«У пачатку 60-х Клайв Люіс, вядомы нам як аўтар «Хронік Нарніі», спрабаваў вылучыць свайго сябра і калегу Джона Толкіна на Нобелеўскую прэмію па літаратуры. Нічога не атрымалася, — піша ў сваім блогу на сайце «Руская idea» публіцыстка Вольга Туханіна.
— Шведскія акадэмікі заявілі, што кнігі Толкіна «ні ў якай меры нельга назваць прозай найвышэйшага класа». А гэта ж адбылося ў той момант, калі свет перажываў свой першы «толкінаўскі бум». Потым быў другі і трэці, звязаны з экранізацыяй «Уладара пярсцёнкаў». Ён не спыніўся і па сённяшні дзень. У Турцыі, напрыклад, пад варту заключаны лекар, які ўсяго толькі размясціў серыю пацешных фатаграфій, які параўноўваў міміку персанажа Толкіна Горлума і прэзідэнта Турцыі Эрдагана. Адсутнасць прэміі ніяк не перашкаджае англійскаму класіку-нябожчыку і сёння панаваць над розумамі мільёнаў.
Таму, калі Ірына Макрыдава на шведскім радыё заяўляе, што ў Расіі з насцярожанасцю ставяцца да літаратурнага Нобеля таму, што ў свой час гэтую прэмію не атрымаў Леў Талстой, гэта выклікае шчырае здзіўленне. Расія — літаратурацэнтрычная краіна. У нас цэняць не толькі сваіх аўтараў. У нас памятаюць, што Нобелеўскую прэмію не атрымаў не толькі Талстой. Без яе спакойна скончыў жыццё на дзевяноста другім годзе Сомерсэт Моэм (памятаеце, як выдатна грала Вія Артманэ ў савецкай экранізацыі яго «Тэатра»?). Без яе абышоўся Марсэль Пруст. Жыве без яе сабе пажывае Патрык Зюскінд, аўтар сусветна вядомага «Парфюмера», таксама, трэба сказаць, чалавек немалады, аднагодак Алексіевіч. Не атрымліваў прэміі Умберта Эка, які пісаў пра Борхеса, які таксама прэміі не атрымліваў. У цэлым, сусветная літаратура і без Шведскай акадэміі адчувае сябе цалкам добра.
Вядомая справа: за адно стагоддзе скандынаўскія акадэмікі могуць ашчасціць усяго толькі адну сотню аўтараў, а трэба ж захоўваць розныя палітэсы пры гэтым. Кнігі пішуць і ў Палінэзіі — так што ж, загадаеце не даваць, нават калі іх толькі там і чытаюць? Паліткарэктнасць нобелеўкі, яе палітычная накіраванасць даўно ні для каго не навіна. З тых аўтараў, якія пісалі на рускай мове, тры прэміі атрымалі эмігранты, якія не пражывалі на тэрыторыі Расіі ў момант ўзнагароджання, адну атрымаў Пастэрнак за раман, выдадзены за мяжой (у выніку чаго пад ціскам уладаў быў вымушаны ад прэміі адмовіцца). І нават Шолахаву прэмію ўручылі са спецыяльнай агаворкай — не за ўсю творчасць, як звычайна, а канкрэтна за раман «Ціхі Дон» (і адразу ж дзясяткі заходніх артыкулаў, якія аспрэчвалі аўтарства рамана).
Так што, у выпадку Алексіевіч мы не маем нічога новага. Прэмію выдалі па ідэалагічных прычынах чалавеку, які і прозы ніколі не пісаў. Ні нізкай, ні высокай, ніякай. І ні п'ес, ні вершаў. Здавалася б, можна было знайсці больш прыдатную кандыдатуру, нават зыходзячы з прапанаваных параметраў: жанчына, лібералка, праціўніца расейскай улады. Ёсць Таццяна Талстая, напрыклад. Але яна, вядома, ніколі б не сказала прамову, падобную той, якую сказала Алексіевіч. Добра, можна было б узнагародзіць Людмілу Уліцкую. Яна б сказала. Дык і чаму ж не яна?
Тут трэба аддаць належнае езуіцтву Нобелеўскага камітэта. Нельга было даваць прэмію грамадзянцы Расіі. Хітры Пуцін тут жа прысабечыў бы яе, павіншаваў бы аўтара, запрасіў бы ў Крэмль. Не ісці? Ды неяк па-дурному. У засценкі ніхто не цягне. Наадварот — дораць букеты і клічуць на федэральныя каналы. Таму выбар і ўпаў на Алексіевіч. Прэмія дасталася Беларусі, а не Расіі. Разам з тым, кнігі Алексіевіч напісаныя на рускай, і ў прамове сваёй яна больш кажа пра рускіх, чым пра каго-небудзь яшчэ. Гэты хітры трук выкарыстоўвае не толькі Нобелеўскі камітэт. Ён характэрны для многіх былых грамадзян Савецкага Саюза, якія жывуць сёння ў блізкім замежжы. «Да нас вы не лезьце, мы незалежныя, а вось пра вас мы будзем разважаць з веданнем справы — мы ж з Саюза, усё пра гэтых рускіх ведаем і гатовыя распавесці пра іх усяму астатняму свету». Так, як свет павінен пачуць. Звыклае: Сталін, гарэлка, гулаг, балалайка, тысячагадовыя рабы ў вушанках з вялізнымі чырвонымі зоркамі.
Вось Алексіевіч і расказвае, карыстаючыся для гэтага самай высокай літаратурнай трыбунай, магчымай у гэтым свеце. І свет слухае і, спакайнеючы, кажа сабе: «Ну, мы прыблізна так і думалі».
Многія, каментуючы Нобелеўскую прамову Алексіевіч, асаблівую ўвагу звярталі на русафобію гэтага выступу. Шчыра кажучы, ніякай асаблівай русафобіі я там не ўбачыла. Ва ўсякім выпадку, яе нашмат менш, чым у звыклым патоку заходняй або нашай ліберальнай прэсы. Алексіевіч карыстаецца танным, увогуле, прыёмам: гэта не яна кажа пра рускіх, а, нібыта, самі рускія распавядаюць пра сябе. Гэта яны аўтарусафобы, не яна. А яна ўсіх шкадуе.
Таму, на мой погляд, у прамове лаўрэата-2015 два асноўныя складнікі. Па-першае, Алексіевіч пастаянна апраўдваецца за тое, што яна не пісьменнік, спрабуючы даказаць: тое, што яна робіць у сучасным свеце і ёсць сапраўдная літаратура. Па-другое, яна старанна як школьніца-камсамолка цісне ў сваё пасланне ўсе ходкія штампы аб Расіі, як раней выдатніцы ў белых фартушках спрабавалі ўціснуць усе неабходныя цытаты з Леніна ў сачыненне. Інакш не пахваляць. Навошта гэта трэба? Ды хто ж у школе пра такія рэчы думае, калі трэба заслужыць «пяцёрку»?
І вось тут, менавіта ў яе прамове, на паверхню выплывае самая непрывабная праўда. Святлана Алексіевіч абуральна бяздарная. Гэта, як раней казалі, пераможная шэрасць. У чалавека абсалютная літаратурная глухата: на слова, на асацыяцыі, на алюзіі. Алексіевіч: «Флабэр казаў пра сябе, што ён чалавек-пяро, я магу сказаць пра сябе, што я чалавек-вуха». Зразумела, што Святлана Аляксандраўна хацела данесці да нас гэтым пасажам. Што яна, маўляў, слухае маленькіх людзей вакол і чуе іх. Атрымаўся ж у выніку анекдот. Памятаеце? Акушэрка кажа маладому бацьку: «Не палохайцеся, ваша дзіця нарадзілася без ручак і без ножак». Бацька хапаецца за сэрца. Акушэрка працягвае: «Галавы ў яго таксама няма». Няшчасны бацька пытаецца: «А што ж ёсць?» Яму выносяць і падаюць вялізнае вуха. Бацька калыхае яго і галосіць: «Дзетачка мая!». — «Не крычыце, яно глухое».
Уласна, у гэтым і ёсць уся сутнасць творчасці Алексіевіч. Яна слухае, быць можа, так, але нічога не чуе і не разумее.
Усе героі яе інтэрв'ю стылістычна тлумачацца цалкам аднолькава. Старыя, маладыя, ветэраны Вялікай Айчыннай і ветэраны Афганістана, жанчыны, мужчыны — усе яны да аднаго прыдуманыя, усё гэта бясконца фальшыва. Усе яе героі кажуць наўзрыд, усе яны бясконца пакутуюць. Гэты жанр у нашай літаратуры заўсёды называўся «вагонная песня». А пракурор пазнаў у ёй сваю дачку. Гэта было ў аўторак. Саплівы пераказ жахаў вайны для цётак, якія лічаць сябе інтэлігенткамі. Глядзіце самі, вось адзін з пераказаў пісьменніцы пра жанчыну-санінструктара, якая рухалася зімой праз Ладажскае возера ноччу і раптам пачаўся абстрэл. Санінструктар схапіла параненага і расказвае: «Валаку яго мокрага, голага, думала вопратку сарвала. А на беразе зразумела, што прыцягнула велізарную параненую бялугу. І загнула такога трохпавярховага мату — людзі пакутуюць, а звяры, птушкі, рыбы — за што?» Жудасным смехам рагоча Станіслаўскі. Не веру! Не веру! Алексіевіч наогул ведае, як выглядае бялуга, якая яна навобмацак? Але нават калі дапусціць, што ёй пратравілі вайсковую байку, то рэакцыя санінструктара цалкам выдуманая манерная дамай. На вайне, пад Ленінградам, прыцягнуць бялугу памерам з чалавека — тут не да трапяткіх разважанняў Андрэя Балконскага, тут юшка, ежа і жыццё для ўсіх. Велізарны поспех.
Уласна, так і ва ўсім астатнім. «Яна палохае, а нам не страшна». Ведзьма з Блэр нейкая на матэрыялах гутарак з ветэранамі. Акрамя літаратурнай глухаты ў Алексіевіч яшчэ і абсалютная глухата гістарычная. Модную на Захадзе эпоху Сталіна яна старанна спрабуе нацягнуць аж да канца 80-х. Пра Чарнобыль яна піша: «Раніцай усё прагна хапалі газеты і тут жа адкладалі іх з расчараваннем — шпіёнаў не знайшлі. Пра ворагаў народа не пішуць. Свет без шпіёнаў і ворагаў народа быў таксама не знаёмы». Памілуйце, хто-небудзь з вас, хто памятае падзеі тых гадоў, адкрываў газету з надзеяй знайсці там ворагаў народа? Свет без іх быў вам незнаёмы? Якое, мілыя, тысячагоддзе на двары апісвае нам Алексіевіч? Ды хлуслівае, вось якое. Там ужо камуніст Хадаркоўскі на ўсю моц да бізнэсу прымерваўся, а яна ўсё пра ворагаў народа спявае.
Уладзімір Набокаў: «Пошласць асабліва моцная і шкодная, калі фальш не лезе ў вочы і калі тыя сутнасці, якія падрабляюцца, законна ці незаконна адносяць да найвышэйшых дасягненняў мастацтва, думкі або пачуцці. Пошласць — гэта не толькі адкрытая макулатура, але і нібыта значная, нібыта прыгожая, нібыта глыбакадумная, нібыта займальная літаратура». Па-мойму, гэта бязлітасная і найбольш справядлівая адзнака творчасці Алексіевіч з усіх магчымых. Зрэшты, каб вырабляць падробкі, на якія клююць, таксама патрабуецца незвычайны талент. Каб перапрацаваць масу кніжных цытат, адрывістых вобразаў з фільмаў, сцёртых «ужасцікаў» у нешта, што можна было б выдаць інтэлігентнай публіцы за голас народа, трэба прыкласці намаганні. Аднак ніткі лезуць. Вось Алексіевіч прыводзіць народную фразу: «Два галоўныя рускія словы: вайна і турма. Скраў, пагуляў, сеў… выйшаў і зноў сеў…». Кранальна, так? Пазнаяце? Злеплены з прымаўкі пра торбу і пра турму і цытаты з фільма «Джэнтльмены ўдачы»: «Скраў, выпіў, у турму… Скраў, выпіў, у турму. Рамантыка».
І вось усё гэта патокам з Нобелеўскай трыбуны. Студэнты потым будуць вывучаць.
Асабліва востра ў хвіліны пасля чытання прамоваў, падобных да прамовы лаўрэаткі, адчуваеш, як нам не хапае ўсё-ткі ўласнай нацыянальнай інтэлігенцыі. Не люстэрка рэвалюцыі, а люстэрка нашага сучаснага жыцця, якое б паказала нас свету такімі, якія мы ёсць. Не перабольшваючы, але і не выдаючы чарговую маркотную карыкатуру. Каб нас пачулі не вуха Алексіевіч, не Вуха Масквы, а іншыя народы. Такія ж, як і мы. Мы вельмі па гэтым засумавалі. Але на трыбуну зноў лезе Горлум і квакае: «гулаг, гулаг, мая прэлесссць, гулаг»».
