Найлепшай манаграфіяй за 2013—2014 гады ў намінацыі «Гісторыя» на Пятым Міжнародным Кангрэсе даследчыкаў Беларусі была прызнаная работа Настассі Скеп’ян «Князі Слуцкія». У «Гуманітарных навуках» першынство атрымаў Мікола Хаўстовіч і яго «Даследаванні і матэрыялы: літаратура Беларусі XVIII—XIX стагоддзяў». Калі пераможцы вызначаны, час разабрацца — чаму больш за чатыры сотні чалавек штогод збіраюцца ў Каўнасе на даследчым Кангрэсе і чаму колькасць яго ўдзельнікаў павялічваецца раз за разам. Пра «рухомую структуру» Кангрэсу, лідараў цікавасці да Беларусі і беларускую версію гісторыі ВКЛ гутарым са старшынёй арганізацыйнага камітэта форума, доктарам палітычных навук (PhD) Андрэем Казакевічам.
— Спадар Андрэй, чым адметны быў V Міжнародны кангрэс даследчыкаў Беларусі? Ці можна на яго прыкладзе даведацца пра тое, што адбываецца ў навуковым свеце нашай краіны?
— Кангрэс — месца камунікацыі і сустрэч вялікай колькасці людзей, якія займаюцца рознымі дысцыплінамі. Некаторыя — лінгвістыкай, іншыя — гісторыяй, паліталогіяй, сацыялогіяй, філасофіяй, і, натуральна, што дынаміка кожнага з гэтых кірункаў — розная. Напрыклад, калі мы кажам пра секцыю міжнародных адносін, то сёлета больш увагі надавалася пытанням рэгіянальнай бяспекі, гібрыдным войнам, супрацоўніцтву Беларусі з Еўрапейскім Звязам, праблемам міграцыі, крыху закраналіся пытанні еўразійскай інтэграцыі… Калі казаць пра палітычныя інстытуты, то працуе моцная панэль па масавых акцыях у рэгіёне, па грамадзянскай супольнасці і некаторыя іншыя.
Як звычайна, дастаткова добра выглядае секцыя па Вялікім Княстве Літоўскім, увогуле, увесь гістарычны блок пра XIX і ХХ стагоддзі. Сёлета была створана секцыя, прысвечаная кніжнай культуры Беларусі, працуюць секцыі філасофіі, літаратуразнаўства і іншых гуманітарных дысцыплін.
— З’явілася, ведаю, і панэль па фатаграфіі…
— Так, шмат новага. Кангрэс складаецца з секцый, а секцыі дзеляцца на панэлі… У параўнанні з мінулым годам тэматыка панэляў абнавілася на 70—80%. Штосьці я вам абмаляваў, штосьці пакінуў па-за ўвагай; але варта адзначыць, што шэраг панэляў маюць устойлівы характар — у межах аднаго даследчага поля працуюць не першы Кангрэс. У такой сітуацыі вызначыць адну-дзве адметнасці для ўсяго форуму складана, у кожнай гуманітарнай дысцыпліне свая дынаміка.
Нагадаю, што місія Кангрэса — ствараць пляцоўку для абмеркаванняў шырокага кола даследчыкаў з розных дысцыплін. І з гэтай задачай ён спраўляецца. Але шукаць нешта супольнае для ўсіх людзей, якія бяруць у ім удзел, напэўна, няма сэнсу. Акрамя таго, вядома, што ўдзельнікі цікавяцца праблемамі Беларусі і Цэнтральна-Усходняй Еўропы.
— Ці стаў Кангрэс за яго пяцігадовую гісторыю запатрабаванай падзеяй для беларускай навуковай супольнасці? Ці адчуваецца гэта? Наколькі прыжываецца Кангрэс як неабходнасць усведамлення таго, што адбываецца з намі?
— Мне падаецца, што так, на яго ёсць запатрабаванне. Асабліва сярод адмыслоўцаў тых дысцыплін, дзе бракуе рэгулярнай акадэмічнай камунікацыі ўнутры Беларусі.
Калі мы толькі засвойвалі Кангрэс, а гэта быў 2010 год, меркавалі, што ў ім возьме ўдзел не больш за 100 чалавек. Але год за годам колькасць заявак павялічвалася, гэтаксама як і прапаноў па арганізацыі секцый, панэляў, і мы ўжо былі вымушаны падстройвацца пад жаданні людзей, іх патрэбы, павялічваючы фармат Кангрэса і ўскладняць яго структуру.
Спісы рэгістрацыі гэтага года сведчаць, што прыехала амаль 500 чалавек, хоць яшчэ пару месяцаў таму мы арыентаваліся на 400.
Акрамя таго, павялічылася і колькасць публікацый, якія выходзяць па выніках падзеі. Яны з’яўляюцца не толькі ў зборніку працоўных матэрыялаў Кангрэса — тэксты друкуюцца ў навуковых часопісах, манаграфіях, паўстаюць разнастайныя новыя даследчыя праекты, а дыскусіі, што ўздымаюцца на форуме, выходзяць у больш шырокае публічнае поле…
Так, мяркую, што ідэя Кангрэса працуе. Кангрэс стварае камунікацыю паміж прадстаўнікамі розных дысцыплін і рознымі навуковымі форумамі, і гэта, сапраўды, адчувальна.
— Наколькі актыўна замежныя навукоўцы ўключаюцца ў гэты працэс камунікацыі, які вы пазначаеце?
— Тое важны сегмент нашай працы. Кангрэс ствараўся як міжнародны, і сёлета, да прыкладу, не менш за 120 чалавек на Кангрэсе — каля чвэрці даследчыкаў — прадстаўнікі замежных краін. Праўда, не заўсёды відавочна, каго належыць лічыць «замежнікам», бо сярод удзельнікаў – выхадцы з Беларусі, якія робяць акадэмічную кар’еру за мяжой. Але праца з імі таксама важная.
Падкрэслю, што ў форуму — адкрытая канцэпцыя; мы не засяроджваемся выключна на беларускіх праблемах. Для нас істотны ўдзел і тых даследчыкаў, якія робяць даклады пра Украіну, Польшчу, Чэхію, праводзяць рэгіянальныя параўнанні. І мы вітаем іх удзел нароўні з тымі ўдзельнікамі, якія сканцэнтраваныя выключна на беларускіх праблемах.
— Які спектр краін, што ўдзельнічаюць у Кангрэсе?
— Вядома, высокі працэнт цікавасці да Беларусі у суседзяў. Лідарам тут з’яўляецца Польшча, на другім месцы — Украіна, і далей — Расія. У Літвы не вельмі высокі паказчык, але і сама краіна невялікая. У Кангрэсе ў апошнія гады ўдзельнічаюць прадстаўнікі 18—22 краін.
— Вы казалі пра Польшчу, якая з’яўляецца лідарам інтарэсу да Беларусі. Якога кшталту гэта цікавасць?
— У асноўным, гэта цікавасць носіць інстытуцыяльны фактар — развітая і працяглая традыцыя даследавання, перш за ўсё, беларускай гісторыі, мовы і літаратуры ў краіне. Варта таксама памятаць, што асобныя падзеі і нават цэлыя пласты беларускай гісторыі разглядаюцца ў польскай гістарыяграфіі як ключавыя падзеі гісторыі Польшчы. Дастаткова прыгадаць Крэўскую і Люблінскую ўніі, падзелы Рэчы Паспалітай, культурны і літаратурны дух рамантызму пачатку ХІХ стагоддзя, паўстанне 1863—1864 і іншыя. Ні ў выпадку Расіі, ні ў выпадку Украіны пра такое казаць нельга. Урэшце, заўважная частка польскіх нацыянальных герояў паходзілі з нашых земляў. Да прыкладу, калі даследчык вывучае творчасць Міцкевіча, нельга не занурыцца ў тое, што з’яўлялася кантэкстам яго творчасці — гаворка, вядома, пра беларускі ўплыў. Даследуецца тое ж паўстанне 1863 года, — зноў жа лагічна разглядаць не толькі тыя падзеі, што адбываліся ў Кароне, а шырэй — у межах былога Вялікага Княства Літоўскага. Людзі, якія займаюцца тэмай міжваеннай Польшчы, цікавяцца і «ўсходнімі ваяводствамі» — і гэта таксама кола беларускіх даследаванняў. Таму цікавасць палякаў цалкам зразумелая — яна адлюстроўвае існаванне моцных асяродкаў даследавання Беларусі, якія пачалі складвацца яшчэ да Другой сусветнай вайны.
Прычым важна адзначыць, што гэта не асобныя ініцыятывы даследчыкаў, а ўжо традыцыя.
— Ці ёсць у гэтым сэнсе ў Польшчы канкурэнты?
— Цікава паразважаць над гэтым пытаннем, але, як не парадаксальна, мой адказ будзе – «не». У Расіі, да прыкладу, сітуацыя з даследаваннем Беларусі зусім іншая. Беларуская праблематыка там — гэта глыбокая перыферыя ў цені заходнееўрапейскіх, цюркскіх, польскіх і нават украінскіх сюжэтаў. Кола спецыялістаў, якія займаюцца Беларуссю пастаянна, на ўзроўні напісання кніг, рэгулярных артыкулаў, вельмі абмежаванае. Ёсць, канечне, людзі, але іх непараўнальна менш, чым ў Польшчы.
Яшчэ адзін адметны феномен: тыя ж польскія даследчыкі — каля дзясятка, з тых, каго ведаю, могуць размаўляць па-беларуску. У той час не ведаю ніводнага рускага навукоўца, які б меў такія кампетэнцыі. Як, у прынцыпе, ніводнага літоўскага ці ўкраінскага. Таму можна канстатаваць, што ў Польшчы гэта зусім па-іншаму інстытуцыялізавана і больш глыбока ўпісана ў акадэмічныя інстытуты. Гэта факт, што менавіта там мы маем самую моцную за межамі Беларусі школу даследавання Беларусі. У прыватнасці, паўтаруся, калі гэта датычыцца такіх дысцыплін як гісторыя, лінгвістыка, філалогія, мовазнаўства. Калі мы возьмем пад увагу іншыя дысцыпліны — паліталогія, сацыялогія, міжнародныя адносіны — перавага польскіх даследчыкаў ужо не такая відавочная.
— Да гэтай пары ў дачыненні спадчыны Вялікага Княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай паміж Польшчай, Літвой і Беларуссю вядзецца барацьба за сімвалічны капітал гэтых утварэнняў. Пры чым, адзначу, што Польшча і Літва ў гэтай справе, прызнаемся, значна абышлі Беларусь: Міцкевіч і Рэйтан — на жаль, больш польскія героі, чым беларускія — ва ўсялякім разе, у свядомасці беларускай большасці; літоўцы смела называюць тую ж Барбару Радзівіл — Барборай Радвілайце і выпускаюць мноства манаграфій і даследаванняў роду Радзівілаў, не азіраючыся на Нясвіж… Цікава дазнацца: ці змяняе Кангрэс гэтыя расстаноўкі прысваення гістарычнай спадчыны? Ці можна гаворыць пра тое, што на яго пляцоўках ідзе барацьба за гэты сімвалічны капітал?
— Я сказаў бы так, што для палякаў, у значнай ступені як і для літоўскіх даследчыкаў, такой вайны няма. Таму што вельмі часта яны проста не ўспрымаюць беларускую пазіцыю як сур’ёзную, навуковую. Ёсць такая прадузятасць, што канон ужо створаны — і за яго не трэба змагацца. Калі ласка, вось польская версія, літоўская, а тое, што там у Беларусі — гэта так, павярхоўная публіцыстыка ці беспадстаўнае ламанне канону. На жаль, суседзі ўспрымаюць нас менавіта так: штосьці там такое людзі на каленках выдумваюць, бяруць наша, бо свайго няма. І ў пэўнай ступені гэта пазіцыя выклікана тым, што толькі апошнія 25 гадоў беларуская акадэмічная супольнасць пачала весці больш-менш сістэмную працу ў засваенні старажытнай спадчыны. Да гэтай пары — акцэнты былі расстаўлены зусім інакш.
— Але былі даследаванні таго ж Міколы Ермаловіча, якія нельга спісваць з рахунку…
— Так, але ён быў «дысідэнтам». Яго даследаванні і ідэі ўваходзяць у шырокае кола грамадскіх дыскусій толькі пры канцы 1980-х, а трапляюць у акадэмічнае поле яшчэ пазней. Акрамя таго, яго работы не заўсёды адпавядалі навуковаму і акадэмічнаму фармату, а гэта ў барацьбе за сімвалічны капітал вельмі важна. Усё гэта разам паўплывала на тое, што беларуская інтэрпрэтацыя гісторыі так і не займела свайго важкага месца ў еўрапейскай гісторыі да гэтага часу.
Падсумую. Першы фактар, чаму гэта адбылося — слабасць традыцыі. У палякаў, для параўнання, гэты «моцны» наратыў нацыянальнай гісторыі з’явіўся напачатку XIX стагоддзя, у літоўцаў — напачатку XX-га. Мы ж адкрыта пачалі гэтым займацца не больш за трыццаць год таму.
Другі фактар гэтага — адсутнасць у гэтых працэсах палітычнай падтрымкі і пазіцыі беларускай дзяржавы, асабліва ў другой палове 1990-х і пачатку 2000-х. У сувязі з тым, што барацьба за гэты сімвалічны капітал перастала быць цікавай для беларускай дзяржавы недзе ў другой палове 90-х, беларуская гістарыяграфія як калектыўны суб’ект проста знікла для замежных даследчыкаў. То бок, для іх стала натуральным працягнуць сваю традыцыю без уліку беларускіх інтарэсаў, бо гэтыя інтарэсы на ўзроўні беларускай дзяржавы проста не былі сфармуляваныя.
Прычым на пачатку 90-х мінулага стагоддзя паміж літоўскімі і беларускімі гісторыкамі яшчэ вяліся актыўныя дыскусіі. І некаторыя літоўскія гісторыкі ўзгадваюць, што былі гатовыя пайсці на кампрамісы, напрыклад, тэрміналагічныя. Але пасля 1995 года ўсё гэта згубіла сэнс. Беларусь пачала рабіць стаўку на савецкую гісторыю, і ім проста няма з кім стала размаўляць. Вядома, былі альтэрнатыўныя даследчыкі, якія з такой пазіцыяй не пагаджаліся, але яны не маглі адказваць за ўсю айчынную гістарыяграфію.
— Што маем цяпер?
— Цяпер сітуацыя мяняецца, што ўсцешвае. І мяркую, што гэта ўжо справа часу, але беларуская версія гісторыі ВКЛ, у яе памяркоўнай версіі, праз пэўны тэрмін будзе ўлічана суседзямі. І Кангрэс, у прыватнасці, садзейнічае гэтаму. Замежныя даследчыкі прыязджаюць і бачаць, што з’яўляюцца сур’ёзныя даследаванні, што гэта паслядоўная акадэмічная праца. Яны пачынаюць разумеюць, што ў Беларусі сёння ёсць з кім весці навуковы дыялог.
— Ваш прагноз аптымістычны — пазіцыі беларускіх даследчыкаў будуць узмацняцца?
— Я скажу так: усё залежыць ад саміх беларусаў. Тут нельга папікаць калег з Польшчы і Літвы, маўляў, яны няправільна пішуць нашу гісторыю… Проста яны пішуць яе са сваіх пазіцый, яны маюць усталяваны канон — і яго прытрымліваюцца. Тое, як будзе выглядаць далей разуменне гісторыі ВКЛ, ці будзе ў ёй прапісаны беларускі элемент, гэта залежыць выключна ад беларускіх даследчыкаў. Ды, вядома, у значнай ступені ад пазіцыі беларускай дзяржавы (хаця б таму, што такія даследаванні ў большасці сваёй можа прафінансаваць толькі дзяржава). Так адбываецца ва ўсіх краінах. Калі пазітыўныя тэндэнцыі ў гэтым кірунку будуць працягвацца, мы непазбежна будзем мець новае разуменне гісторыі Вялікага Княства Літоўскага не толькі ў беларускай гістарыяграфіі, але і рэгіянальнай. Усё тут залежыць ад нас.
Дарэчы, тут ёсць і яшчэ адно поле змагання — гэта англамоўная публіка. Корпус тэкстаў пра ВКЛ на ангельскай мове, не такі ўжо і вялікі. Цяпер ён расце, асабліва апошняе дзесяцігоддзе, і палякі, і літоўцы актыўна інтэгруюцца ў сусветную акадэмічную супольнасць, пішучы па-ангельску свае версіі гісторыі ВКЛ.
Беларускія даследчыкі тут пакуль не праяўляюць высокай актыўнасці. Але гэта таксама істотнае поле і для дыскусій, і для розных інтэрпрэтацый. Нават тэрміналагічных: як перакладаць тыя ж прозвішчы людзей, як павінны гучаць геаграфічныя назвы, ці браць тут польскую, літоўскую альбо беларускую аснову, — важных момантаў дастаткова, на якія, мне падаецца, беларускім даследчыкам зараз істотна звярнуць увагу. Цяпер у нас яшчэ ёсць шанец уключыцца ў гэты працэс станаўлення англамоўнай літаратуры пра наш рэгіён. І чым хутчэй беларусы пачнуць шчыраваць у гэтым кірунку, тым прасцей будзе ўпісаць беларускую перспектыву нашай супольнай гісторыі ў міжнародны кантэкст.
— На сваім досведзе магу сказаць, што толькі ўлетку мне давялося выслухаць невялікую лекцыю ад італьянскай даследчыцы Усходняй Еўропы пра тое, што Беларусь ніколі не была незалежнай, уваходзячы толькі як прыдатак у Рэч Паспалітую і нават ВКЛ… І я разумею, што яна абапірался на тыя крыніцы, якія меліся ў яе alma mater.
— Так, збольшага замежныя даследчыкі чытаюць тое, што ёсць — па-ангельску, і тут нельга крыўдаваць. Гэта зразумела — для таго, каб твая пазіцыя была рэпрэзентаваная, трэба друкавацца, прысутнічаць на канферэнцыях і пастаянна даказваць гэта праз даследаванні ды тэксты. Іншага шляху няма, ніхто за нас гэтага не зробіць.
Як гэта робіцца? Калі возьмем гістарыяграфію за апошнія сто гадоў, можна пабачыць як усё змянялася: 100—150 год таму гісторыю Еўропы пісалі чатыры-пяць «вялікіх» нацыі, а ўсе іншыя версіі былі маргінальнымі. Але паступова ўсё большая колькасць нацыянальных гістарыяграфій пачала актыўна ўключацца ў інтэрпрэтацыю гісторыі, — і з імі прыйшлося лічыцца. Для Беларусі няма анічога іншага, як проста працаваць у гэтым кірунку.
— Спадар Андрэй, калі вы загаварылі пра эліту, мяне цікавіць яе навуковае вымярэнне. Хто ў гэтым кантэксце з’яўляецца ўдзельнікамі Кангрэса? Які гэта кантынгент?
— Калі браць склад сёлетняга форуму, то прыкладны баланс такі. Каля 15—20% — гэта людзі, якія маюць доктарскую ступень ці габілітацыю. 30—40% — тыя, хто мае пэўную ступень кандыдата навук альбо PhD. І рэшта даследчыкаў — магістры альбо нават бакалаўры. Многае залежыць тут ад дысцыпліны, бо калі гэта, напрыклад, фатаграфія, зразумела, што акадэмічная ступень тут не такая важная. Тое самае датычыць сферы мастацтва і некаторых іншых кірункаў. Для нас больш істотныя ў гэтых кірунках практыка, досвед, чым ступень.
Мы таксама вітаем удзел у Кангрэсе і маладых навукоўцаў. Можна адзначыць, што яны значна прысутнічаюць у секцыях гісторыі, філасофіі, сацыялогіі… Але я не бачу тут недахопу, бо падобная расстаноўка сіл дазваляе трансляваць веды і кампетэнцыі ад дасведчаных навукоўцаў да тых, хто толькі пачынае сваю кар’еру.
— З вашага адказу можна зрабіць выснову, што пэўныя кірункі яшчэ не маюць адпаведнага акадэмічнага поля?
— Гэта сведчыць пра тое, што некаторыя кірункі і дысцыпліны не дастаткова акадэмічна інстытуцыялізаваныя. Але ў некаторых выпадках наадварот — у пэўных сферах практыкі могуць распавесці значна болей, чым тэарэтыкі. Напрыклад, сфера мастацтва: яшчэ не вядома хто дасведчаны больш — мастакі, тыя, хто на ўласным досведзе сутыкаецца з праблемамі ў гэтай сферы, ці тыя, што выкладаюць/вывучаюць гісторыю мастацтва…
— Можа, вы проста недаацэньваеце мастацтвазнаўцаў?
— Можа быць. Я тут ніяк не прэтэндую на статус спецыяліста. Я магу толькі назіраць за пэўнымі дыскусіямі і бачу, што часам тон задаюць не акадэмікі, а практыкі, аналітыкі, журналісты. Пры разглядзе асобных тэм і праблем удзел «практыкаў» вельмі важны. Адукацыя, грамадзянская супольнасць… Некаторыя эксперты аналізуюць гэтыя сферы дзясяткі гадоў у аналітычных цэнтрах, недзяржаўных арганізацыях. Так, яны не абараняюць дысертацыі, але ўнёсак гэтых адмыслоўцаў часам можа быць цалкам параўнальным з тым, што робяць акадэмічныя даследчыкі. Тут часам адбываецца пэўная сінергія, якая дазваляе ўзбагаціць і першых, і другіх. Зрабіць нейкі рывок у разуменні той ці іншай праблемы.
— Тады падсумуем: куды рухаецца цяпер думка беларуская?
— У розных дысцыплінах па-рознаму. Цяжка гаворыць за ўсю думку, але калі казаць пра палітычныя даследаванні, якія мне бліжэйшыя, важным трэндам апошняга часу з’яўляецца пераход да разумення каштоўнасці эмпірыкі. Менш цікавымі становяцца ідэалагічныя формулы, павярхоўная аналітыка, арыентацыя на тэарэтычныя схемы — «транзіт» і да таго падобнае… Усё больш цэніцца праца з эмпірычным матэрыялам — статыстыка, інтэрв’ю, апытанне і г.д. Адпаведна з’яўляецца глыбіня — і такі паварот, мне падаецца, вельмі слушны, хоць і адчуваецца яго няўстойлівасць.
Што датычыцца зместу… Усё больш увагі ў палітычных даследаваннях да Беларусі як да суб’екта. Раней гэтага было менш. На пачатку 90-х фактычна ўсё абмяжоўвалася тым, што браліся гатовыя заходнія, расійскія ідэі і схемы, і Беларусь укладвалася ў іх, можна сказаць, надзвычай механістычна. На пачатку 2000-х характар цікавасці змяніўся: Беларусь паступова пачалі даследаваць. Трэнд апошніх пяці год — ужо разуменне нашай краіны менавіта як суб’екта. І ў міжнародных адносінах, і ў пытаннях ідэнтычнасці ды ўнутранай палітыкі.
P.S. Прэмію за найлепшую замежную кнігу пра Беларусь атрымала Маргарыта Бальмасэда, прафесарка з Гарварда — «Living the High Life in Minsk. Russian Energy Rents, Domestic Populism and Belarus’ Impending Crisis».
Чытайце таксама:
Прэміі V Кангрэса даследчыкаў Беларусі атрымалі Скеп’ян, Хаўстовіч і Бальмасэда
Як нам палепшыць Кангрэс даследчыкаў Беларусі?
