Кніга «Нараджэнне беларускай Гародні» паспела стаць скандальнай яшчэ да з’яўлення на паліцах кнігарняў. Скандальнай палічылі назву: маўляў, беларусы ў Гродне з’явіліся не ў ХХ ст., а былі тут заўжды.
Андрэй Чарнякевіч, фота Янкі Лялевіча.
Сама ж кніга прысвечана нацыянальнаму руху ў горадзе над Нёманам ад «нашаніўскіх часоў» да 1939 года. У сваёй працы Андрэй Чарнякевіч падагульняе шматгадовыя знаходкі з гісторыі гродзенскіх арганізацыяў і гурткоў пачатку стагоддзя, адначасна выступаючы «Зігмундам Фрэйдам» беларускага руху: бацькі гарадзенскага адраджэння паказаныя без німбаў.
— Назву кнігі некаторыя палічылі скандальнай, вы згодныя?
Андрэй Чарнякевіч: Скандальнасці тут няма ніякай, гэта працяг даўнейшай спрэчкі: дзе і як шукаць беларусаў? Наогул, першая назва кніжкі была «Прытулак выгнанцаў». Гэта радок з верша Макара Краўцова, які перадае сітуацыю ў Горадні падчас грамадзянскай вайны, калі сюды прыязджаюць беларусы з акупаванай бальшавікамі тэрыторыі.
— Ці можна сказаць, што ваша кніга — пра герояў?
АЧ: Калі ўспрымаць гераізм як нейкі адзінкавы акт, то, напэўна, не. Гераізм — гэта свядомы выбар. Можна прывесці ў прыклад Веру Маслоўскую, беларускіх настаўнікаў — Барана, Якімовіча… Калі ж разумець герояў у сэнсе прыкладаў для наследавання, то я б вельмі не хацеў, каб мы паўтарылі гэты пакутны шлях. Ён ужо пройдзены.
— Але ці ёсць у кнізе асобы, вам асабіста сімпатычныя?
АЧ: На мой погляд, калі ў аўтара з’яўляюцца сімпатыі да тых, пра каго ён піша, гэта замінае быць аб’ектыўным. Я, напэўна, не аб’ектыўны. Але я стараюся іх усіх успрымаць аднолькава і паважаць іх выбар. Іншая рэч, што некаторыя іх учынкі мне не падабаюцца.
— Вы не баіцеся, што ў гэтай кніжцы даяце шмат козыраў апанентам, расказваючы, што сярод беларускіх дзеячаў былі алкаголікі і наркаманы, хабарнікі?..
АЧ: У гэтым моманце акурат галоўная памылка тых, хто з найлепшых памкненняў піша нацыянальныя міфы. Тым больш сёння чытач сам абірае: якімі крыніцамі карыстацца, якіх аўтарытэтаў выбіраць.
У мяне была іншая мэта: вызначыць, ці магчыма сёння адысці ад фатуму нацыянальнага руху.
З іншага боку, я не ўспрымаю гэтыя моманты — супрацу з выведкамі, наркаманію, сваркі — як нешта, што аўтаматычна робіць сам рух непрывабным. Як кажуць, знайдзіце іншых! Толькі мне асабіста — іншыя не цікавыя.
Паверце, у польскім або жыдоўскім руху спрэчак ды бруду было не менш. У беларусаў папросту маштаб іншы, таму для нас гэта было фатальным. Зрэшты, калі казаць пра вынік, то ўсё гэта, канечне, на яго паўплывала…
— Супраца беларускіх дзеячаў з замежнымі выведкамі, пра якую вы пішаце, прычына ставіць на іх крыж ці гэта агульная тэндэнцыя для маладых нацыянальных рухаў?
АЧ: Аналізуючы крыніцы, атрымліваецца, што ў Горадні сапраўды не было ніводнага асяродку, так ці інакш не звязанага з нейкім замежным цэнтрам. Абавязкова быў польскі, літоўскі, нямецкі або савецкі ўплыў. Але нельга казаць, што сама з’ява — беларускі рух — была інспіраваная звонку. Усё ж вельмі проста: Беларусь апынулася ў цэнтры канфлікту інтарэсаў, а магчымасці абаперціся на свае сілы былі вельмі малыя.
Паказальная постаць — Гурын-Маразоўскі, адзін з пачынальнікаў камуністычнага падполля, які ў 1924-м падымаў антыпольскае паўстанне, а з 1926-га стаў тут ці не галоўным паланафілам… Ён і тады, і пазней быў беларускім патрыётам. Ён спрабаваў знайсці спосаб супрацьстаяць гэтым татальным уплывам, але яго выбар аказаўся фатальным… Ён перанёс стаўку з бальшавікоў на палякаў. Гэта прыклад выбару ва ўмовах, калі выбару не існуе.
— Што давала беларускім дзеячам супраца з выведкамі?
АЧ: У 1918—19 гадах, калі адбываўся крызіс улады, супраца з Літвой давала нейкае адчуванне бяспекі. Адсюль Управа, Нацыянальны камітэт і г.д. Літва была хоць нейкай дзяржавай, БНР — ідэяй. Таму БНР рэальнай падтрымкі нікому і не магла даць. Тым больш цікава, што ў гэтай нематэрыяльнай ідэі аказалася столькі прыхільнікаў!
Зноў жа, супраца з бальшавіцкай выведкай шмат для каго з сяброў беларускіх гурткоў і ТБШ была ідэйным выбарам. Але тут мне даспадобы погляд Яўгена Мірановіча, які назваў камуністычны рух у Заходняй Беларусі сектанцтвам. Атрымліваецца, што самыя добрыя памкненні і высокія ідэалы засцяць вочы.
— Ці былі сярод тагачасных гродзенскіх дзеячаў, як цяпер кажуць, паспяховыя людзі?
АЧ: Так, Сымон Якавюк! Падпольшчык, пасол Сейму, фігурант «працэсу 45-ці». Ён быў найбольш паспяховы з іх у матэрыяльным плане, жыццёвым. Ён здабыў сабе маёмасць (некалькі дамоў), перажыў войны ды ўсе ўлады, пражыў амаль сто гадоў [Якавюк быў агентам савецкіх спецслужбаў, які ў 1955 годзе нават хадайнічаў аб пенсіі, спасылаючыся на шматгадовую (з 1918 г.) супрацу з органамі — АК].
— У вашай кнізе падрабязна апісаны Беларускі полк, які стаяў у Горадні. Ці быў ён сур’ёзнай вайсковай сілай?
АЧ: Калі ў канцы 1919 Езавітаў тлумачыў Луцкевічу мэтазгоднасць супрацы з Балаховічам, як вам падаецца: пра што ён пісаў?.. Заняццё тэрыторыі ці ключавых гарадоў нават не абмяркоўвалася. Не было нават гаворкі пра выкананне вайсковых задач. Затое мы маем іншыя тлумачэнні Езавітава: магчымасць мець у сваім распараджэнні войска дае неймаверную рэкламу. Таму ўкладзеныя ў войска Балаховіча 100—200 тысяч прынясуць мільён, два ці тры. Гэта шанцы на перамовах, шанцы на крэдыты.
Разуменне вайсковага фактару было менавіта такім. Таму я і не лічу Балаховіча беларускім дзеячам у сэнсе дзеячаў з грона БНР. Ён разумеў пытанні па-вайсковаму, яны — палітычна. Таму ў яго ў 1920-м была свая БНР, якая праіснавала ўсяго пару дзён. Але калі б яго дзяржава ўтрымалася — гэта быў бы зусім іншы праект. БНР беларускіх дзеячаў была занадта вузкая для яго…
— Дык Беларускі полк у Горадні — таксама выключна палітычная рэклама?
АЧ: Поўнасцю. Ну каму маглі рэальна супрацьстаяць пару сотняў ненадзейных жаўнераў?
— То бок гэта быў батальён, а не полк?
АЧ: Фактычна так. Зноў жа, Езавітаў быў адзіным, хто спрабаваў выйсці за гэтыя межы. Ён прапанаваў літоўскаму ўраду і камандванню гродзенскага палка распрацаваць праект захопу Вільні. Ідэя была простая: выбіць бальшавікоў да прыходу Пілсудскага і, уласна, з’явіцца на палітычнай мапе. Уявіце сабе, што ў красавіку 1919 Беларускі полк адбівае Вільню… Фантастыка!
Беларускі полк у рэальнасці выкарыстоўвалі як элемент палітычнага торгу. Пакуль ішла Парыжская канферэнцыя, у палітыкаў была нагода сказаць: маўляў, «Горадня — гэта беларускі Львоў, вы ж ведаеце, як у Львове ўкраінцы ваююць з палякамі? У нас тое самае…» Але Пілсудскі ўсё хутка зразумеў і спачатку зрабіў усё, каб полк застаўся, а пасля пераняў яго пад сваё кіраўніцтва. І гэта была палітычная параза беларусаў.
— Ваша кніга пачынаецца і сканчаецца апеляцыяй да сучасных апазіцыйных структураў. Яна мае быць нейкім падручнікам ці наадварот — папярэджаннем?
АЧ: Хутчэй, наадварот, я разумеў гэта як мінус — шмат паралеляў з сучаснасцю. Бо ў такім выпадку не разумееш, наколькі ты сам здолееш быць аб’ектыўным.
— То бок гэта пэўная работа над памылкамі?
АЧ: Ну, вы ж не можаце назваць памылкай, калі дзіця ідзе, робіць першы крок і падае. Гэта досвед! З іншага боку, калі тое ж адбываецца ў 30 гадоў — гэта ўжо інфантылізм. Адзяваюць падгузнік у 30 гадоў — гэта прыкмета хваробы.
Або досвед забыўся. Мы паўтараемся не таму, што на беларусах нейкі праклён, а таму, што мы пражываем цыкл, ён сканчаецца, адкладаецца ўбок і пачынаецца па новай. Чаму так? Бо папярэднікі не распавялі пра свой досвед, шмат у чым негатыўны!
Рамантычнага натхнення, якое было ў Зоські Верас і іншых гурткоўцаў, не хапіла, каб стварыць моцную і эфектыўную арганізацыю. То бок таго, што дазволіла б са сферы мрояў перайсці да рэальнай палітыкі. Я ж бачу цяпер: тыя ж недамоўленасці, крыўды… усё тое, што ўжо было раней! А заплюшчваць вочы на хібы і недахопы — гэта падпісваць смяротны прысуд самому сабе.
Для мяне асабіста няма праблемы ва ўспрыняцці трагічных і непрыемных старонак беларускага руху. Гэта не можа нічога скампраметаваць, бо беларускі рух і яго гісторыю я ўспрымаю як частку сябе. Памылкі — гэта ж не падстава адмаўляцца ад сваёй тоеснасці.
