Уважліваму гледачу кінулася ў вочы, як пры сустрэчы ў аэрапорце «Хасэ Марці» ў Гаване патрыярх Кірыл плюхнуўся ў крэсла раней за біскупа Рыма. Хваляванне, нервовае напружанне? Ці кепскае веданне нормаў пратакола? А можа дэманстратыўна?
Што ні кажы, Патрыярх Маскоўскі — не Усяленскі, не архібіскуп Канстанцінопаля — Новага Рыма. Дый канстанцінопальскі архібіскуп, хоць паводле канонаў і роўны біскупу Рыма, ведае, што чэсць яму належыць і аддаецца толькі пасля рымскага архірэя.
Са свецкага ж, агульначалавечага, пункту гледжання і наогул нягожа малодшаму векам сядаць раней за старэйшага.
Нарэшце, з пункту гледжання пратаколу кіраўніку Маскоўскай Царквы належала разам з Сусветным Архірэем проста папазіраваць перад фота-, тэле- і кінажурналістамі. Так прынята.
Не магу не пакпіць і з журналісцкай (як бы гэта мякчэй сказаць?) некампетэнтнасці. У СМІ давялося не адзін раз сустрэць цверджанне «упершыню за тысячу гадоў».
Па-першае, тысячу год таму не было Маскоўскай Царквы – была Руская (Кіеўская) пад амафорам Канстанцінопаля. Прадстаяльнік гэтай Царквы – мітрапаліт Ісідар, рэзідэнцыя якога знаходзілася ў Маскве, – сустракаўся з прадстаяльнікам Рымскай Царквы Яўгеніем IV у 1438—1439 гг. у Ферары і Фларэнцыі, дзе пачаўся знакаміты Ферара-Фларэнтыйскі, ён жа XVII Усяленскі, Сабор.
Пра Фларэнтыйскую Унію пісаць тут не буду, а толькі нагадаю, што яна нейкай ступені прычынілася да таго, што ў 1448 г. Маскоўская епархія аддзялілася ад Кіеўскай мітраполіі і стала самастойнаю. Але да прызнання самаабвешчанай Маскоўскай Царквы ўсім Праваслаўем спатрэбіўся 141 год. Толькі ў 1589 г. Масковія вырвала з рук Усяленскага Патрыярха Іераміі ІІ і прызнанне аўтакефаліі сваёй Царквы, і згоду на пастаўленне на Маскве патрыярха. Такім чынам, Маскоўскі Патрыярхат існуе (з двума вялікімі перапынкамі) 426 год, а нам кажуць пра тысячу.
Можна сказаць, што Маскоўская Царква і яе прадстаяльнік у параўнанні з іншымі памеснымі цэрквамі ды іх прадстаяльнікам спазнілася на сустрэчу з Папам. А можна сказаць, што яны не надта і спяшаліся.
Тут такая тонкасць. Калі Папа Ян ХХІІІ склікаў у 1962 г. ІІ Ватыканскі (ХХІ Усяленскі) Сабор і запрасіў на яго прадстаўнікоў Праваслаўя, Усяленскі Патрыярх Афінагор пасля кансультацый з памеснымі Цэрквамі вырашыў устрымацца ад пасылкі дэлегатаў на Ватыканскі пагорак. Затое Маскоўская Царква паслала свайго прадстаўніка – мітрапаліта Нікадзіма (Ротава). Ёсць падставы сцвярджаць, што ўладыку Нікадзіма, які памрэ на руках у Папы Яна Паўла І, у Ватыкан паслалі не Сінод і не Патрыярх, а прэзідыум ЦК КПСС і савецкі ўрад. Аднак ні ЦК КПСС, ні савецкі ўрад, на чале якіх стаяў Мікіта Хрушчоў, не дадумаліся паслаць на сустрэчу з Янам ХХІІІ і яго пераемнікам Паўлам VI прадстаяльніка Маскоўскай Царквы Аляксія І.
Ініцыятыву перахапіў Фанар, і ў студзені 1964 г. у Ерусаліме адбылася гістарычная – першая пасля 1439 г. – сустрэча рымскага біскупа і канстанцінопальскага архібіскупа, Паўла VI і Афінагора. У 1965 г. два патрыярхі ўзаемна знялі пракляцці, якія прагучалі ў 1054 г., з лексікону Каталіцкай Царквы канчаткова было выдалена слова «схізматыкі» ў дачыненні да праваслаўных, і з таго часу сустрэчы рымскіх біскупаў з архібіскупамі Новага Рыма сталі звычайнаю з’яваю.
А потым адбыліся сустрэчы пантыфікаў з прадстаяльнікамі іншых аўтакефальных праваслаўных цэркваў. Яна Павел ІІ наведаў шматлікія «праваслаўныя» краіны. Нарэшце і Масква даспела да сустрэчы з рымскім біскупам.
Калоды на дарозе
Сустрэчы Патрыярха Маскоўскага з рымскім біскупам заміналі маскоўскія прымхі.
Не кажу тут аб прэтэнзіях Маскоўскага Патрыярхату на выключнае месца ў Праваслаўі. З таго часу, як абваліўся камуністычны рэжым і рэлігійныя аб’яднанні перасталі трымаць у яжовых рукавіцах, РПЦ пачала прэтэндаваць на выключнае месца сярод хрысціянскіх веравызнанняў у Расіі. З’явіўся тэзіс аб кананічнай тэрыторыі, і РПЦ разам з расійскай уладай усяк замінала разгортванню структур Рыма-Каталіцкай Царквы ў Расіі. Паказальным прыкладам можа быць эксцэс з уладыкам Ежы Мазурам. У мансеньёра Ежы, які з 1998 г. служыў у Сібіры, у красавіку 2002 г. расейскія памежнікі забралі пашпарт. Яму паведамілі, што ён значыцца ў спісе асобаў, якім забаронены ўезд у Расію. На месца мансеньёра Ежы Ватыкан адправіў мінскага суфрагана, біскупа Кірылу Клімовіча.
РПЦ працяглы час вінаваціла і Ватыкан, Рыма-Каталіцкую царкву ў Расіі ў празелітызме: маўляў, перацягвае да сябе нашу паству. Найнебяспечнейшым з інструментаў ватыканскага празелітызму, на думку дзеячаў РПЦ, з’яўляецца уніяцтва.
Задушанае, яно пасля краху камуністычных рэжымаў пачало аднаўляцца практычна ва ўсіх краінах былога савецкага блоку. Асабліва ж устрывожыў Маскву выхад з падполля Украінскай Грэка-Каталіцкай Царквы і масавае вяртанне ў яе ўлонне людзей у парафіях, якія пасля Львоўскага лжэсабора 1946 г. Масква лічыла давеку сваімі. Пазней абурэнне Масквы выклікаў і факт пераносу пасаду Вярхоўнага архібіскупа УГКЦ з Львова ў Кіеў, што сімвалізавала пераход Царквы са стану рэгіянальнай у стан нацыянальнай.
Ватыканскія рэверансы
Каб заспакоіць РПЦ і наладзіць з ёю дыялог, Ватыкан ужо ў 1993 г. учыніў, так бы мовіць, кардынальную саступку Праваслаўю, у першы чарод Маскве. У 1993 г. у Ліване, у Баламандскім манастыры Антыяхійскай Праваслаўнай Царквы, была завізавана дэкларацыя, у якой адкідваецца уніяцтва як спосаб пошуку адзінства праваслаўных і каталікоў, бо гэта, маўляў, «супярэчыць супольнай традыцыі нашых Цэркваў».
Хоць Баламандская дэкларацыя так і не стала юрыдычным дакументам, хоць супраць пэўных яе пунктаў выступілі як праваслаўныя, так і уніяты, хоць РПЦ не лічыць яе абавязковым дакументам, Ватыкан даволі паслядоўна прытрымліваецца яе палажэнняў. Ён так і не адважыўся прызначыць асобнага біскупа для расійскіх грэка-каталікоў. Іх ардынарыем стаў заходнесібірскі лацінскі біскуп Іосіф Вэрт. Гэта смешнавата, але гэта факт: уладыка Іосіф лацінскую літургію служыць у адным аблачэнні, а візантыйскую – у другім.
Вынікам ватыканскай палітыкі стала і тое, што свайго біскупа не атрымалі і беларускія ўніяты. Беларуская Грэка-Каталіцкая Царква – гэта уяўленая структура, бо, як вядома, Царквы без біскупа не бывае.
Каб не раздражняць кіраўніцтва РПЦ, Ватыкан пазбягае найменавання рыма-каталіцкіх епархіяў у Расіі ад назваў галоўных гарадоў царкоўных абласцей. Так, архіепархія з цэнтрам у Маскве — не Маскоўская архідыяцэзія, а архіепархія Божай Маці, епархія з цэнтрам у Саратаве — імя Святога Клімента, з цэнтрам у Іркуцку — Святога Язэпа, а з цэнтрам у Новасібірску — Перамянення Гасподняга.
Маскву раздражняла тое, што дзве з чатырох лацінскіх кафедраў у Расіі займалі выхадцы з Беларусі («польска-беларуская каталіцкая агрэсія»). І Ватыкан паставіў у Маскву на месца мітрапаліта Тадэвуша Кандрусевіча італьянца Паўла Пецы. І хоць архібіскуп Павел займае кафедру ўжо восем год, ён так і не ўзведзены ў сан мітрапаліта.
З другога боку, Ватыкан спрыяе РПЦ у Еўропе.
Дае ў карыстанне ці нават перадае Маскоўскаму Патрыярхату храмы, дае магчымасць праваслаўным семінарыстам і святарам вучыцца ў каталіцкіх навучальных установах. Былі выпадкі, калі каталіцкія багасловы выкладалі ў расійскіх праваслаўных установах (вядома, што ў РПЦ недахоп высокакваліфікаваных кадраў).
Два пантыфікі: невыпадковасць сустрэчы
Трэба аддаць належнае Ватыкану. Сваю палітыку збліжэння з Масквою ён настойліва вядзе з XV ст. Часам рымскі біскуп забывае, што ён галава Каталіцкай, а не толькі Рыма-Каталіцкай Царквы, таму даволі часта ігнаруе інтарэсы каталікоў усходніх традыцый. Тут бачыцца і пакрыёмае жаданне, каб каталікі з усходніх абрадаў пераходзілі ў лацінскі. Скажам, Ватыкан даволі стаічна прыняў вестку аб ліквідацыі Уніі ў Расійскай імперыі, у першы чарод у Беларусі. Ён шмат страціў, але трохі і выйграў: з часам дзясяткі, калі не сотні, уніяцкіх парафіяў перайшлі ў лацінства.
Усяленскімі Саборамі І тысячагоддзя за рымскімі біскупамі было прызнана першынство ў хрысціянскім свеце. Ад гэтага статусу яны не адмаўляюцца і сёння. Прырода ж Царквы – місійная. Сваімі кніксэнамі Ватыкан стараецца стварыць як мага больш спрыяльную атмасферу і глебу для працы рыма-каталіцкіх структур у Расіі.
Летась мы не разумелі, чым тлумачацца скандальныя заявы Францішка аб ваенных падзеях ва Украіне. Услед за Кірылам ён назваў гэтую вайну братазабойчаю. Ён заклікаў не разглядаць падзеі ў катэгорыях паразы ці перамогі і заявіў, што адзіна правільным словам для выхаду з сітуацыі з’яўляецца слова «мір». Не было ўдакладнена, які мір – справядлівы ці любой цаною? Дайшло да таго, што ватыканскія саноўнікі давалі наконт выказванняў Папы тлумачэнні ўкраінскім дыпламатам.
Папа, як мне помніцца, аніразу не выказаўся проста і адназначна пра вынішчэнне украінскіх грэка-каталікоў і пратэстантаў у акупаваных Крыме і Данбасе.
Можна сказаць, што сустрэча з патрыярхам Кірылам – вынік усёй папярэдняй палітыкі Ватыкана ў адносінах да Расіі, палітыкі саступак.
З другога боку, Кірыл вядомы як вучань мітрапаліта Нікадзіма, якога я ўжо згадваў. Акрамя таго, не можа не кінуцца ў вочы, што галава РПЦ спрабуе арганізаваць працу цэнтральных царкоўных устаноў на ўзор рымскай курыі, выпрацаваць для кожнай з іх рэгламенты і статуты. Іншы раз Кірыла ўжо называюць маскоўскім пантыфікам.
Нельга не ўзяць пад увагу, што палітыка клерыкалізацыі, якую вядзе РПЦ, сустракае ў Расіі супраціў свецкіх колаў. Кіраўніцтва РПЦ нясе таксама іміджавыя страты. Чаго вартыя былі скандалы вакол панк-рок-групы «Pussy Riot» і пастаноўкі оперы Рыхарда Вагнера «Тангейзер» у Новасібірску. А гісторыі з гадзіннікам Кірыла і з нанапылам, калі выявілася што ў манаха Кірыла ёсць кватэра ў горадзе, у якой жыве нейкая жанчына?
Сустрэча з папам-аскетам патрэбная была Кірылу і для прэстыжу, для паляпшэння свайго іміджу.
Не выключаны і палітычны складнік сустрэчы. Пуціну і яго атачэнню трэба нейк выйсці з паўізаляцыі, у якой яны апынуліся. І дамагчыся зняцця эканамічных санкцыяў, бо расійская эканоміка апынулся ў цяжкім становішчы. Дапамог жа Ватыкан камуністычнаму рэжыму на Кубе.
Дарэчы пра Кубу. Дармо, што там у турмах пакутуюць дзясяткі палітвязняў, дармо, што народ жыве на грані галечы – Францішак і Кірыл назвалі Кубу сімвалам надзеі для Новага Свету. Па-мойму, гэта цынізм, палітыканства. І чарговая ватыканская саступка Маскве.
Ну і супольныя інтарэсы не маглі не прывесці да сустрэчы рымскага і маскоўскага пантыфікаў.
Плюсы і мінусы
Як і чакалася, у супольнай заяве Францішка і Кірыла гэтыя праблемы — бедствы хрысціянаў і паслядоўнікаў іншых вызнанняў на Блізкім Усходзе і ў Паўночнай Афрыцы, наступ свецкіх каштоўнасцей у Еўропе і Паўночнай Амерыцы, наступ на традыцыйныя сямейныя каштоўнасці — знайшлі сваё адлюстраванне. У гэтым святле натуральна прагучаў заклік да адзінства хрысціянаў Заходняй і Усходняй Еўропы.
Шкада, што Францішак і Кірыл нейк выпусцілі з-пад увагі крывавыя расправы з хрысціянамі ў іншых частках свету – напрыклад, у Нігегрыі ды Індыі. Тады больш абгрунтавана гучаў бы тэзіс аб патрэбе міжрэлігійнага дыялогу.
Нельга не звярнуць увагу і на тое, што Усяленскі Архірэй і прадстаяльнік памеснай Царквы выказалі думку аб пагрозе новай сусветнай вайны.
Вось і ўсё тое рэлігійна-царкоўнае ў супольнай заяве Францішка і Кірыла, што выклікае разуменне і нават спачуванне.
Разам з тым нельга не адзначыць, што супольную заяву ў Гаване падпісваў не галава Каталіцкай, а галава Рыма-Каталіцкай Царквы.
«З нашага шматгадовага досведу можна сказаць: калі Ватыкан і Масква наладжваюць сустрэчы ці падпісваюць нейкія супольныя тэксты, дык нам не трэба чакаць ад гэтага чагосьці добрага». Так сказаў Вярхоўны архібіскуп Украінскай грэка-каталіцкай царквы Святаслаў.
Як і прадказвалі многія, у Гаване паўтарыўся Баламанд. У заяве Францішка і Кірыла чытаем: «Сёння відавочна, што метад «уніятызму» ранейшых вякоў… не з’яўляецца шляхам да аднаўлення адзінства».
Праўда, далей запісана, што «грамады (супольнасці), якія з’явіліся ў выніку гістарычных абставінаў, маюць права існаваць і ўчыняць ўсё неабходнае для задавальнення духоўных патрэбаў сваіх вернікаў, імкнучыся да міру з суседзямі».
Ці азначае гэта, што грэка-каталікі Беларусі і Расіі займеюць нарэшце сваіх архірэяў? Ці ўсё-такі прызначэнне біскупаў будзе ўспрынята Данілавым манастыром як акт агрэсіі?
Апошні сказ у цытаваным абзацы («Праваслаўныя і грэка-каталікі маюць патрэбу ў прымірэнні і ў знаходжанні ўзаемапрымальных формаў суіснавання») можна ўспрымаць як пусты дадатак, якія не дае адказу на папярэдняе пытанне. Гэты сказ можна патлумачыць і так: калі вы, уніяты, хочаце мірна жыць з праваслаўнымі, сядзіце і не рыпайцеся, і нават не думайце пра сваю іерахію і навучальныя ўстановы ў Беларусі і Расіі. А ватыканскія чыноўнікі згодна ківацьмуць галовамі.
Яшчэ дзве перамогі Масквы
Пацвярджэнне ў супольнай заяве Францішка і Кірыла антыўніяцкага палажэння Баламандскай дэкларацыі — безумоўная перамога РПЦ.
Перамагла Масква і тады, калі ў заяву ўпісваўся пункт аб Украіне. Ужо само слова «супрацьстаянне» у гэтым пункце выклікае пытанне: хто каму супрацьстаіць? Бандыты, баевікі — украінскай дзяржаве? Ці Расія – Украіне на яе суверэннай тэрыторыі?
Яшчэ цікавей у наступных сказах. Францішак і Кірыл заклікаюць структуры РПЦ і Каталіцкай Царквы (рыма- і грэка-каталікоў) «устрымлівацца ад удзелу ў супрацьборстве і не падтрымліваць далейшае развіццё канфлікту».
Папа і Патрыярх заклікаюць сваіх вернікаў стаць дэзерцірамі? А царкоўным супольнасцям раяць адклікаць з украінскага войска капеланаў?
Калі Ватыкан не можа назваць агрэсара агрэсарам і заклікаць яго спыніць падтрымку бандытаў, вярнуць Украіне Крым, то лепш было б не закранаць украінскія праблемы ў гэтай заяве. Дастаткова было б выказаць смутак з прычыны таго, што адбываецца ва Украіне. І ўжо зусім не варт было б Ватыкану выказвацца наконт міжправаслаўных звадак ва Ўкраіне і падыгрываць Маскве словамі аб пераадоленні расколу «на аснове існуючых кананічных нормаў».
А што для Беларусі?
Мітрапаліт Тадэвуш Кандрусевіч назваў гэтае спатканне сустрэчай тысячагоддзя. Ці не занадта? Усё-ткі была сустрэча Яўгенія і Ісідара, якая прывяла ў нашых землях да Уніі. Усё-ткі была ерусалімская сустрэча Паўла і Афінагора, сустрэча, якая паклала пачатак каталіцка-праваслаўным кантактам новага часу на ўзроўні прадстаяльнікаў Цэркваў…
А вось аптымізму ў мітрапаліта Тадэвуша малавата. Ягоны аптымізм асцярожны, бо яму толькі «здаецца, што візіт Папы ў Беларусь сёння настолькі блізкі, як ніколі перад гэтым».
Ведама, добра было б, калі б Кірыл дазволіў грамадзянам нібыта незалежнай дзяржавы Беларусі прывітаць на сваёй зямлі рымскага біскупа.
Тут у мяне ёсць пэўны разлік. Прыехаўшы у Беларусь, галава Каталіцкай (а не толькі Рыма-Каталіцкай) Царквы рад-няволя мусіць сустрэцца з грэка-каталікамі. А сустрэча не зусім сустрэча без літургіі. І дзе будуць служыць тую літургію, калі ў Менску няма грэка-каталіцкага храма? Дык мо да прыезду Папы пабудуюць у нашай сталіцы уніяцкі храм з трыма ці пяццю купаламі? Мо і біскупа да таго часу паставяць? А то што за літургія ў прысутнасці Папы, якую служыць не-біскуп?
Няпросты час для РПЦ
Нягледзячы на афіцыйную падтрымку, Руская Праваслаўная Царква перажывае няпросты час. Яна страціла тысячы парафій ва Украіне.
Раней ці пазней востра паўстане пытанне аб вяртанні Праваслаўных Цэркваў Латвіі ды Літвы пад амафор Патрыярха Канстанцінопальскага.
Ёсць жаданне самастойнасці і ў праваслаўных Беларусі.
Трэба думаць, што Ватыкан ведае гэтыя прагнозы. Ведае і пра рост долі мусульман у насельніцтве Расіі, і пра рост папулярнасці пратэстантаў, і пра тое, што колькасць каталікоў у Расіі не расце.
На што ж тады ён спадзяецца, творачы рэверансы перад РПЦ? Думаецца мне, для вырашэння глабальных задач, што паўсталі перад артадаксальным хрысціянствам — і каталіцтвам, і праваслаўем у роўнай меры, — Ватыкану патрабуецца дыялог на найвышэйшым узроўні з усяленскім Праваслаўем.
Між тым, па-мойму, для артадаксальнага хрысціянства і ва Усходняй Еўропе, у Еўразіі таксама настае пара або глухой абароны, або глыбокага рэфармавання. Свет мяняецца — мусіць мяняцца і артадаксальнае хрысціянства.
