часам у вакууме сядзіш і думаеш, што пішаш, а каму гэта ўрэшце трэба? Калі не бачыш адваротнай рэакцыі людзей, тым болей, што я жыву ў Магілёве, тут літаратурныя імпрэзы – рэдкасць, таму – так, мяне ўсцешыла і здзівіла гэта па-добраму. Даўно не было ў мяне ў жыцці сюрпрызаў, шчыра кажучы.
– Калі Вы збіраецеся далей пісаць, то няма ў Вас думкі ці спакусы, каб пісаць па-расейску, каб прачытала больш людзей?
– А я не думаю, што калі я буду пісаць па-расейску, то прачытае мяне больш людзей, тут іншая матывацыя. У Расеі і так хапае людзей, і ў Разаншчыне, і ў Смаленшчыне. І няхай яны для яе пішуць. Бо пытанне, навошта ты гэтым займаешся. Каб уздымаць неяк сваю культуру, захоўваць тыя ж дыялектныя словы, якіх са смерцю сталых жыхароў ужо нідзе, магчыма, і не адшукаеш, бо слоўнікі слоўнікамі, але людзі, якія не чулі натуральнай мовы, у якіх яна вывучаная, не могуць гэтага ведаць, і словы знікаюць бясследна, а гэта цэлы пласт культуры, і трэба мацаваць сваю культуру. Пытанне ў тым, для чаго ты пішаш. Калі пішаш, каб неяк узняць сябе ці сэнс свайму жыццю надаць, то тады пэўна можна было б заняцца нечым іншым і з большым поспехам для кішэні і для здароўя. Не, у мяне няма спакусы. І расейскую мову я настолькі не ведаю. Не, канешне, пратаколы я складаю цудоўна, але мая душа гаворыць па-беларуску. Будзе патрэба – перакладуць. А не будзе патрэбы, дык можаш пісаць і хоць на ўсіх мовах разам узятых – гэта не дапаможа.
