Раніцай мяне, як заўсёды, абуджае ляскатанне лыжкі аб місу. Гэта бацька есць крупнік. Я пацягваюся і міжволі наструньваю слых.
На кухні гучна тахкаюць ходзікі, а маці, па старой завядзёнцы, распавядае бацьку, што цікавага здарылася ў наваколлі.
— У Насты карова на цвік наступіла. Прабіла нагу і ў поле не пайшла. Стаіць во ля хаты, да плоту прывязаная. А Музалёў учора так напіўся, што заснуў на лаўцы. Мужыкі ў хату на руках заносілі.
Маці бразгае талеркамі і пасля паўзы пытаецца:
— Куды сёння?
— На станцыю паедзем. Загадалі літары зрэзаць.
— Якія літары?
— Жалезныя, з назвай станцыі. Гэтыя зрэжам, а новую шыльду павесім.
Матчын цень, які сюд-туд прабіваецца праз дзвярную пройму ў пакой, застывае ў нерухомасці.
— А што ж гэта… так прыгожа зрабілі, і на табе — прыбіраюць.
— Загадалі па ўсёй Віцебскай вобласці старыя надпісы прыбраць і стандартныя павесіць, — выгукнуў бацька ўжо дарэшты незадаволеным голасам. — Дай ты паесці, далібог.
— Ды еш ужо, — таксама незадаволена азываецца маці і, уздыхнуўшы, падаецца на двор.
Год таму чыгуначную станцыю, што стаіць на ўскрайку вёскі, цалкам перабудавалі. Раней будынак быў прысадзісты, непрыгожы. А цяпер глядзіцца як на малюнку. Ну і назву зрабілі з цёмнай бляхі: кожная літара на двух жалезных шпянях трымаецца. Называецца станцыя, як і вёска — Доўжа, і там за літарай «ў» ластаўкі гняздо зрабілі. І што ж цяпер? Бляшаныя літары адрэжуць і гняздо знішчаць?
Бацька апошнім разам шкрабае лыжкай, выпівае конаўку заўсёднага малака, поўнячы кухню зычнымі глыкамі, і таксама падаецца з хаты. Праз колькі хвілін ягоны «Беларус» лагодна завуркатаў, потым абурана загуў і неўзабаве аціх на другім канцы вуліцы.
Ліпеньскае сонца вісіць амаль над галавою і ладна прыпякае. Усё наўкол занямела: нават конікі змарыліся стракатаць і да часу стаіліся ў траве. Ды што там конікі! Нават пеўняў не чуваць: пашыліся пад кусты і купаюцца ў сухім пыле. І ластаўкі, што лётаюць над станцыяй, таксама не пішчаць. Як я заўважыў, яны ўжо не залятаюць, як раней, у сваё котлішча, якое зляпілі за літарай «ў». Відаць, птушаняты кагадзе вывеліся, і гэта лагодзіць душу.
Паветра працятае густым пахам чыгункі; пах гэты захрас у носе і ад яго злёгку кружыцца галава і цягне на сон. І толькі пры ветрыку, які раз-пораз павявае ад боку станцыі і лашчыць тонкімі струменямі спіну, свядомасць праясняецца, і я прыслухоўваюся, намагаючыся пачуць грукат бацькавага трактара. Але наўкол ціха, і толькі нейкі малады пеўнік каротка і здушана кукарэкнуў непадалёку.
Я ляжу на штабелі прагнілых шпал, якраз насупраць станцыі, падставіўшы спіну гарачым сонечным промням. Ветрык казыча плечы, і здаецца, што разам з ветрыкам ляціць і час — некуды ў бок жытнёвага поля, што жоўтай плямай раскінулася за чыгункай.
Нечакана густое паветра працінае зумклівы званок, які перабівае заклапочаны вокліч: «Алё!» Акно дзяжурнай па станцыі разнасцежана, і мне чутна кожнае яе слова.
— Не, яшчэ не прыязджалі! — гукае дзяжурная — дзябёлая цётка ў чырвонай фуражцы. — Колькі часу яна маўчыць — слухае, відаць, суразмоўніка, потым вытыркаецца з аконнай проймы і голасна прамаўляе: — Едуць!
Цяпер і я чую, як удалечыні стрымана тарахціць бацькавы «Беларус». Вынырнуўшы з-за рогу станцыйнага будынка, трактар з прычэпам хвацка выязджае на перон і спыняецца. У вазку сядзяць два рамонтнікі ў памаранчавых робах. Бацька не адразу глушыць рухавік — штосьці там поркаецца ў кабінцы, і рамонтнікі па чарзе спускаюць на зямлю жалезныя драбіны, «балгарку», электрадрыль і вялізны скрутак кабелю.
Бацька нарэшце глушыць матор, вылазіць з кабінкі і, прыпальваючы цыгарэту, задзірае голаў.
— Так прыгожа глядзіцца… людзі стараліся, чаканілі літары… а тут: зрэзаць і выкінуць.
— Таму што па-беларуску напісана, — адгукаецца адзін з рамонтнікаў, — Лукашэнка мовы не любіць — вось і загадалі зрэзаць.
У нашай вёсцы, дарэчы, адны Лукашэнку страшэнна любяць, другія лаяць. Надоечы два пенсіянеры — наш сусед Музалёў і кульгавы Міканор, што жыве на выселках, — нават пабіліся, высвятляючы — добры ў нас прэзідэнт ці благі. Пілі самагонку ў Музалёвай хаце і завяліся. Музалёў ляснуў Міканора бутэлькай па галаве, і давялося нават хуткую выклікаць. А потым яшчэ і ўчастковы прыязджаў.
— Што там гэтыя бляшанкі, — уключыўся ў размову другі рамонтнік — высокі дзядзька з чырвоным носам; пыхкаючы цыгаркай, дзядзька раскручваў кабель. — На Віцебскім вакзале вітражы былі з «Пагоняй». Сонца свеціць — і на падлозе каляровыя адбіткі. Прыгожа, як у касцёле. Усё разбілі, а ў вокны шклопакеты ўпіхнулі.
— А што за «Пагоня» такая? — пытаецца бацька.
— Ну ты што, не ведаеш? Рыцар на кані. Пры Шушкевічу на грошах малявалі.
— Усё панішчылі… — лаецца даўгяла з сінім носам, і дзяжурная па станцыі, што выйшла на перон, незадаволена мармыча: — Ну хопіць ужо… — у руцэ кабета трымае сінюю шыльду. Дзяжурная прыхінула яе да сцяны, прычым дагары нагамі, і я, завярнуўшы галаву, па складах чытаю: «Стан-ци-я Дол-жо».
Хуценька насоўваю кашулю, збіраючыся паглядзець — як будуць зразаць літары, — але дзяжурная просіць не пачынаць працу, пакуль не пройдзе «дызель», і я зноў прымошчваюся на збуцвелых, цёплых ад сквару шпалах.
«Дызель» заскуголіў гамульцамі, з шумам аддзьмуўся. Некалькі пасажыраў выйшлі — мне былі бачны толькі іхныя ногі, — цягнік злёгку тузануўся, колы ўсё з большай рашучасцю пакаціліся па рэйках, і не паспеў ад перона ад’ехаць апошні вагон, як наваколле скалануў шалёны віскат. Даўгалыгі дзядзька, залезшы на драбіны, пілаваў «балгаркай» металёвы шпень, шпурляючы долу зіхоткія іскры. Іншым разам пасажыры, што выйшлі з «дызеля», спыніліся б, каб паглядзець — што тут робяць рамонтнікі, — але цяпер іх усіх як вецер знёс, і ў наваколлі залівіста забрахалі сабакі. Я таксама быў насунуў кашулю ды, пачуўшы такое, перабраўся на другі бок штабелю, дзе было больш зацішна, і, прытуліўшыся спінай да шпал, стаў утрапёна глядзець на жытнёвае поле і на зубчасты край лесу, што пазначаў далёкі небакрай.
Зрэзаныя літары ляжалі пасярод перона. Усё спрэс пакарабачаныя, і толькі «у нескладовае» выглядала некранальна-раўнюткім.
— Была Доўжа, стала ДолжО! — прамовіў гучна і грэбліва даўгалыгі дзядзька. — У нас так зроду вёску не называлі.
Дзядзька толькі што прасвідраваў апошнюю свідравіну — на тым месцы, дзе павінна была вісець новая шыльда, — і спусціўся па драбінах.
Ад старой назвы засталіся абрэзаныя шпяні ды шэрае колца ад спляжанага ластаўчынага гнязда.
— Шліфаваць давядзецца. А потым пановай тынкаваць, — прамовіў бацька, пазіраючы на знявечаную сцяну.
— Вось куды ідуць народныя грошы, — азваўся даўгалыгі, падміргнуў мне вясёлым вокам, і я падхапіў з-пад ягоных ног бляшаную літару «ў».
— А можна ўзяць?
— Навошта яна табе? І так увесь двор заваліў хломаздам, — выдыхнуў бацька, ды тут даўгяла падаў голас:
— Хай бярэ. Помнік зробіць. Літары «Ў». Я тут нядаўна да брата ездзіў, у Полацк. Дык там, у самым цэнтры горада, помнік гэтай літары паставілі. Толькі нейкі злодзей трохі пашкодзіў.
Помнік літары «Ў»… Я застываю ў нерухомасці, ціснучы да грудзіны шурпатую навобмацак бляху. Але ўжо праз імгненне бягу, аберуч трымаючы над галавой запаветную літару. Я ўжо ведаю — дзе пастаўлю той помнік. Непадалёку ад нашай хаты падпірала неба старая ліпа. Летась у дрэва ўдарыла маланка, і цяпер у памяць аб ёй застаўся двухметровы стаўбур з натапыранымі ў неба дзідамі аблому. Вось да таго абламанага стаўбура і прымацую «у нескладовае». Толькі трэба верх адпілаваць, каб прыгажэй было.
Я колькі разоў забягаў дахаты — спачатку ўзяў аднаручную бацькаву пілу і ўслон — стаўбур высокі, каб адпілаваць верх, росту не хопіць. Потым малаток з двума цвікамі. Нарэшце, рыдлёўку.
Пілуючы ліпу, добра ўходаўся, але атрымалася ніштавата: наверсе ўтварылася гладкая паверхня, на якую можна кветкі класці — помнік жа. Потым пасек крапіву вакол, прыбіў да стаўбура бляшаную літару і зрабіў да ліпы роўную сцяжынку, зняўшы рыдлёўкай дзірван. Нарэшце, сеў адпачыць, прытуліўшы да помніка патыліцу, і задаволена заплюшчыў вочы.
— Што гэта ты там павесіў? — пачуўся па-старэчаму непракерханы голас, і я размежыў павекі.
Стары Музалёў ішоў з крамы. З кішэні пацёхканага пінжака тырчала бутэлька.
— Помнік літары «У кароткаму»! — паведаміў я звонкім голасам.
— Э-э, браток, такія рэчы трэба з уладамі ўзгадняць, — ці то жартам, ці то ўсур’ёз пракрахтаў Музалёў, памацаўшы рукой бутэльку. — А то міліцыя прыедзе… будзе табе, як мне надоечы, — стары яшчэ штосьці прамармытаў, мацюкнуўся і паклыпаў да сваёй хаты.
Следам за Музалёвым па вулцы з’явілася наша суседка — цётка Наста. І не адна — цягнула за сабой на вяроўцы карову. Відаць, хадзілі да ветэрынара, бо цётчына Субоха прыкметна прыпадала на пярэднюю нагу.
— Каго гэта ты прыбіў? — пытаецца цётка Наста, параўняўшыся з помнікам.
— Літару «У кароткае».
— Дык яна ж, здаецца, на станцыі вісела.
— Вісела, ды рамонтнікі адрэзалі. А я падабраў.
— Во дурняцца людзі. Вешаюць, тады аддзіраюць… Ну пайшлі ўжо, пайшлі, — гукае цётка карове, тузае за вяроўку, і Субоха, незадаволена крутнуўшы рагамі, сунецца па гаспадыняй.
Невядома, колькі б я яшчэ сядзеў ля свайго помніка, ды тут маці — як заўсёды незадаволена і голасна — паклікала на абед.
— Што гэта ты з рыдлёўкай лётаеш? — маці паставіла на стол талерку з таўканіцай.
— Помнік рабіў, — мармычу я, размазваючы па бульбе азярцо растопленага масла.
— Ты б лепш храпу парсюку сабраў ды лехі прапалоў, — кажа маці, але я не слухаю тыя нараканні.
Спехам праглынаю бульбу, ем гарачую яечню і ўжо на хаду п’ю з гладыша халоднае, толькі што з лядоўні, малако. Мне не да абеду. Карціць паглядзець — ці стаіць хто каля помніка.
Яшчэ ад весніц заўважаю мальцаў з нашай вуліцы. Яны таўкуцца вакол ліпы. Я махаю ім рукой, бягу, спатыкаючыся на разбітай «Беларусам» дарозе, і тут жа спыняюся, пабачыўшы знявечаную літару. Яна вісіць дагары нагамі, трымаючыся на адным цвіку, і глуха бразгае пасля кожнага пушчанага каменя. Твары сябрукоў пазначаныя вясёлым азартам. Спаборнічаюць — пасля чыйго каменя бляшанка зваліцца на зямлю. Мне, як у маленстве, становіцца шкада сябе самога, і я, пракаўтнуўшы халодны камяк крыўды, думаю пра тое, што літары «ў» няма месца на гэтай зямлі.
