Кожны год, калі набліжаецца Дзень Перамогі над нацызмам, думаецца не пра дзяржаўнае свята, якое глухне ў рыку танкавых рухавікоў і слепне ў фальшывым бляску медалёў і значкоў так званых «ветэранаў», а пра безліч ахвяраў, пакладзеных на алтар той Перамогі. І найперш тых, чые костачкі яшчэ застаюцца непахаванымі. У Беларусі пошукавыя атрады знайшлі парэшткі больш як 75 000 чалавек… І канца гэтай гаротнай працы пакуль не відаць. А пачыналася яна ў 1960-я, калі тыя, хто сапраўды ваяваў і застаўся жывы, адчувалі маральны абавязак перад тым, хто адышоў у невядомасць… Піша Сяргей Ваганаў.
Атрымаўшы ад райваенкама позву на дзевяць раніцы да дырэктара запаведніка, Аляшкевіч няспешна паклаў у старую палявую сумку пасведчанне аб партызанскім медалі, ордэнскую кніжку да ордэна Чырвонай Зоркі, даведкі пра тое, што ён быў зброевым майстрам у брыгадзе імя Кірава і вывеў у 1944 годзе з акружэння брыгаду «Старыка». Папярэдзіў жонку, каб да абеду не чакала, і, прыпужаўшы яе міжнародным становішчам, накіраваўся ў Крайцы.
У кабінеце дырэктара яго ўжо чакалі ваенкам — сярэдніх гадоў падпалкоўнік — і чорнавалосы малады чалавек з райвыканкама.
— Сядайце, Рыгор Ігнатавіч. Тут вось якая справа…
Стары сцягнуў з сівой галавы вушанку з задубелымі завязкамі, перасунуў палявую сумку на калені. Трымаўся ён проста, з годнасцю, ведаючы, што па дробязях яго турбаваць не будуць.
— Зрэшты, Міхаіл Андрэевіч, — звярнуўся ваенкам да дырэктара, — пачакаем Аўтушку.
— Сідара? — спытаў Аляшкевіч.
— Яго. Таксама ж стары партызан.
— Так. Была справа…
Хутка з’явіўся і Сідар, ледзь прасунуўшы ў дзверы магутныя плечы. Павітаўшыся, знайшоў сабе месца наводдаль і, па-бабску няёмка склаўшы рукі на каленях, запытальна зморшчыў лоб.
— Дык вось, таварышы старыя партызаны, — троху ўрачыста пачаў ваенкам. — Вы ведаеце, што на тэрыторыі запаведніка з вайны засталіся яшчэ магілы вядомых і невядомых салдат і партызан. Да Дня Перамогі мы хочам перапахаваць іх парэшткі ў брацкія магілы ў Крайцах і Пастрэжжы. Зробім гэта ўрачыста, з аркестрам. Некалькі магіл мы ўжо адшукалі. Мо і вам штосьці вядома, вы ж кожную сцежку ў лесе ведаеце…
— Ды тут па ўсіх лясах костачкі… Сідар, а Сідар, — Аляшкевіч павярнуўся да Аўтушкі, — памятаеш там, на Трасцянцы, у балоце?
— Ты пра тую зямлянку? У 44-м, калі на лася хадзілі?
— Ага. Там зямлянку знайшлі, лазарэт. Дзесяць партызанаў забітых. І дзяўчыну, санітарку. Так у белым халаце і ляжала. Гэта ўжо пасля другой блакады. Колькі тады нашых людзей пабіла, таварыш ваенкам!
— Дзе гэта Трасцянка? На машыне праедзем? — падпалкоўнік зірнуў на мапу запаведніка.
— Ды вы што, невядома, ці пешшу дойдзем. Гэта за Нешкавам, з тры кіламетры. Давай, Сідар, сходзім, паглядзім, мо што і знойдзем… Так і ляжала ў белым халаце, ля самага ўвахода…
— Што ж ты там зараз знойдзеш? Дваццаць тры гады прайшло. Месца зусім дзікае, балота, звяр’ё… І як іх тамака немцы ўбачылі? Мо з самалёта?
— Мо і з самалёта, — пагадзіўся Аляшкевіч.
* * *
Выехалі мы назаўтра ад самага ранку. Пакрахтаўшы наконт таго, што нехта нам дрэннага каня запрог, а шлях доўгі, васямнаццаць кіламетраў, Аляшкевіч закінуў на воз модны спартовы рукзак, мабыць, з апошніх набыткаў, скруціў самакрутку і ляніва рушыў з месца. Першага сустрэлі Колбіна, загадчыка музея.
— Ну, як жонка, ці звонка? — Аляшкевіч прыпыніў каня.
— Звонка, Рыгор Ігнатавіч. Далёка выправіліся?
— Ды ў Нешкава, а там за Трасцянку.
— А па якой патрэбе?
— У 44-м з Сідарам там на лася хадзілі…
І Аляшкевіч падрабязна распавёў, што там бачылі, з якой мэтай едзем, не забыўшыся на аркестр… Колбін, сталы сухаваты чалавек у даўгаполым плашчы і вялізным капелюшы, чымсьці падобны ў гэтым уборы на ватыканскага святара, слухаў уважліва, не перапыняючы.
— Так, — уздыхнуў, — многа гадоў прайшло.
І чамусь выцягнуў з кішэні газету, разгарнуў:
— Вось, схема надрукавана, адкуль да нас сёлетняя вясна набліжаецца. З захаду, таму і прылёт паўднёвых птушак затрымліваецца. Не бачыў яшчэ жураўля, Рыгор Ігнатавіч?
— Пакуль не. Ну, бывай здаровы. Мо да вечара і дабяромся…
Дарога пайшла сухім сасновым борам. Уздоўж першага шэрагу дрэў прыкметныя былі акопы, павернутыя ў адзін, ад дарогі, бок.
— Нямецкія. А вось кулямётнае гняздо, — Аляшкевіч паказаў на маленькую лагчынку. — Партызаны акопы не капалі, затрымлівацца на адным месцы нельга было. Вось па балотах базіраваліся. А колькі тут людзей ад голаду, ад хваробаў памерла! У другую блакіроўку немцы самалёты пусцілі, балоты бамбілі. Ды бомбы тыя не ўзрываліся, правальваліся… А дзе ўзрываліся, там цяпер глыбокія ямы з чорнай вадой. А вось цікава, таварыш карэспандэнт, мо ведаеш прычыну. Да адной такой ямы звяры на вадапой панадзіліся. Дзікі, ласі, мядзведзь падыходзіў. Побач Бяроза (так у Бярэзінскім запаведніку завуць Бярэзіну — СВ), а яны да той ямы. Мо карысна чым тая вада? Спытаю ў Цая, няхай зазнае яе лабараторыю…
— Хто гэта — Цай?
— А, Сяргей Іванавіч, намеснік дырэктара па навуцы. Добры мужык…
Упершыню за ўсю вясну дзень стаяў па-сапраўднаму цёплы. Вецер не дасягаў нас, захрасаў недзе ў вершалінах соснаў. Дарога адразу адтаяла, адмякла. Снег, моцны, «як мур», ляжаў толькі ў цені ды чапляўся за пабляклую траву ў нізінах, лугзямінках па-тутэйшаму.
Аляшкевіч, здаецца, забыўся на мэту нашай нечаканай вандроўкі, кінуўся, нібыта ўплаў, у гісторыю свайго жыцця. Слухаў я яго няўважліва. Не адступала ад вачэй тая дзеўчына ў белым халаце, каля самага ўвахода. Я ўяўляў сабе, як яна кінулася пад кулі, у апошні момант намагалася ўратаваць параненых… Як птушка, што адцягвае забойцаў ад свайго гнязда…
Аляшкевіч раптам загаварыў у будучым часе.
— Бацька мой, значыць, каталік, будзе на ксяндза вучыцца. А як ажэніцца з рускай, матуляй, значыць, маёй, сваякі яго праклянуць. Потым бацька аслепне і памрэ, а я, значыць, старэйшым застануся. Пайду да дзеда парады пытацца. Дзед у мяне разумны, вялікі майстар езусаў з дрэва выразаць… каторыя плачуць. Кім быць, спытаю ў дзеда, а ён адкажа: за шаўца вучыцца — размахніся і хлеба няма; за краўца вучыцца — шах-мах, блінцы на паліцы; на каваля вучыцца — стук-мяк, вось праснак, вось пятак і справа так. А потым дадасць: цясляр робіць грудзьмі, а каваль — людзьмі. І пайду я на каваля. Толькі рабіць прыйдзецца больш сваімі рукамі.
— А цяпер на пенсіі?
— Дзе там. Майстар па меліярацыі. Добрая праца.
— Колькі ж вам гадоў?
— 68. Гэта што! Я дужы яшчэ. Усё магу. Каня магу падкаваць, сякеру з дроту зрабіць. У партызанах ведаеш якую гармату зладзіў? Вось толькі прыцэлу ды бусолі не было, праз ствол наводзілі. А што ППШ з вінтовак нарабіў, дык і ліку няма. А пісьменнасці ведаеш як вучыўся? Калі ў 20-х гадах у чырвонай кавалерыі пад Барысавам служыў, ад дзевак адбою не было. А на запіскі адпісваць не ўмеў. Тады па запісках і пачаў грамаце разумець. А адна прыгожая такая паненачка была, усё па лаціні лісты пісала. Доўга не магу ў галаву ўзяць, што да чаго. А потым і лацінь зразумею. Адзін ветэрынар навучыць…
У Пастрэжжа, да Сідара Аўтушкі, дабраліся гадзіны за дзве. Адразу ў хату пазбіраліся вяскоўцы, прыкульгаў стары партызан Іосіф Гатоўскі. Паселі на лаўцы. І пацяклі ўспаміны, старэчыя спрэчкі пра тое, што, дзе калі і як было. Сідар гарачыўся. «Ды слухай, слухай жа ты!» — супакойваў яго Аляшкевіч, а Гатоўскі счарнеў тварам і плакаў, згадваючы жонку і дзяцей, якіх карнікі спалілі… Потым з’явілася ягоная другая жонка, ён усцешыўся, пачаў распавядаць, як Бягомль бралі, і запрашаў да сябе абедаць.
Аднак мы спяшаліся. Сідар пасеў наперадзе, на месцы возніка. За Пастрэжжам прыпыніліся ля помніка партызанам на брацкай магіле. Памаўчалі, пакурылі і рушылі далей.
Калёсы загразалі ў размяклым прасёлку, і мы з Аляшкевічам пайшлі пешшу. Усё часцей кідаліся ў вочы дробныя сляды дзікоў, вялікія і акуратныя сляды ласёў. Трапіў і след мядзведзя, моцна ўціснуты, з роўным паўкружжам кіпцюроў. Аляшкевіч адразу згадаў, як недалёка адсюль зваліўся на яго з дрэва мядзведзь.
— Глянуў угару, нібыта капа сена якая — плясь! Я ў адзін бок — ён у другі. Так больш і не сустрэліся, — стары зацягнуўся махоркай. — Я псіхалогію жыцця кожнага звера разумею. Мядзведзь, да прыкладу, на чалавека першым ніколі не нападзе. А вось калі натрапіў на медзведзяня, засцеражыся: недалёка мядзведзіца. А яна ўжо спуску не дасць… А ведаеш, якія самыя страшныя звяры былі тут пасля вайны? Нямецкія аўчаркі. Колькі іх тут, кінутых немцамі, бадзялася! Ды і не тое што па лясах ды балотах, а ўсё да вёсак бліжэй, да чалавечыны… Яны ж на чалавека былі нацкаваныя… Ды чалавек сам нібы звер бывае, толькі б забіць…
За павароткай на Нешкава сталі трапляцца партызанскія зямлянкі, дзе-нідзе яшчэ цэлыя. Неўзабаве перайшлі ручай з назвай Вялікая Рака, што шырока разліўся па левы бок, і ўехалі ў казачную краіну бяроз. Гэткіх бяроз я не бачыў нідзе і ніколі. Нібыта слупы святла, яны луналі над зямлёй, наскрозь пранізаныя птушынымі галасамі. Спявалі дрэвы, спявала паветра. Ён быў такі густы, бярозавы дух, што, здавалася, яго можна піць, як халоднае, са склепа, малако…
І зноў, нейкім таемным шляхам, з’явілася перад вачыма тая дзяўчына ў белым халаце, што раскінула, нібы крылы, рукі на парозе жыцця і смерці, каля самага ўвахода.
…Мы адшукалі тую зямлянку, толькі не адразу. Пакінуўшы на леснічоўцы дашчэнту знясіленага каня, са дзве гадзіны валачыліся па калена ў вадзе, пакуль не выйшлі на сушэйшае месца, астроў па-тутэйшаму. Гэта быў сыры, цёмны, як падзямелле, лес. Ногі правальваліся ў таўшчэзны пласт лісця і хвоі, што ападала не ў апошнюю восень. Пахла прэллю і чамусьці шкіпінарам. Зламаныя дрэвы ляжалі ўпокат. Паміж імі нараслі маладыя атожылкі. «Ліпкі, ліпкі, — паўтараў Аляшкевіч, — памятаю, там былі ліпкі. Унь як павырасталі…»
Спачатку натрапілі на парасколваны чыгунны кацёл. У цёмнай вадзе, што ад зімы засталася на рэшце дна, плавала счарнелае лісце. Старыя асіны ды яліны навокал былі ўсе ў чорных, пазелянелых па краях, дзірках ад куль. Але зямлянкі нідзе не было…
— Глядзі, Сідар, костка!..
На яліне, уверсе, паміж лапамі, напамінам пра імгненнасць жыцця сапраўды бялела чыясь костка…
— Чалавечая, — пазначыў Аляшкевіч. — Мабыць, куніца зацягнула… Шукайма тут…
Толькі цяпер я заўважыў ледзь бачны пад шматгадовым лісцём прастакутнік. Мужыкі ўзброіліся каламі з палеглых ствалоў і моўчкі, чымсьці нагадваючы шэкспіраўскіх далакопаў, пачалі разварушваць лісце.
Так і ёсць. Дробныя жаночыя косткі. Ля самага ўвахода.
Мы склалі знойдзеныя парэшткі да падножжа яліны, накрылі катлом. Аляшкевіч збудаваў невялікі частакол і прычапіў да яго газету — для памяці і адпужваць звера…
* * *
Вярталіся доўга і моўчкі. Раптам з глыбіні сінеючага, ледзь кранутага вечаровым попелам неба пачуліся трубныя гукі, нібыта ўздыхнуў велічэзны арган.
— Ну, вось і жураўлі прыляцелі, — сказаў Аляшкевіч. — Глядзі, чыста як душа чалавечая.
Іх было двое. Яны ляцелі ўзвышана і вольна, раз-пораз напаўняючы перадвячэрняе неба трубнымі гукамі, нібыта ў іх вузкіх выцягнутых горлах хацелі нарадзіцца словы пра тое, якая прыгожая, якая чароўная гэта зямля, на каторай жывяце вы, людзі!
***
52 асобны спецыялізаваны пошукавы батальён
Беларускіх Узброеных сілаў займаецца пошукам і перапахаваннем ахвяраў войнаў. Ён быў заснаваны ў сакавіку 1995 і за час працы выявіў парэшткі 75 514 чалавек. Высветленыя імёны 2 701 загінулага, адпрацавана 2 754 аб’екты, вызначаныя межы масавых пахаванняў 314 889 чалавек. Звязацца з сапёрамі-пашукавікамі можна праз т.: 8 (02132) 3 15 62 або e-mail [email protected].
