60 гадоў таму, у кастрычніку 1955, паўсюдна пачалі выконваць Дзяржаўны гімн Беларускай ССР на вершы Міхася Клімковіча і музыку Нестара Сакалоўскага. У нашы дні вершаваныя радкі Клімковіча дапоўніў паэт Уладзімір Карызна, і гімн савецкага часу працягвае жыццё як Дзяржаўны гімн Рэспублікі Беларусь. Лёс яго быў няпросты…
Агульную гісторыю дзяржаўных гімнаў рэспублік СССР можна весці з Тэгеранскай канферэнцыі кіраўнікоў саюзных дзяржаў 28 лістапада — 1 снежня 1943 года. Калі прэзідэнт ЗША Рузвельт агучыў ідэю стварэння Арганізацыі Аб'яднаных Нацый, то кіраўніцтва СССР пачало шукаць спосабы ўзмацнення ў ёй савецкага ўплыву. Саюзным рэспублікам вырашана было надаць максімум атрыбутаў паўнавартасных дзяржаў — з уласнымі міністэрствамі абароны і знешніх зносін, з нацыянальнымі сцягамі, гербамі і гімнамі.
Таму 3 лютага 1944 года Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР выдаў Указ «Аб дзяржаўных гімнах савецкіх рэспублік». Ва ўрадах саюзных рэспублік закіпела работа.
Дысцыплінаваныя эстонцы ў асобе Густава Эрнесакса і Ёханэса Семпера ўзяліся тады ж, у лютым 1944, за справу і неўзабаве прэзентавалі гімн Эстонскай ССР.
Мудра-марудлівыя казахі завяршылі свой конкурс у 1945-м і дружна прагаласавалі за гімн кампазітара Мукана Тулебаева на вершы Каюма Мухамедханава (музыка гэтая гучыць дагэтуль).
На багатай талентамі Украіне некаторая затрымка адбылася з-за таго, што вельмі ўжо шчыльнымі аказаліся калоны паэтаў і кампазітараў, што памкнуліся на штурм партыйнага задання. Аднак да 1949 года прадуктам унутрырэспубліканскага творчага кансенсусу стаў гімн на вершы П. Тычыны і М. Бажана, аўтарам ж музыкі значыўся калектыў пад кіраўніцтвам кампазітара А. Лебедзянца.
Падзатрымаліся, на жаль, літоўцы. Але, нарэшце, у 1950 годзе кампазітар Баліс Дварыёнас (сааўтар І. Швядас, словы А. Венцлава) напісаў гімн Літоўскай ССР.
І толькі браты-беларусы цягнулі з увядзеннем гімна аж да 1955 года — цэлых адзінаццаць гадоў. На памяць прыходзіць адзін персанаж сатырычнай паэмы «Сказ пра Лысую гару»:
А Семяжон, прыдбаўшы ўчастак,
Апошні ўзяўся будаваць:
«Мая ж такая доля-шчасце:
Я ж і жаніўся ў сорак пяць…»
У чым справа, таварышы беларусы? Чаму саюзная рэспубліка, якая заўсёды першая галасуе за, праявіла дзіўную недысцыплінаванасць у справе напісання ўласнага гімна?
А справа ў тым, што беларускія дзяржаўныя і творчыя кіраўнікі заснавалі нешта накшталт «Дзяржкамітэта па стварэнні Дзяржаўнага гімна Беларускай ССР». Дзясяткі людзей аказаліся пры справе, а таму спяшацца не хацелася.
Пратакол конкурснага журы ад 5 чэрвеня 1944 года
У пачатку шляху, у 1944—1945 гадах, з'явіліся дзясяткі конкурсных праектаў. З «Даведкі аб рабоце Журы па стварэнні Дзяржаўнага гімна БССР»:
«Праца па стварэнні Дзяржаўнага гімна БССР пачалася ў красавіку 1944 года. Першая нарада паэтаў і кампазітараў БССР адбылася ў горадзе Маскве 8 красавіка 1944 года. На гэтай нарадзе было пастаўлена пытанне «Аб стварэнні Дзяржаўнага гімна Беларускай ССР». З дакладам па гэтым пытанні выступіў старшыня Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР т. Н.Я. Наталевіч. На гэтай жа нарадзе быў аб'яўлены конкурс на найлепшы тэкст і на найлепшы музычны твор гімна. Пасля гэтай нарады паэты і кампазітары перайшлі да працы…»
Анатоль Багатыроў
Кампазітар Анатоль Васільевіч Багатыроў распавядаў мне ў 2000 годзе:
— У Маскве мы з эвакуяванымі беларускімі дзеячамі жылі спачатку ў гасцініцы «Масква». Затым публіку рангам ніжэй — мяне, такім чынам, таксама — перасялілі ў вядомую нашым землякам гасцініцу «Якар» каля Беларускага вакзала. Пазней, праўда, мне як лаўрэату Сталінскай прэміі далі кватэрку ў цэнтры на вуліцы Масквіна, дзе я жыў з жонкай і цешчай. Урад рэспублікі размяшчаўся ў будынку прадстаўніцтва БССР. Тут і адбылася тая памятная для творчых работнікаў нарада красавіка сорак чацвёртага. Нічыпар Якаўлевіч Наталевіч паставіў задачу канкрэтна: ёсць узор — Гімн СССР, і трэба скласці твор з абавязковымі элементамі: Ленін, Сталін, Партыя, Кастрычнік, братэрскі саюз пад кіраўніцтвам Вялікай Расіі, перамога над ворагамі, светлая будучыня.
— Свайго роду бурымэ — верш з зададзенымі рыфмамі?
— Калі заўгодна… Ідэйнае кіраўніцтва творцамі было ўскладзена на сакратара ЦК КП(б)Б па прапагандзе Цімафея Сазанавіча Гарбунова, а ўсю арганізацыйную частку даручылі сакратару Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР Лазару Еўдакімавічу Папкову.
З архіўнай даведкі:
«Для адбору дасланых тэкстаў, а таксама і музычных твораў і падрыхтоўкі для ўрадавага зацвярджэння і праслухоўвання, рашэннем бюро ЦК КП(б)Б створана журы ў наступным складзе: т.т. Гарбуноў (старшыня), Якуб Колас (намеснік старшыні), члены — т.т. Багатыроў, Александроўская, Броўка, Залатароў, Крапіва, Лынькоў, Пестрак, Папкоў, Сталяроў, Шастаковіч. Журы пасля зацвярджэння прыступіла да працы. Да канца красавіка м-ца 1944 было прадстаўлена 14 варыянтаў тэксту і 5 варыянтаў музыкі. У сувязі з тым, што паданне тэкстаў і музыкі замарудзілася, журы пад кіраўніцтвам т. Горбунава красавіка 28 была праведзена другая нарада паэтаў і кампазітараў БССР, дзе папярэдне абмяркоўваліся прапанаваныя тэксты і музычныя творы. Нарада прызнала, што праца па стварэнні Дзяржаўнага гімна праходзіла нездавальняюча і тэкст і музыка, прадстаўленыя да таго часу, былі недабраякасныя. Пасля гэтай нарады праца паэтаў і кампазітараў больш актывізавалася…»
Так, спачатку ў эвакуацыі, у ваеннай Маскве, задачы ставіліся і вырашаліся па-франтавому: «Месяц тэрміну — і каб быў гімн!». Сапраўды гэтак жа ў беларускім урадзе і ЦК размаўлялі з партызанскімі камандзірамі, якія прыбылі з-за лініі фронту, сакратарамі падпольных райкамаў і абкамаў. Але годам пазней, калі ўдзельнікі адміністрацыйна-творчага працэсу перамясціліся на «сваё поле» — у вызвалены Мінск, — выразна праявілася ўсеагульная важнасць.
Стала зразумела, што праца над гімнам — гэта не проста дзяржзамова. Гэта адказныя апаратныя пасады і грашовыя аклады з прэміямі, гэта агульныя субсідыі і акордныя выплаты. А таксама — персанальныя пайкі.
Дык навошта ж спяшацца!
Другая старонка акта журы конкурсу ад 29 студзеня 1945 года. Чырвонай рысай мы пазначылі твор Міхася Клімковіча.
Вось, напрыклад, фрагмент стэнаграмы аднаго з пасяджэнняў журы па адборы тэксту і музыкі гімну БССР (нашы заўвагі ў круглых дужках):
«29 студзеня 1945 года. Прысутнічаюць: т.т. Гарбуноў, Аладаў, Пукст, Цікоцкі, Броўка, Кандрат Крапіва, Пестрак, Александроўская, Папкоў.
<…> Папкоў. Кожны член журы павінен уважліва яшчэ раз прачытаць і прадумаць тэкст і праставіць балы і ўявіць.
Гарбуноў. Да якога тэрміну?
Папкоў. 3 дні, а потым сабрацца і вырашыць канчаткова (слова «канчаткова» гучыць на кожным падобным пасяджэнні).
Гарбуноў. Прэзентаваць да 2-га лютага 1945.
Папкоў. А ў суботу сабрацца.
Пукст. Зараз усе 4 варыянты [гімна] наінструментаваны і перададзеныя на вывучэнне Вялікага тэатра.
Гарбуноў. Ёсць пытанні?
Александроўская. Вы ведаеце, што ў тэатры гатова [не] усё?
Пукст. Ды харавыя рэпетыцыі праводзяцца.
Александроўская. У нас 5 тыдняў няма паліва і тэатр не працуе, народ не збіраецца.
Гарбуноў. Потым прымем адмысловае рашэнне, гэта потым ужо. [Калі] Як гімн не прыняты, выдаць як песні. Выдаць асобным зборнікам.
Броўка. А між іншым, калі Саюзны Гімн выдаваўся, маса варыянтаў перадавалася па радыё.
Гарбуноў. Потым рашэнне будзем прымаць па гэтым пытанні.
Пукст. Музычная рэдакцыйная камісія ўжо просіць, каб разгледзець увесь матэрыял і размеркаваць яго такім чынам: да выканання і да выдання.
Гарбуноў. Ёсць такая прапанова, так як працы тут вельмі шмат, каб гэтую камісію пашырыць, увесці сюды т.т. Пестрака, Александроўскую, Цікоцкага, Аладава. Камісію стварыць, якая павінна вызначыць, што рабіць з астатнімі варыянтамі, пад агульным кіраўніцтвам Ларысы Пампееўны [Александроўскай]. Перадаць стэнаграмы, пратаколы. Просім вас унесці адмысловую пастанову, а мы гэту пастанову разгледзім на пасяджэнні журы і зацвердзім яго.
(Ларыса Пампееўна Александроўская, народная артыстка БССР і СССР, лаўрэат Сталінскай прэміі, імгненна ўваходзіць у ролю старшыні новай камісіі.)
Александроўская. Ёсць музыка, якая падыходзіць да дзіцячай песенькі і можна яе рэкамендаваць як дзіцячую песеньку [?!].
Пукст. У мяне яшчэ адно пытанне: гэта пра форму, якім чынам і калі аўтары будуць выкрытыя?
Броўка. Трэба адкрыць таго, чый [гімн] будзе прыняты.
Гарбуноў. Трэба абвясціць таго, чый будзе прыняты. Афіцыйна будзе абвешчана — прыняты тэкст таго, музыка таго. І будзе спіс, што за ўдзел узнагароджваюцца такія і г.д.
Пукст. Што тычыцца кампазітараў, гэта трэба пасля 3-га тура выявіць аўтараў.
Александроўская. Зноў-такі ўскрыць прынятага.
Папкоў. Гэта мы яшчэ падумаем.
Гарбуноў. А журы мы ўскрыем, а для грамадскасці будуць ускрытыя тыя, хто будзе прыняты.
Папкоў. Пасля праслухоўвання ў 3-м туры мы можам некаторыя варыянты адхіліць і вырашым, што прапусціць да праслухоўвання.
Гарбуноў. Мы можам паказаць і тыя, якія адхілілі.
Папкоў. У мяне пытанне практычнага парадку. Урад пажадае праслухаць гімны іншых краін, а яны ў нас не гатовыя.
Гарбуноў. Польскі гімн нашаму тэатру трэба вывучыць.
Папкоў. Вось трэба вырашыць, можна выканаць брытанскі гімн. Трэба падрыхтаваць абавязкова польскі і брытанскі гімны.
Александроўская. Чаму [не] спевы, [а] духавы аркестр толькі?
Гарбуноў. Трэба, каб польскі хор быў на выпадак, з аркестрам добра сустракаць на вакзале.
Папкоў. Трэба прапанаваць камусьці, каб яны падрыхтавалі і ў харавым, і ў аркестравым выкананні.
Пукст. Яшчэ ёсць адно пытанне, гэта з нагоды расходаў па правядзенні ўсіх мерапрыемстваў. Каштарыс, які быў зацверджаны, ён цяпер ануляваны.
Гарбуноў. Трэба аднавіць. Тав. Папкоў, пагаворыце з тав. Катляровым. Колькі трэба, паўмільёна?
Папкоў. 420 тысяч.
Пукст. Выдаткавана тысяч 150, не болей, але зараз прыйшлося перагледзець, і 3-і тур запатрабуе 508 тысяч, з узнагародамі і з аплатай кампазітарам.
Гарбуноў. Давайце адновім гэтыя сродкі, якія ёсць, а аб дадатковых сродках трэба ўвайсці з хадайніцтвам.
Папкоў. Калі мы створым добры нацыянальны гімн, за грашыма справан не стане. Галоўнае цяпер стварыць.
Пукст. Яшчэ адно пытанне — гэта ў сувязі з выкананнем гімнаў дружалюбных дзяржаў. Гэтую працу трэба пачаць і працягваць сістэматычна, але гэта трэба ўскласці на пэўных таварышаў (відавочна — на самога тав. Пукста).
Папкоў. Я думаю, практычна трэба зрабіць такім чынам: тав. Пестрак (пісьменнік Філіп Сямёнавіч Пестрак ўу1943—1945 гг. Быў начальнікам упраўлення па справах мастацтваў пры СНК БССР) сваім загадам аформіць і прапануе, каб падрыхтавалі і тэрмін пакажа.
Гарбуноў. Грошай у вас дастаткова на мастацтва.
Александроўская. Паступіла заява ад нашага хору на маё імя, вось я яго прынесла, што з ім рабіць?
Гарбуноў. Што яны просяць?
Александроўская. Яны просяць тое, што ім абяцалі ў Маскве: вопратку, грошы.
Гарбуноў. А грошы якія?
Александроўская. Прэмію нейкую і з Чырвонага Крыжа вопратку.
Пестрак. Сапраўды з гэтым цяжкая гісторыя (падтрымлівае).
Папкоў. Праз тэатр яны атрымалі (апраўдваецца).
Александроўская. Гэта брыгада, якая выязджала спецыяльна па гімне (настойвае).
Папкоў. У Маскве нікому не давалі з працаўнікоў тэатра, таму ім абяцалі.
Александроўская. Тут ідзе пытанне аб 9 людзях.
Папкоў. Я лічу, што яны павінны праз тэатр атрымаць (увільвае ад прапановы Ларысы Пампееўны).
Пукст. У каштарысе ўключаны дадаткова 8 харыстаў і 1 кіраўнік.
Папкоў. А чаму не разлічыліся да гэтага часу?
Пукст. Каштарыс быў заніжаны (перакладае адказнасць на іншых).
Папкоў. Колькі ім грошай трэба? (здаецца)
Александроўская. Нават авансы не могуць пагасіць (дабівае Папкова).
Гарбуноў (як сакратар ЦК прымае валявое рашэнне). Гэту заяву дайце т. Пуксту, мы яму даручаем разабрацца. У дачыненні да грошай трэба неадкладна разлічыцца. У дачыненні да адзення для 9 чалавек, трэба падумаць.
Папкоў. Напішыце т. Шаўрову з прычыны такога выпадку (Аляксей Сямёнавіч Шаўроў — шматгадовы наркам і міністр гандлю, намеснік старшыні СНК і СМ БССР).
Александроўская. Але гэта адмысловая праца, пазапланавая (пашырае для сябе аператыўна прастору на перспектыву).
Папкоў (як сакратар Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР, безумоўна, падтрымлівае рашэнне партыі). З грашыма трэба неадкладна разлічыцца, а ў дачыненні да рэчаў для нашэння, я лічу, трэба будзе падумаць. Напішыце тав. Шаўрову, а ён дасць указанне…
Сапраўды, так можна ствараць гімн адзінаццаць гадоў! Падобна на тое, не было каму стукнуць кулаком па стале і па-бальшавіцку проста секануць:
— Калі Пацье з Дзегейтэрам пісалі «Інтэрнацыянал», яны што — таксама ставілі ў парадак пытанні пра «каштарыс гімна», пра пайкі і адрэзы на паліто!
На зацвярджэнне ў Маскву беларускі лідар Панамарэнка абавязаны быў прадставіць гімн у выглядзе правільна спакаванага прадукту. Цэнтрам быў апрабаваны метад арганізацыі аўтарства гімнаў саюзных рэспублік. Ідэальным разумеўся тандэм кіраўнікоў нацыянальных творчых саюзаў — пісьменніцкага і кампазітарскага. Прычым для важкасці аўтарам вельмі пажадана было мець званні лаўрэатаў Сталінскай прэміі. Фактычна гэта быў цэнз на аўтарства гімна.
У БССР дадзеным умовам больш за ўсё адпавядала творчая звязка: кампазітар Анатоль Багатыроў, паэты Кандрат Крапіва і Пятрусь Броўка. Але пасля 1944, калі за кантату «Беларускім партызанам» кампазітара ўзнагароджваюць ордэнам Леніна, з Багатыровым адбываецца тое, што Наталевіч пры абмеркаванні гімна ўвядзе ў вушы Панамарэнку: «Я маю звесткі, што тав. Багатыроў прытрымліваецца таго пункту гледжання, што ён не хоча прытрымлівацца трафарэта».
У снежні 2000 года Анатоль Васільевіч вымавіць у гутарцы са мной дзіўную фразу: «Я заўсёды лічыў і лічу, што найлепшы гімн усіх часоў і народаў — гэта «Боже, царя хороні!». І далей:
— Магу шчыра сказаць, што Ларыса Александроўская была маім ворагам. І яна ж мела вялікі ўплыў на кіраўніка рэспублікі Панамарэнку. Але я да смерці таварыша Сталіна быў абаронены яго добрым стаўленнем да мяне, пра якое ўсе ведалі. Я з таварышам Сталіным сустракаўся восем разоў. У час паказу маёй оперы «У пушчах Палесся» ў Вялікім тэатры ў Маскве таварыш Сталін запрасіў мяне ў ложу і гутарыў са мной у прысутнасці членаў Палітбюро дзве з паловай гадзіны… Што ж потым адбылося з гімнам Броўкі і Крапівы на маю музыку, які выводзілі ў пераможцы конкурсу? Адкрыта скажу: не ведаю. Я быў проста агучвальнікам гэтага паэтычнага тандэму. А чаму ў 1944 годзе не прапусцілі ў трэці тур добрыя вершы Клімковіча «Мы, беларусы, з братняю Руссю», кажу шчыра: Міхаіл Мікалаевіч меў няшчасце аказацца пад нямецка-фашысцкай акупацыяй, яго, праўда, потым партызаны пераправілі ў Маскву. А пра Нестара Сакалоўскага наогул скажу, што ён быў маім сябрам. Таму пра яго магу адкрыта судзіць, што кампазітарам ён быў у цэлым невялікім, у яго нават кансерваторскай адукацыі не было. Але затое Нестар Фёдаравіч быў выдатным меладыстам-песеннікам…
Конкурсны машынапісны арыгінал вершаў Міхася Клімковіча
Калі мець уяўленне аб палкаводчых амбіцыях Панамарэнкі (для прыкладу можна ўспомніць, як ў 1942 годзе гэты ўраджэнец Кубані кінуўся развіваць маскоўскі намёк аб магчымым стварэнні нацыянальнай беларускай арміі ў складзе РККА), то становіцца зразумелым, чаму, кажучы шахматным мовай, узнікла патавая сітуацыя. Панцеляймону Кандрацьевічу патрэбен быў гімн як ілюстрацыя перамогі пад яго асабістым кіраўніцтвам цэлай рэспублікі — члена ААН. Але класіцыста Анатоля Васільевіча, падобна, ужо вараціла ад ваяўніча-прызыўных спеваў.
«Цягнем цябе на самую вяршыню гісторыі, а ты, няўдзячны, не можаш адказаць поўнай узаемнасцю. Добра. Што атрымалася — тое атрымалася», — такі, відавочна, быў сэнс прысуджэння Багатырову першай прэміі на ўнутраным конкурсе за вымучаную мелодыю гімна. Пасля гэтага Панамарэнка падпісвае датаваную 4 снежня 1945 пастанову ЦК КП(б)Б аб увядзенні ў выкананне з 1 студзені 1946 года гімна БССР на музыку Багатырова і тэкст Броўкі і Крапівы.
Правільна аформлены гімн адсылаюць для зацвярджэння ў Маскву, дзе ён … лёг у доўгую скрыню. ЦК ВКП(б) не казаў ні так, ні не. Чаму?..
Гісторык Віталь Скалабан распавядаў мне, што самыя настойлівыя архіўныя пошукі дакументаў па гэтым пытанні не далі вынікаў. Магчыма, афіцыйных папер для Мінска не было ўвогуле, бо Старая плошча пакідала за сабой права не ўступаць у тлумачэнні і не пакідаць пісьмовых сведчанняў.
Што сучасным даследчыкам можна зрабіць у дадзенай сітуацыі? Перайсці на ўзровень баек і анекдотаў? Анекдотаў на тэму ўзаемаадносін Масквы і саюзных рэспублік калісьці хапала. Напрыклад такі.
З назіранняў старшыні Вышэйшай атэстацыйнай камісіі аб характары «суправаджэння» навуковых дысертацый з розных рэспублік. Вось, скажам, дасылаецца на зацвярджэнне доктарская з Ташкента. Следам прыходзіць вагон сухафруктаў. Дысертацыя з Ерэвана — вагон каньяку. З Кіева — вагон з пярцоўкай і салам. А з Мінска… Калі адсюль паступае дысертацыя, то следам прыходзіць вагон зласлівых ананімак.
А між тым паралельна існавалі конкурсныя варыянты гімна іншых аўтараў. Частка твораў мёртва ляжала ў тэчках, але асобныя атрымалі канцэртна-выканальніцкае ўвасабленне — проста як песні.
Міхась Клімковіч
Нестар Сакалоўскі
Лірыка-грамадзянскага гучання кампазіцыя Нестара Сакалоўскага на вершы Міхася Клімковіча «Мы — беларусы» была з тых, пра якія музыказнаўцы ў рангу членаў бюро ЦК казалі, што «з пункту гледжання прыемнасці музыкі» яна, можа, і нічога сабе, але ў астатнім… тут выступоўцы прыўносілі метал у тэмбр голасу: асабістыя анкеты ў аўтараў «не зусім».
Да Нестара Сакалоўскага наогул стаўленне было як да другаразраднага ўдзельніка конкурсу. Па-першае, не меў ён закончанай кансерваторскай адукацыі — толькі музычны тэхнікум. Таксама творчая спецыялізацыя ў Сакалоўскага была не манументальна-класічная, а займаўся ён песенным складальніцтвам, хормейстарствам, фальклорам. Ну чаго ў разуменні музыказнаўцаў у сталінскіх кіцелях можна было чакаць ад кампазітара, чыё прызначэнне — усякія там «ай-люлі»?.. Аднак у 1949 Сакалоўскі стварае другую рэдакцыю песні «Мы — беларусы», яна паступова становіцца здабыткам масавых выканаўцаў, гучыць у клубах і дамах культуры.
Слухачы па натхненні пацягнуліся да гэтай мелодыі, таму што акрамя пафаснага мела яна і простае душэўнае напаўненне. Стомленаму ад вайны народу не выпадала пачынаць кожны новы дзень мірнага працоўнага жыцця са змрочна-рашучага музычнага настрою на ўзор «Наперад, на смяротны бой!».
Люты 1955-га, адліга. У паліто наросхрыст збіраюцца на мінскім вакзале ўдзельнікі Дэкады беларускага мастацтва і літаратуры ў Маскве. А 21 лютага ў трансляцыі фіналу па ўсесаюзным радыё і тэлебачанні заключнага канцэрта Дэкады гучыць патрыятычная песня «Мы — беларусы».
Стала ясна, што гэта і ёсць той сапраўдны гімн, з якім прыпазнілася Беларусь. З'явіўся следам дзяржаўны ўказ:
…Традыцыйна прынята жартаваць на тэму маруднасці эстонцаў. Аднак нагадаю, што акуратна-дысцыплінаваныя прадстаўнікі гэтай рэспублікі прадставілі Маскве свой гімн ужо праз тры месяцы пасля Указа Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 3 лютага 1944 г. «Аб дзяржаўных гімнах савецкіх рэспублік». Падобна на тое, не было ў іх творча-адміністрацыйных інтрыг, барацьбы «добрага з яшчэ лепшым». Сказана — зроблена.
А вось беларусы расцягнулі працэс стварэння і апрабацыі гімна на цэлых адзінаццаць гадоў.
