Марыя Роўда дэбютавала сваім першым апавяданнем у 18 гадоў. І тады, у 1993-м, Сяргей Дубавец адразу паставіў дэбютны твор на першую паласу газеты. «Вырві гэта з мяне» называлася тое апавяданне. Праз 22 гады пасля дэбюта ў Роўды выйшла дэбютная кніга «Клінічны выпадак, альбо Дарэмныя ўцёкі». З 40-гадовай пісьменніцай гутарыць Ціхан Чарнякевіч.
— Марыя, як так сталася, што пасля прыкметных выхадаў на публіку ў 1990-х і пачатку 2000-х у «НН» і «ARCHE» Вас выкінула на ўзбочыну літаратурнага жыцця. Бадай, не памылюся, калі скажу, што імя Вашае старонняму чытачу беларускай прозы — а нават і больш-менш абазнанаму – не скажа нічога. Гэта быў свядомы выбар шуфляднага пісьма ці непрыняцце глыбаў і слаёў тагачаснага літпрацэсу — што?
— Шмат што ўплывала, змяняўся перш за ўсё сам стыль. Найперш гэта была лірычная проза, потым мне стала цікава пісаць нешта псіхалагічна завостранае, потым нешта сатырычна-крытычнае. Пасля была вучоба ў аспірантуры, напісанне і абарона дысертацыі, што надоўга зацягнулася, выкладанне ў лінгвістычным універсітэце. Урэшце, я выйшла ў дэкрэтны адпачынак, гадавала дзіця. Хаця, трэба сказаць, што дзеці хутчэй дапамагаюць пісаць, чым перашкаджаюць. Бо ты сядзіш дома, фактычна нікуды не выходзіш, у цябе строгі рэжым, а калі ты на працы, то з’яўляецца тысяча розных спраў, зацікаўленасцей.
— У якой ступені кніга будзе нечаканай для чытача, які ведаў вас у 90-я, шмат ён знойдзе новага?
— Я думаю, што кніга будзе даволі новай для яго. Напрыклад, з трох аповесцей дзве нідзе абсалютна не друкаваліся. Потым апошнія апавяданні, пачынаючы з «Ваўкалака» і далей па змесце – таксама новыя рэчы. У ранніх апавяданнях гэта быў хутчэй пошук сябе праз каханне, пошук таго, як і ў чым мне рэалізавацца, то ў гэтых аповедах асноўнае — як я сумяшчаюся з гэтым соцыумам, што мяне прываблівае, што мне ў ім не падабаецца; ці тут маё месца ці мне трэба некуды адсюль уцякаць; як мяняецца горад, мяняецца жыццё, людзі? То бок тут, у гэтай кнізе тры мадэлі свету, якія пераходзяць адна ў адну і змяняюцца разам са мной з 1990-х у 2010-я: лірычна-філасофская, сацыяльна-псіхалагічная… Што мяне цяпер хвалюе найбольш — ужо нешта зусім новае. Цяпер мне хочацца ведаць, чаму ўсё так сталася. І дзе мае карані.
Напрыклад, у аповесці «Чорная лінія» я ў пэўнай ступені мадэлюю свет герояў — якім ён быў і якім ён мог бы стаць. Напрыклад, тыя выпускнікі Віленскай беларускай гімназіі, пра якіх я там пішу: нехта з іх застаўся ў гісторыі Беларусі, іх усе ведаюць, нехта быў рэпрэсаваны, нехта загінуў на вайне, хтосьці з’ехаў у эміграцыю. Але пра шмат каго з іх мы не ведаем наогул нічога.
— Цяпер шмат гаворыцца пра гендарны складнік у літаратуры, пра тое, ці магчымая жаночая проза як такая. Ці чыталі вы, чакаючы выхаду сваёй кнігі, апавяданні Евы Вежнавец, Алены Брава? Ці адчувалі вы сябе часткай «жаночага літаратурнага працэсу»?
— Не скажу, што я чытаю ўсю беларускую літаратуру. Скажам, я вельмі паважаю творы Евы Вежнавец, але хутчэй ведаю яе па ранніх публікацыях і мала што магу распавесці пра яе найноўшую прозу. Значна больш на мяне паўплывала Сью Таўнсэнд, я бы пра гэта гаварыла больш ахвотна.
Жанчына-гераіня мне цікавая найбольш праз аналіз псіхалогіі. Калі будзе сацыяльная крытыка, то абавязкова з іроніяй. Я гляджу: вось ёсць такі чалавек, вось такі характар, лёс развіваецца пэўным чынам — зайшла дзяўчына замуж ці не зайшла, напрыклад. Муж, сям’я, дом — тыповая гісторыя. Што яна ў гэтым знаходзіць ці не знаходзіць? Як на яе ўплывае гэтая сітуацыя альбо не ўплывае? Атрымлівае яна сваю самарэалізацыю ў гэтым як чалавек ці не, у якіх момантах? Тады атрымліваецца тое люстэрка, у якое можна глядзецца. Альбо чорна-белая фатаграфія, якую можна разглядаць і чытаць характар, не адхіляючыся на колер.
— Як пачынаеш чытаць ад найранейшых тэкстаў – апавяданняў першай яшчэ паловы 1990-х – і пакрысе рухаешся далей, то міжволі адчуваеш змены ў метадзе пісьма. Можна сказаць, гэта паступовы сыход ад ускладненага мадэрнісцкага сінестэтычнага пісьма, з далейшым паглыбленнем у рэфлексію, за якой досыць цяжка бывае ўпільнавацца. Аповесці нядаўнія — гэта хутчэй сямейная сага, гэта родавыя паданні, фамільнае дрэва. З чым у літаратуры вы сама сябе звязваеце, з якімі «сусветнымі фамільнымі дрэвамі»?
— Пачалося гэта з Ліцэя пры БДУ. Там добра вывучалася літаратура, на той час — згубленая, схаваная, страчаная, якая вярталася ў першай палове 1990-х. Потым быў Лінгвістычны ўніверсітэт, проста шыкоўныя курсы англійскай літаратуры. Гэта быў і Моэм, і Вірджынія Вулф, і Фаўлз, і Джойс. Дыплом я пісала па Джойсе. Тады нават думалася: нашто пісаць, калі ўсё ўжо напісана, усе словы пахапалі, і няма чым новым карыстацца. Канечне, на пачатку мне было важна спрабаваць пісаць так, як не пісалі іншыя. Ужывіцца ў тэкст, у характар, недзе ўжыць замест дзеяслова метафарычнае дзеянне, ствараць карціну асобнымі фарбамі, калі параўноўваць ужо з выяўленчым мастацтвам. Таму тут былі важныя і мадэрністы, і мастакі, я цяпер думаю пра Селешчука, Бушчыка, вось такі метад.
— Калі вы кажаце, «не пісаць так, як іншыя», то гаворыце пра сусветную літаратуру ці ўсё ж пра беларускае пісьменства 1980-х — 1990-х, якое вам тады спадарожнічала?
— Хутчэй пра літаратуру наогул. Што да беларускіх аўтараў, то на той момант я вельмі паважала Васіля Быкава, які й цяпер стаіць для мяне побач з Сартрам. Я лічу, што гэта прыкладна той самы ўзровень. Для беларускай літаратуры вялікі гонар, што ёсць такі аўтар. Потым гэта Янка Брыль, які па мастацкіх сродках, па адважнасці, па псіхалагізме, таксама непераўзыдзены аўтар. Гэта і Міхась Стральцоў, які і новыя тэмы ўводзіць, і ставіць новыя пытанні, напрыклад: хто я — мастак ці рамеснік?
Якраз у ліцэі я прачытала апавяданне «Швэдар» Уладзіміра Сцяпана. Уразілася. Маўляў, нічога сабе, і ў нас ёсць літаратура з чалавечым тварам. Ну, і потым, канечне, гэта быў Глобус. Не было вось раней інтэрнэту, мабільных тэлефонаў, нічога, толькі кнігі. І, памятаю, еду некуды далёка за мяжу і што бяру з сабой — кніжачку вершаў Глобуса.
Калі гаварыць пра беларускасць, то ў мяне ніякіх пытанняў не паўстае. Я яе бачыла. Бачыла тагачасных гарадскіх аўтараў, мы сустракаліся, размаўлялі па-беларуску. Зрэшты, і ў сям’і гэта было натуральным. Мой дзед, дырыжор Віктар Роўда, вучыўся ў Вільні да вайны, а бабуля Соф’я Ваяводская, ягоная жонка, наогул скончыла Віленскую беларускую гімназію. Яны і паміж сабой размаўлялі на некалькіх мовах — па-беларуску, па-руску, па-літоўску, па-польску, а калі выясвятлялі адносіны, то пераходзілі на лаціну, каб мы іх не зразумелі і не наслухаліся чаго.
Наагул за беларускую літаратуру можна не хвалявацца. Прачытаеш, напрыклад, Сяргея Балахонава «Зямля пад крыламі Фенікса», і адразу разумееш, што наша літаратура не будзе старой, не будзе такой, якой яна была. Усё змянілася, і мне гэта вельмі падабаецца.
— Цяпер дэбютных кніжак выходзіць нямала, ёсць нават прэстыжная грашовая прэмія імя Максіма Багдановіча. Для часоў ваша першага прарыву ў літаратуру, на пачатку 90-х, гэтак падтрымліваць зусім маладых аўтараў было не прынята. Тым не менш у 17 гадоў вам удалося надрукавацца ў дубаўцоўскай «Нашай Ніве». Можа, распавядзеце, як гэтак атрымалася?
— Гэта ўвогуле атрымалася выпадкова і містычна. Тады мы сябравалі з Севярынам Квяткоўскім, у ягонага бацькі Алеся Квяткоўскага я займалася жывапісам. У нас была вясёлая кампанія, і Севярын тады пастаянна рэкламаваў «Нашу Ніву», усюды з ёю хадзіў, таму, вядома, і я пачала за ім чытаць. Трэба было хадзіць на праспект, там стаяў знакаміты шапік, дзе прадавалася беларуская літаратура, газеты. Гэта быў цэлы рытуал — прыйсці на праспект і купіць новую «Нашу Ніву».
І вось я напісала апавяданне «Вырві гэта з мяне». Не ведаю, што мяне падбухторыла, але ўзяла і даслала яго на адрас «Нашай Нівы», без фатаграфіі, без якіх звестак пра сябе. Была гэта вясна 1993 года, ніякага водгуку не сталася, ды я ўжо і забылася на гэта. І вось неяк увосень ідзем мы з сяброўкай, рытуальна купляем «Нашу Ніву», між іншым, для таго, каб пачытаць новы артыкул Севярына Квяткоўскага. І вось, я, значыць, разгарнула газету, чытаю Севярына, і тут мне сяброўка кажа: «Слухай, а Марыя Роўда — гэта не ты?» — «Ну так, так, я». — «Дык а «Вырві гэта з мяне» ты напісала?» — «Ну, я, я, а чаму ты пытаешся?» — «Дык ты ж на першай старонцы!»
— Хвіліна славы!
— Так, сапраўды. Гэта быў такі аванс на будучыню. Вельмі здорава наагул, калі ёсць людзі, якія падтрымаюць на самым пачатку. Скажам, гледзячы на цяперашніх 30-гадовых, бачыш, што з’явіўся цэлы пласт людзей, і яны ўжо настолькі шмат зрабілі, выдалі кнігі. І ўсё гэта якасныя рэчы, няма прахадных тэкстаў. Гэта вельмі радуе, вялікая праца робіцца.
— Цяпер, пасля выдання «Клінічнага выпадку», грунтоўнага, можна сказаць, вычарпальнага падагульнення, чым жыве Марыя Роўда? Ці пішацца штосьці?
— Новае пішацца. Магчыма, ў выніку будзе нешта буйнафарматнае, прынамсі пакуль што разрастаецца і разрастаецца. Ідэя такая: як з цудоўнага стварэння, дзяўчынкі-Ядвісі коласаўскай, вырастае постсавецкая пачвара-жанчына. Як гэта ўсё атрымліваецца? Як такое наогул можа быць? Мы забываем часта праблему эмацыйнага гвалту — тое, што нельга толкам спраўдзіць, тое, пра што цяжка бывае расказаць у судзе. У чым прычына эмацыйнага гвалту – у соцыуме, у гісторыі, у радаводным дрэве. Можа, засталіся ўсё-такі ў нас нашчадкі шляхты, ці нясём мы на сабе грахі продкаў? Вось прыкладна такія пытанні мяне хвалююць цяпер, калі я пішу новую рэч.
