Што застаецца рабіць чалавеку творчай прафэсіі ва ўмовах рэжымаў, зь якімі можна альбо толькі змагацца, альбо супрацоўнічаць? У часы, калі эпоху апаноўвае эратычнае цягненьне да «народу» — у жаноцка‑таямнічую глыбіню, а публічна агучваецца адмаўленьне ад эгалітарнага прагрэсу ды спакусаў сучаснае цывілізацыі.
Нямецкі літаратар Готфрыд Бэн, на самой справе адзін з найбуйнейшых лірыкаў мінулага стагодзьдзя, нарадзіўся ў 1886 г. і быў сынам пратэстанцкага пастара — таксама, як і Ніцшэ, Гесэ, Юнг… Ягонае жыцьцё прыйшлося на самыя драматычныя пэрыяды ХХ ст. — ён перажыў дзьве Сусьветныя войны, росквіт барбарства ў сваёй краіне і ягоны крах. Індывідуаліст і мужны скептык, Бэн меркаваў, што «спадзявацца — значыць мець фальшывыя ўяўленьні пра жыцьцё».
Але ў Готфрыда Бэна заўжды было чым зарабіць на жыцьцё — ён скончыў Ваенна‑мэдычную акадэмію імя кайзэра Вільгельма і шмат гадоў меў у Бэрліне ўласную практыку дэрматоляга. У пачатку дваццатых гадоў Бэн дэбютаваў экспрэсіўнай, эпатажнай паэзіяй; галоўнай яе тэмаю быў адваротны бок працы мэдыка, пераважна хірурга і патолягаанатама — антыэстэтыка чалавека, які пакутуе, які расьсечаны і адчувае распад прыроды. У ягонай творчасьці спалучаўся халодны жаргон лекара зь вялікімі ўзьлётамі лірыкі. На мяжы 1930‑х Бэн стаў вядомым, яго цанілі ў літаратурных колах.
Дык вось, у гэтага безнадзейнага стоіка быў адзін момант у жыцьці, калі яму падалося, што сьвет можна адрадзіць — і гэтыя спадзяваньні былі зьвязаныя з нацыянал‑сацыялізмам. На імгненьне Бэну прымроіўся гул гісторыі. У выніку ён ня зьехаў з нацысцкай Нямеччыны і апынуўся адным зь нешматлікіх па‑сапраўднаму значных нямецкіх пісьменьнікаў, які не эміграваў і застаўся там, дзе ягоны «народ, да няшчасьця, быў».
Гэта не прайшло незаўважана для ўсіх. Клаўс Ман, старэйшы сын Томаса Мана, 9 траўня 1933 г. з‑пад Марсэля напісаў Бэну знакаміты ліст‑дакор:
«Дарагі і шаноўны спадар доктар Бэн,
…у сутнасьці, Вы застаецеся АДЗІНЫМ нямецкім пісьменьнікам, зь якім мы лічымся, які не заявіў пра свой выхад з Акадэміі. Тое, што не зьдзіўляе ў выпадку… з Х і чаго варта было чакаць ад Y, які з цудоўнай пасьлядоўнасьцю грае ролю Гіндэнбурга нямецкай літаратуры, — у Вашым выпадку выклікае жах. У якім грамадзтве Вы засталіся? Чаго Вы можаце дасягнуць, прадастаўляючы Вашае імя, якое было для нас сымбалем найвышэйшага культурнага ўзроўню і проста‑такі фанатычнай чысьціні і шчырасьці, у распараджэньне тых, чыё бескультур’е ёсьць абсалютна беспрэцэдэнтным у эўрапейскай гісторыі і ад маральнай недобрасумленнасьці якіх з грэблівасьцю адвярнуўся ўвесь сьвет? Колькіх сяброў Вы згубіце, калі супрацоўнічае зь людзьмі, вартымі духоўнае нянавісьці, і што за сяброў Вы набудзеце ў Вашым цяперашнім фальшывым становішчы? Хто вас там зразумее?… А дзе ж прыхільнікі Вашага таленту?… Маладыя Вашыя прыхільнікі, якіх я ведаю, сядзяць сёньня па маленькіх гатэлях Парыжу, Цюрыху, Прагі, а Вы, Вы — іхны кумір, працягваеце гуляцца ў акадэміка ГЭТАЙ краіны».
У сваім адказе, абвешчаным публічна, Готфрыд Бэн апеляваў да такога паняцьця, як народ:
«Вось мой адказ: я і надалей буду цаніць тое, што на мой погляд, каштоўнае і карыснае для нямецкай літаратуры, дзе б яно ні было — хоць у Лугана, хоць на ўзьбярэжжы Лігурыйскага мора… І хто я такі, каб заставацца ў баку, хіба я ведаю, як можа было б зрабіць лепей?… Народ — гэта так многа!… І паколькі я ўзгадаваўся ў вёсцы, сярод палёў і статкаў, я яшчэ ведаю, што такое радзіма. Вялікі горад, індустрыяльнае грамадзтва, інтэлектуалізм, усе цені, якія адкідвае эпоха на маю сьвядомасьць, уся моц гэтага стагодзьдзя, якой я супрацьстаю ў маёй творчасьці, — бываюць імгненьні, калі ўсё гэтае вымучанае жыцьцё зьнікае і не застаецца нічога — толькі раўніна, прастора, поры году, зямля, простае слова Народ».
Але тэма эміграцыі сапраўды закранула нямецкага паэта:
Аб працэсах, якія цяпер адбываюцца ў Нямеччыне, можна размаўляць толькі з тымі, хто перажыў іх разам са сваёй краінай, хто жыў гэтымі падзеямі штогадзінна з дня ў дзень… З тымі, хто ўцёк за мяжу, размаўляць немагчыма. Вы страцілі магчымасьць адчуць паняцьце народу, такое чужое Вам».
Ужо пазьней, пасьля вайны Готфрыд Бэн у сваёй аўтабіяграфічнай кнізе «Doppelleben» — «Падвойнае жыцьцё», вернецца да праблемы эміграцыі:
«Эміграцыі, як уласна такой, Нямеччына ня ведала. Былі Маркс і Энгельс, якія зьехалі ў Лёндан у спадзяваньні на свой час…. Калі прадстаўнікі маёй генэрацыі і майго інтэлектуальнага кола пакідалі Нямеччыну, гэта не было ні палемічным жэстам, што зьявілася значна пазьней, ні ўцёкамі ад небясьпекі; сапраўдных памераў наступнага зыходу з краіны ў той час ніхто ня мог сабе ўявіць. Гэта былі ня столькі самаабарона, колькі поза, ня столькі акт барацьбы, колькі праява слабасьці. Эміграцыя як фронда правадыру — паняцьце да гэтага моманту зусім нечуванае».
Усё ж Бэну спатрэбілася менш за год, каб добра агледзіцца навакол. «Я па‑ранейшаму жыў у Бэрліне, працэс пераліўкі нацыі ішоў поўным ходам, а абставіны, зьнешнія і ўнутраныя, мяняліся ў такі спосаб, што мне прыйшлося задумацца над тым, як быць далей». Сумневы Бэна былі заўважаныя пераможнай уладай. Спачатку яго пачалі замоўчваць, потым, у 1935 г., абвясьцілі «культурбальшавіком», прыгадаўшы таксама сяброўства зь пісьменьнікамі‑габрэямі, і, нарэшце, у 1938‑м выгналі з Прускай акадэміі мастацтваў і Імпэрскай палаты пісьменнасьці (нешта падобнае на дзяржаўны Саюз пісьменьнікаў) ды забаранілі друкаваць ягоныя творы.
У выніку Бэн, паводле ўласных словаў, абраў «арыстакратычную форму эміграцыі» — унутраную. Ён вярнуўся да сваёй «асноўнай» прафэсіі — стаў ваенным лекарам у Гановэры.
«У літаратуры адбывалася тое ж самае, што і паўсюль. І тут да ўлады прыходзілі людзі, якія альбо ўвогуле ня мелі нічога супольнага з літаратурай, альбо спакусіліся на новыя магчымасьці ўзбагачэньня. На самым версе нярэдка аказваліся закончаныя падонкі. Не хачу пераходзіць на асобы. Калі сёньня я разважаю на гэтую тэму, я кажу сабе: неабходна валодаць незвычайным характарам і незвычайнаю ўнутранаю загартоўкаю, каб здолець замкнуцца ў самім сабе і трымаць сябе ў руках, калі вакол столькі спакусаў — і ўлада, і ўплыў, і грошы; адным дадзена ўстаяць перад такімі спакусамі, іншым — не».
І ўжо ня толькі сабе, але і нам Бэн кідае пытаньне: «Як магло здарыцца і да гэтага часу працягвацца, што Нямеччына пайшла за так званым урадам, гэтым паўтузінам крыкуноў, якія вось ужо больш дзясятку гадоў у адных і тых жа залях талдычуць адны і тыя самыя глупствы перад аднымі і тымі ж натоўпамі, што равуць, за гэтымі шасьцю паяцамі, якія вераць, што яны лепш за ўсіх ведаюць пра мінулыя стагодзьдзі і будучыя тысячагодзьдзі цэлага сьвету?»
Разважаючы пра вайну і перадваенны пэрыяд, Бэн пісаў, што «нельга не зьвярнуць увагу… на незвычайную экзістэнцыйную пустэчу сучаснага немца, у якога няма нічога з таго, што напаўняе ўнутранае жыцьцё іншых народаў: сур’ёзны нацыянальны зьмест, грамадзкія інтарэсы, крытыка, грамадзкае жыцьцё, …сапраўдныя традыцыі, — замест гэтага вакуўм з гістарычнымі недарэчнасьцямі, разбуранай сыстэмай адукацыі, ідыёцкай хлусьнёй урадавай прапаганды і танным спортам».
Затое можна насіць прыгожую форму — яна прыцягвае ўвагу, можна ліха рапартаваць, сур’ёзна схіляцца над мапай і ў суправаджэньні сьвіты зьяўляцца ў казарму ці завод — распараджацца, інспэктаваць, наганяць страху («Два разы я не паўтараю!», «Даведаецеся, калі будзеце чысьціць сарцір»). Усё гэта стварае ўражаньне напоўненасьці быцьця, асабістай значнасьці, далучанасьці да вялікай справы — «адным словам, дапамагае зжыць комплекс сярэдняга чалавека». Мастацтва забаранілі, прэсу зьнішчылі, на слова адказваюць куляй у патыліцу. На сёньня погляды і перакананьні хутчэй падобныя на мігрэнь — свайго роду спадчынная хвароба.
Адзін ягоны верш так і пачынаўся:
Leben — niederer Wahn!
Жыцьцё — найпадлейшае трызьненьне!
Бэн перажыў вайну, яму пашэнціла патрапіць не ў савецкую, а ў заходнюю зону акупацыі. І хоць заходнімі альянтамі на яго таксама была накладзеная забарона на друк, ён працягваў пісаць. З 1948 г. у Швайцарыі, а потым і ў ФРН пачынаюць выходзіць ягоны кнігі. У пасьляваеннай Нямеччыне, на руінах акупаванай дзяржавы, у атмасфэры хаосу, нацыянальнага прыніжэньня і адчуваньня віны за зьдзейсьненыя злачынствы, калі падавалася, што жыцьцё скончылася і няма на што абаперціся, Готфрыд Бэн, са сваім досьведам унутранай эміграцыі, паэт эўрапейскага маштабу, які перажыў жахлівыя гады разам са сваімі суайчыньнікамі і захаваў магутнасьць эўрапейскага духу, аказаўся фігурай, якая была проста неабходнай немцам таго часу.
«Падвойнае жыцьцё, у маім тэарэтычным разуменьні і практычным ажыцьцяўленьні, — гэта ўсьвядомленае расшчапленьне асобы, наўмыснае і мэтанакіраванае».
