Скульптура Мікалая Кандрацьева легла ў аснову мемарыяла ў вёсцы Доры Валожынскага раёна, спаленай фашыстамі ў 1943-м
22 чэрвеня 1941 года нападам нацысцкай Германіі на Савецкі Саюз пачалася крывавая бойка дзвюх таталітарных монстраў, якая скончылася для іх народаў безліччу ахвяр.
Сёлета — 75 гадоў…
Сёння ў Беларусі засталося ад той вайны 13,7 тысячы ветэранаў. У тым ліку, паведамляе Міністэрства працы і сацыяльнай абароны, 9 тысяч інвалідаў і непасрэдных удзельнікаў.
Ёсць у тым падліку лічба, якая прыцягвае асаблівую ўвагу: 784 — «членаў сямей вайскоўцаў, што загінулі ў гады вайны». Чамусьці Міністэрства пазбегла казаць — удоваў…
У 1986, калі адбывалася гісторыя, якую я хачу распавесці, у Беларусі налічвалася 72 тысячы ўдоваў вайны.
***
Хавалі ўдаву.
Месца ёй выпала высокае, на самай вяршыні голага, прадзьмутага снежаньскім ветрам узгорка, куды неўпрыкмет, спакваля ўспаўзалі новыя гарадскія могілкі. «Добрае месца, сухое…» — ціха, напаўголаса казалі людзі, намагаючыся аблегчыць журботны цяжар падзеі. «І від добры, паглядзіце, які від…»
Від быў на горад, у якім удава пражыла ўсё жыццё. Ён узнімаўся мураванымі гмахамі, святлеючы ў разрывах нізка бягучых воблакаў, трубамі, вежамі і кранамі ўзломваў спусцістую лінію далягляду. За лесам, што панік у чаканні снегу, за цярплівай аголенасцю ўстылых счарнелых палёў — ці той гэта быў горад, які пакідала яна ў ноч на 25 чэрвеня 1941 года, ратуючы сыноў і не ведаючы яшчэ, які жорсткі вырак вынесе ёй лёс? Ці вайна? А мо вайна, што сталася лёсам?
…Сціхлі размовы, цяснейшым сталася кола, глыбей пазасоўвалі ў рукавы змерзлыя рукі музыкі пахавальнага аркестра, абняўшы, быццам дзяцей, свае медныя трубы. І тады наперад выйшаў старэйшы сын удавы, наблізіўся да матулі і паклаў побач з ёю нешта, загорнутае ў белую прасціну. Прыкметна пастарэлы, ён стаяў, нізка схіліўшы галаву, затым узняў позірк і, наўпрост гледзячы людзям у вочы, глуха, але каб усе чулі, сказаў:
— Вы любілі матулю і павінны ведаць, што ў гэтым клуначку. У ім найвялікшае яе багацце — даваенны касцюм бацькі, зямля з ягонай магілы пад Курскам і лісты. Ён паспеў напісаць з фронту ўсяго два лісты. Але тут шмат лістоў.
Гэта лісты матулі да бацькі. Мы не ведалі, — голас яго перарваўся, — яна ўтойвала ад нас… яна пісала іх усё жыццё…
І сын распавёў, як пасля смерці маці яны знайшлі ў яе пад падушкай цэлы жмут лістоў, як чыталі іх усю ноч, сабе і сваім дзецям, потым перапісвалі ад першага, ліпеня 42-га — «…не лічы, што я з’ехала з глузду, пішу табе, ведаючы, што цябе няма… але ў мяне ёсць твае лісты, у якіх ты просіш зберагчы нашых хлопчыкаў і выгадаваць іх сапраўднымі людзьмі… я павінна адказаць табе…» — да апошняга, у якім было ўсяго некалькі, з цяжкасцю напісаных словаў: «…любы мой, ненаглядны, я выканала свой доўг…»
З могілак разыходзіліся моўчкі.
…— Ну, і як вам гэта падабаецца?
Я азірнуўся, пазнаўшы ў чалавеку, які ішоў побач, прадстаўніка домакіраўніцтва, як ён адрэкамендаваўся, калі напярэдадні пахавання праціснуўся ў вузенькія дзверы і паставіў у вітальні вянок. Не зняўшы капелюша, ён уголас пацікавіўся, хто тут найбліжэйшы сваяк, і дастаў з кішэні нейкую скамечаную паперку: «Вось тут трэба распісацца ў атрыманні…» На яго цыкнулі, ён сцішыўся, таптаўся ў калідоры… Панеслі вянкі, ён рушыў да дзвярэй, але адтуль ішлі і ішлі людзі, увайсці ён не здолеў і, махнуўшы рукой, прымасціўся да хваста працэсіі, што павольна агінала на шляху да аўтобуса доўгі панэльны дом. На могілкі ён паехаў, як я разумеў, не жадаючы губляць з вачэй «атрымальніка», а мо і дзеля таго, каб трапіць, калі ўжо так адбылося, на памінкі — выпіць з марозу і закусіць.
….— Ну і як вам гэта падабаецца? Пісаць лісты на той свет! З глузду з’язджаюць гэтыя старыя. Вось і я мамусі кажу, у вёсцы яна жыве, кіньце, кажу, поркацца ў зямлі, перабірайцеся да мяне ў горад. Дык яна ведаеце што надумала? Куды ж, кажа, сынок, бацька наш вернецца, дзе ён шукаць нас будзе? Чакай, вернецца, калі ўжо больш за сорак гадоў як без вестачкі знік, папера нават маецца. Што ж, пытаюся, паперы не верыце? Не дурыце, кажу, мамуся, не парушайце этыкет жыцця. А яна глядзіць гэтак, усміхаецца: чаму ж, кажа, не веру? Веру, у паперы няма ж таго, што загінуў. Ведала б, дзе магілка, мо і супакоілася б. А й так здараецца, што і магілка ёсць, і прозвішча на помнічку, а сам жывы, унь што ў газетах пішуць — той знайшоўся, гэты знайшоўся… Ну, думаю, дурында старая, раней хаця б карову трымала, і то карысць была, пацана падкарміць. Давайце, кажу, мамуся, у горад, прапішу, кватэру новую атрымаем, на вас, кажу, ільгота, як на ўдаву, маецца. Якая такая льгота, пытаецца? Тлумачу, а яна, цемната, сваё: навошта мне тая льгота, няхай яна табе будзе, мне б толькі бацьку дачакацца альбо дазнацца што пра яго, спакайней паміраць было б. Памерці, кажу, заўжды паспееце, зрабіце напаследак добрую справу, мне ж, кажу, без вас, мамуся, тую льготу ніхто не дасць…
— Паслухайце, — перарваў я ягоны працяглы маналог, — вам не шкада сваю матулю?
— Шкада? — перапытаў ён. — А нашто шкадаваць, калі яна сама сябе не шкадуе, мучыцца дурасцю. Жыць, кажу, мамуся, трэба, жыць, як людзі жывуць. А яна: ці ж я не па-людску жыву, ці ж каму замінаю? Замінаць не замінаеце, кажу, але ж карысці, дапамогі ад вас аніякай. Унь іншыя, каму прызначана, усё дзецям — і машыны, і заказы, і дачы… Толькі й чуваць вакол: ветэраны, ветэраны… Ведаеце, колькі іх у нашым домакіраўніцтве? Трыццаць два. А клопатаў з імі!… Аб’яву на пад’ездах павесілі: прыходзьце для ўдакладнення дадзеных…
Дык толькі адзін з’явіўся, расшумеўся, палкай размахаўся: якія, крычыць, табе дадзеныя ўдакладніць трэба? Што яшчэ жывы? Супакойцеся, кажу, не нервуйцеся, дадзеныя патрэбны, каб вам заказ да свята аформіць. Дык я табе тыя дадзеныя ўжо сто разоў даваў… Ну і што, што даваў? Удакладніць ніколі не пашкодзіць, каб справядліва ўсё было. Крычы, крычы, думаю, толькі сам я да цябе не пайду, таму што табе ўсё, а мне — нічога. І права такога — махаць палкай — табе ніхто не даваў, у мяне самога бацька з вайны не вярнуўся і матуля — удава самотная. А ты — жывы, і табе — усё… Вы, гляджу, чалавек адукаваны, — павярнуўся ён да мяне,— справядліва гэта, што мне анічога?
— Так-такі анічога,— паціснуў я плячыма, стаміўшыся ўжо ад ягоных блытаных разважанняў.
— Вось-вось,— пападтульваў ён губы, — і матуля туды ж: чаго, кажа, табе, сынок, не хапае? Абы, кажа, вайны не было б… Далася ім тая вайна… Жыць трэба…
Спадарожнік мой працягваў нешта мармытаць, але я ўжо не чуў яго. Перад вачыма ўзнікла гарбаватая, худая постаць цёткі Зосі, яе пасма сівых валасоў, што выбілася з-пад зношанай хусткі:
— Дзеткі ж вы мае даражэнькія, я б вас усіх ад вайны засланіла…
Вакол нікога не было, толькі я, стары Каладзінскі ды Мікалай Шэшка, старшыня мясцовага сельсавета.
«Ат, цётка, — усклікнуў у сэрцах Каладзінскі, — якая табе вайна?! Не будзе болей вайны…»
— «Ой, Валодзечка, страшна ажно падумаць, ой як страшна…» — і цётка Зося яшчэ мацней прыціснула да грудзей маленькія зморшчаныя кулачкі.
…Калі сысці з могілкавага ўзгорка ў горад і трымаць, не павяртаючы, шлях на захад, можна праз дзве ці тры гадзіны трапіць у невялічкую вёску Бармуты. У іншыя, не такія ўжо даўнія, часы шлях да яе быў нашмат даўжэйшы — старая, абсаджаная бярозамі шаша на Брэст, да якой прытуліліся і Бармуты, стрымлівала бясконцую плыню машын. Калі праклалі алімпійскую трасу, хуткаснае, дынамічнае, шпаркае жыццё рушыла ў абход старых дарог, міма Бармутаў. Як-ніяк дарога нумар 1, у еўрапейскім, так бы мовіць, маштабе. Толькі няма ў гэтым маштабе паказальніка на прасёлак, ад якога паразыходзіліся, паразляталіся па розных канцах свету бармуцкія мужыкі.
Прасёлак на Бармуты быў ледзь прыкметны сярод завеяных снягамі палёў. Ружавелі на марозным сонцы дымы над прыціхлай удалечыні вёсачкай, ружавеў прасёлак, нагадваючы бінт, чысты, асляпляльнай белі бінт, праз які выступае кроў з незагойных ранаў беларускай зямлі.
Пра тое, што ў Бармутах жывуць адны ўдовы, я даведаўся яшчэ ў Мінску, у Музеі вайны, на ягоным другім паверсе, дзе наведнікі запавольвалі крок ля скульптурнай кампазіцыі «Палеглых чакаюць вечна, або Удовы вайны».
Не тое слова — кампазіцыя. Я размаўляў пазней з Мікалаем Кандрацьевым, скульптарам, які стварыў гэты твор. Курчыўся ад болю ў спіне — водгаласу атрыманай пад Будапештам раны, і выразаў, чатыры гады выразаў іх з неахопных векавых ліп, спілаваных падчас будаўніцтва новых магістраляў. Ён здолеў унушыць дрэву гэты боль, не толькі фізічны — глыбокі душэўны боль: 216 мужчын не далічылася пасля вайны яго вёска Высокая Грыва ў Кулундзінскім стэпе, пяці — па лініі бацькі, а па лініі матулі — не палічыць, тры слупкі прозвішчаў на стэле ля абеліска.
Яму раілі змяніць назву: «Чаму чакаюць? Помняць. Так будзе больш зразумела». — «Чакаюць»,— настойваў Кандрацьеў.
Скончыўшы працу, ён адмовіўся ад ганарару Міністэрства культуры, папрасіў толькі паставіць кампазіцыю ў музеі, дзе са сцен глядзяць на ўдоў твары тых, каго яны чакаюць…
Гэту гісторыю Кандрацьеў пачуў выпадкова. Нібыта ёсць у Брэсцкай вобласці вёсачка, дзе жывуць адны ўдовы. Нібыта кожнае 9 мая яны выходзяць на прасёлак з хлебам-соллю на вышытых ручніках, чытаюць адна адной лісты з вайны, што паспелі атрымаць, углядаюцца ў далячынь… Кандрацьеў не стаў пераправяраць гэту гісторыю. І правільна зрабіў. Быццам успышка, прасвятліла яна яго душу, высвеціла ў ёй затоены боль. А я рушыў у Бармуты і…
…і цётка Зося яшчэ мацней прыціснула да грудзей маленькія зморшчаныя кулачкі:
— Васямнаццаць кулек у яго трапіла, васямнаццаць дзірачак налічыла… І галоўка, уся галоўка пабіта. І як хавала яго, усё тыя дзірачкі лічыла… Як заплюшчу вочы, чую: ідзе мой Алёшанька, снедаць просіць. Карнікі ж нават даснедаць яму не далі, пойдзем, кажуць, партызан. А ён мне: не хвалюйся, Зося, вярнуся — даснедаю…
Каладзінскі маўчаў, а Шэшка, кашлянуўшы, спытаў з нейкай вінаватасцю:
— Мо што трэба, Соф’я Мікалаеўна? Кажы, не саромейся…
— А што ж трэба, Ціханавіч? Усё е: і торф, і дровы… і Алёшка, сын, з Бярозы наязджае. Не ведае бацька, які нашчадак у яго вырас — і добры, і працавіты… Не забывае матулю. Усё добра, мае даражэнькія, усё добра…
Чаго ж вінаваціўся Мікалай? Па выпадковасці, якія здараюцца не так ужо рэдка, мы былі знаёмы з ім ад пачатку 70-х, калі, паматаўшыся па свеце, ён вярнуўся да матулі, у родныя Сігневічы, і рашуча, мо занадта рашуча, узяўся за асушэнне балот.
Пасярод балота, на ўзвышшы, стаяў хутар, а ля хутара рос вялізны магутны дуб. Нібыта зялёны ветразь, пісаў я тады — малады, рамантычны… Ветразь ветразем, але хутар дашчэнту зруйнавалі, старую, ад вайны ўдаву, што векавала там у адзіноце, перасялілі ў вёску, у новую хату. Толькі кожную раніцу яна прыходзіла да свайго зруйнаванага гнязда, па цаглінцы збірала тое, што засталося ад печы, акуратна складала гэтыя цаглінкі на былым дварышчы. А потым пайшла да меліяратараў прасіць машыну, каб перавезці цэглу ў вёску, да новай хаты.
«Навошта яны табе, бабуля? Што ты з імі рабіць будзеш?» — «Не ведаю, сынкі, а ўсё ж печ была, не абы-што…» Машыну далі, цагліны пагрузілі… А праз тыдзень узяліся за дуб. Раз, другі… Адно што парэзы ад бульдозера засталіся на ягоным магутным целе. Добра, вырашыў тады Мікалай, хай жыве, хай адпачываюць у ягоным цені людзі, назапашваюць сілы для новай працы.
…— Памятаеш дуб, Мікалай? Жыве?
— Засох, — цяжка ўздыхнуў Мікалай.
…Яны збіраліся ў хаце старога Каладзінскага, бармуцкія ўдовы, рассаджваліся, саступаючы адна адной месца бліжэй да печы, і па ўсім было відаць, што ім звыклы такі агульны бабін збор. Хто падлічыць тыя доўгія зімовыя вечары, калі збіраліся яны вось так разам, адагравалі адна адну ад халоднай цемрадзі адзіноты, шукаючы адна ў адной апоры, падтрымліваючы нязгасны вугольчык надзеі?
Не, не ўсе мужыкі не вярнуліся ў Бармуты з вайны. Дайшлі, адваяваўшы, Уладзімір Каладзінскі, Аляксандр Шылінец, «як цень загробны» вярнуўся з германскай няволі Давыд Скарына…
Усё, чым былі калісьці Бармуты, засталося пад небам двума сціплымі абеліскамі. Адзін — Мартыну Вячорку, кіраўніку падпольшчыкаў, закатаванаму ў 1930-я польскай дэфензівай. Другі тым, хто палёг пад кулямі карнікаў 2 чэрвеня 1942 года…
Абеліскамі засталіся тыя, даваенныя Бармуты. З абеліскаў жа і пачыналіся пасля вайны, калі, сабраўшы жанчын пад сваё старшынства ў першы калгас, Каладзінскі сказаў: ушануем памяць… Паставілі іх проста насупраць ягонай хаты. І Яша, сын, не ведаючы яшчэ, што будзе настаўнікам, выпісваў на іх імёны тых, каго сам шасцігадовым хлопчыкам бачыў у апошні раз…
Вось і пазбіраліся яны разам, бармуцкія ўдовы. І пацяклі ўспаміны, няспешныя аповеды пра тое, як жылі, як працавалі, не разгінаючы спінаў, расцілі дзетак, чакалі…
Я глядзеў на Мікалая. Ён сядзеў, апусціўшы галаву, камячыў шапку.
Пра што ён думаў тады, апусціўшы галаву? Ці не пра тое, што, ідучы кожную раніцу на працу ў сельсавет, бачыць на абеліску прозвішча свайго бацькі, Ціхана Шэшкі, які палёг у 45-м у далёкім германскім горадзе Бельведэры? А мо пра малодшага брата свайго, памерлага падчас вайны ад голаду і хваробаў? А мо пра матулю, пра яе нявыплаканыя слёзы?..
Згадаўся той, з домакіраўніцтва, сталічны былы вясковец, увесь несакрушальны аптымізм ягонага выгляду. Асабліва рып тоўстага, з прэтэнзіяй на моду, скуранога паліто, і гладкаскуры, расчырванелы, у кропельках поту твар з-пад гэткага ж, з дзвюма дзірачкамі, для вентыляцыі, мусіць, капелюша.
Вось яны, думаў я, два беларусы, дзве ахвяры безбацькоўства, дзве ахвяры вайны. Адзін апусціў галаву, камячыць шапку, вінаваціцца… Другі толькі і чакае ад «мамусі», каб вінавацілася перад ім.
…Збіваўся з падліку, каторы раз загінаючы пальцы, Каладзінскі- малодшы, намагаўся дакладна вылічыць, колькі ж пасля вайны засталося ў Бармутах удоваў. «Не, — вымавіў, — не атрымаецца ў нас арыфметыка».
Сапраўды не атрымаецца. Няма такога падліку, якім магчыма было б разлічыцца з вайной.
— А ці праўда, — запытаўся я, — што вы ўсё яшчэ чакаеце сваіх мужоў?
Працягнула дрыжачую паперку цётка Зуля, Соф’я Венядзіктаўна: «…вось, тут напісана, што Кастусік мой без вестак прапаўшы…»
А цётка Ганна, Ганна Фамінічна, вымавіла: «А што ж, я свайго сама не хавала… Няма ў нас іншай моцы супраць вайны, як толькі чакаць…»
784…
***
P.S. Вёска Бармуты, Бярозаўскі раён, Брэсцкая вобласць:
1940 год — 75 двароў, 405 жыхароў.
2005 год — 17 двароў, 26 жыхароў.