Сорак гадоў таму, у ноч з 20 на 21 жніўня 1968 году войскі краінаў Варшаўскай дамовы на чале з СССР увайшлі ў Чэхаславаччыну. Эсэ Міколы Рабчука.
Кожны год мы бавілі летнія канікулы на імправізаваным лецішчы — у ладнай, на чатыры пакоі, з двума асобнымі ўваходамі, хаце нашых дзеда і бабулі пад Луцкам. Нас было там шмат — мой брат і бацька, мае стрыечныя браты і сёстры, іхныя бацькі і, вядома ж, дзед і бабуля, якія стаічна трывалі гэтую ардынскую навалу ды нават, здаецца, шчыра ёй радаваліся. Дні былі доўгія і сонечныя, а жыцьцё бясхмарнае. Мы цешыліся бестурботнасьцю, мы запасілі яе на цэлае жыцьцё, плаваючы ў рэчцы, ловячы рыбу, гойсаючы за мячом, лазячы па дрэвах, пераказваючы да позьняе ночы жудасныя гісторыі ля вогнішча зь печанай бульбай.
Мне было пятнаццаць, і я ня надта цікавіўся палітыкай. Мы нават ня мелі тэлевізара на нашым «лецішчы» і, галоўнае, зусім не адчувалі ў ім патрэбы. Аднак нашы бацькі і дзед слухалі-такі «галасы» на старасьвецкай «Сьпідоле» ўпярэмежку з навінамі з кухоннай «брахалкі». І мы, хоць і былі дужа заклапочаныя ўласнымі, куды важнейшымі, справамі, адчувалі: нешта дрэннае робіцца ў іхным незразумелым і нецікавым для нас сьвеце. Брудныя словы «ўльтыматум», «савецкая пагроза», «контрарэвалюцыя» запаўзалі з розных бакоў у нашу сьвядомасьць. І мы адчувалі:
гэта акурат тыя словы, якія робяць нашых бацькоў напружанымі і вымушаюць іх замаўкаць ці пераводзіць тэму гаворкі пры кожным нашым набліжэньні. Яны былі савецкімі грамадзянамі, а мы — іх савецкімі дзецьмі,і яны яўна не хацелі, каб мы чулі іхныя палітычныя размовы. Але мы адчувалі: нешта нядобрае робіцца ў Чэхаславаччыне і навокал, нешта такое, што ў кожны момант можа скончыцца вайной — якою б немажліваю ні выглядала яна пад пагодлівым летам сярод райскіх летніх канікулаў.
І калі савецкія войскі ўсё ж уварваліся ў Чэхаславаччыну, мы ўбачылі сваіх бацькоў цалкам прыгнечанымі — так, нібыта яны самі былі чэхамі ды славакамі і іх урад аказаўся скінуты, а краіна — зноў акупаваная чужынцамі. Самым дзіўным, аднак, было тое, што пазыцыя нашых бацькоў нас зусім не зьдзіўляла.
Нашы бацькі не былі дысыдэнтамі, але, як і большасьць заходніх украінцаў, яны ніколі не адчувалі асаблівых сымпатый ні да саветаў, ні да Масквы, ні да камунізму. Як і большасьць заходніх украінцаў, яны дэманстравалі паказную ляяльнасьць да рэжыму і, калі трэба, бралі публічны ўдзел у яго рытуалах. Але ў прыватных размовах, у штодзённым побыце яны не шкадавалі зьедлівых словаў на адрас улады, сыстэмы і ўсяго савецкага ладу. Зьяўляючыся нармальнымі бацькамі, яны зусім не хацелі зрабіць з нас прафэсійных антысаветчыкаў, асудзіўшы на пастаянныя і небясьпечныя канфлікты з паліцэйскім ладам. Яны не вялі з намі ніякіх палітычных размоваў, хутчэй наадварот — усяляк іх пазьбягалі. Але з выпадковых рэплік, жэстаў, грымас, спантанных рэакцый на афіцыйную прапаганду мы не маглі не адчуваць іх глыбокай пагарды да сыстэмы і ўсяго яе ідэалягічнага шалупіньня.
Яшчэ ў малодшым школьным узросьце, зацікавіўшыся хакеем, я заўважыў, што ані мой бацька, ні дзядзька ніколі не хварэюць за зорную і непераможную савецкую зборную. Наадварот, яны заўсёды хварэлі за яе праціўнікаў — ці то швэдаў, ці фінаў, ці нават безнадзейных швайцарцаў. І я без найменшай прапаганды разумеў галоўнае: гэта — ня наша зборная.І разам з бацькам, дзядзькам, з усімі сябрамі я ад душы зычыў ёй пройгрышу. І калі гэта нарэшце здарылася, калі дзівосная чэхаславацкая зборная разграміла саветы на чэмпіянаце сьвету 1969 году, мы ня помнілі сябе ад шчасьця. Мы плакалі, абдымаліся і цалаваліся; мы былі чэхамі і славакамі ў тое імгненьне, і мы пачуваліся адпомшчанымі за ўсё — і за танкі на вуліцах Прагі, і за полчышчы Мураўёва на вуліцах Кіева, і за Батурын, і за Палтаву, і за голад 33-га, і за ўсё, усё, усё.
2.
Празь некалькі год я хутка вырас і, здаецца, пасталеў. У апошні школьны год я ўжо меў доступ да разнастайнага самвыдату ды іншай нелегальшчыны. Маім бацькам, зразумела, гэта ня вельмі падабалася, і я як умеў прыхоўваў ад іх сваю «падпольную» дзейнасьць. Літаратуру мне пастаўляла Ірына Калінец? — яна акурат працавала тады ў маёй школе. Да настаўніцтва яе не падпускалі і блізка, але і на сьціплай бібліятэчнай пасадзе яна ўмудралася весьці даволі актыўную асьветніцкую, ці, як яна гэта называла, прапаведніцкую работу.
Цікава, што сярод тэкстаў, якія я ад яе атрымліваў, былі ня толькі творы Дзюбы, Мароза, Сьверсьцюка, Чарнавола?, але і чэхаславацкія публікацыі пэрыяду «Праскай вясны». Перш за ўсё гэта быў «Украінскі каляндар» за 1968 год і двухмесячнік «Дукля», які выдавала ў Прашаве, дый, здаецца, і дагэтуль яшчэ выдае, усходнеславацкая ўкраінская меншасьць, а таксама — некалькі добрых кніжак таго самага выданьня, у прыватнасьці аднатомавікі Антоніча і Віньнічэнкі? з грунтоўнымі літаратурна-крытычнымі прадмовамі.
«Дукля» таго пэрыяду друкавала ня толькі забароненых ва Ўкраіне пісьменьнікаў, але і перакладала найцікавейшых чэскіх і славацкіх аўтараў, а таксама публікавала пераклады асноўных дакумэнтаў «Праскай вясны». Зь іх было больш чым відавочна, што ніякай «контрарэвалюцыі» ў Чэхаславаччыне не было, а была досыць шчырая (і досыць наіўная, як я зразумеў пазьней) спроба пабудаваць нешта накшталт «сацыялізму з чалавечым тварам». Гэтыя дакумэнты мелі для мяне ў той час асаблівую каштоўнасьць, паколькі ўсё больш маіх таварышаў вярталіся з арміі з прамытымі мазгамі, перакананыя на палітзанятках, што інтэрвэнцыя ў Чэхаславаччыну была неабходная, бо нямецкія войскі нібыта вось-вось меліся перайсьці граніцу, а здрадніцкі контрарэвалюцыйны ўрад у Празе вось-вось зьбіраўся іх запрасіць.
Маім наступным антысавецкім крокам, такім чынам, сталася вывучэньне чэскай і славацкай моваў (славацкая, бліжэйшая, давалася значна лягчэй).Мэта была зразумелая — чытаць кнігі і пэрыёдыку «Праскай вясны» ў арыгінале. Арыгіналы можна было атрымаць ня толькі ад знаёмых, але і знайсьці дзе-нідзе ў бібліятэцы або нават у правінцыйных кнігарнях «Дружба», дзе ўкрытыя пылам творы Клімы і Голуба ляжалі побач з поўнымі зборамі Хо Шы Міна і Цэдэнбала?.
Саветы чамусьці ўвялі дадатковую цэнзуру на кнігі і пэрыёдыку з Чэхаславаччыны толькі ў жніўні, ужо пасьля таго, як іх танкі акупавалі краіну і фактычна ніякая дадатковая цэнзура не была патрэбная. Бюракратычная інэрцыя і непаваротлівасьць савецкай сыстэмы мелі свае перавагі.Я ўспомніў пра гэты забаўны факт праз трынаццаць год, калі саветы дакладна гэтак жа ўвялі дадатковую цэнзуру на польскія кнігі і часопісы толькі пасьля таго, як генэрал Ярузэльскі ўвёў ваеннае становішча і, адпаведна, жорсткі цэнзурны кантроль. Сапраўды, лепш позна, чым ніколі.
Адным словам, няхай Гасподзь недзе там блаславіць постфактум савецкіх ідэолягаў ды бюракратаў за іхную тупасьць і расхлябанасьць. Бо інакш я наўрад ці прачытаў бы ў маладосьці Грабала і Вацуліка, Шкворэцкага і Кундэру. І ўжо напэўна не пераклаў бы канцэптуаліста Ладзіслава Новака і не зрабіў бы зь яго тэкстаў прыгожай самвыдатаўскай кніжачкі з ілюстрацыямі Ўлодка Каўфмана.
Спэцыфічным рэхам шырока разрэклямаванай на пачатку 1970-х чэхаславацкай «нармалізацыі» быў чарговы наступ ва Ўкраіне на «ўкраінскі буржуазны нацыяналізм». Яго кульмінацыяй сталі палітычныя арышты 1972—1973 гадоў, масавыя чысткі культурна-асьветных установаў і далейшае закручваньне русіфікатарскіх гаек. Асабістыя кантакты паміж украінскімі і чэскімі ды славацкімі інтэлектуаламі, што былі наладзіліся ў 1960-я, фактычна перапыніліся. Я практычна нічога ня ведаў тады пра тыя кантакты, хоць і разумеў, што ні «Дукля», ні ўкраінскія кніжкі з Усходняй Славакіі не маглі зьявіцца ў маім львоўскім асяродзьдзі без спрыяньня ўкраінцаў з Прашава, Кошыц ці Браціславы.
Толькі цяпер, пасьля публікацыі лістоў і ўспамінаў украінскіх ды чэскіх дысыдэнтаў той пары, мы можам ацаніць нефармальныя кантакты паміж Прагай і Кіевам, а таксама, у прыватнасьці, адметную ролю, якую адыгрывалі ў іх Зіна Генік-Беразоўская і іншыя чэхаславацкія грамадзяне ўкраінскага паходжаньня — як выхадцы з Усходняй Славакіі, так і нашчадкі ўкраінскай антыбальшавіцкай эміграцыі 1920-х.
3.
Чэхаславаччына была першым замежжам, якое я наведаў у час перабудовы ў 1987—1988 гадах — як толькі мяне пачалі выпускаць з саўдэпіі. У Празе, дзе я намагаўся размаўляць па-чэску, мяне прымалі за паляка. У Браціславе, дзе я размаўляў па-славацку, мяне прымалі за югаслава. Ніхто чамусьці не падумаў, што я ўкраінец, або жыхар СССР, або, крый божа, расеец. І першых, і другіх у савецкай арміі, якая вызваляла чэхаў ад чэхаў, было нямала. Я б таксама мог там быць, калі б нарадзіўся на некалькі год раней. Бог усьцярог мяне ад гэтай асабістай ганьбы, але не ад ганьбы нацыянальнай.
Я завёў сабе трохі сяброў у Празе і Браціславе і прывёз для іх цэлую торбу «падрыўной» літаратуры — таму што гэта быў сапраўды рэдкі і вельмі кароткі пэрыяд у гісторыі, калі палітычны рэжым у маёй краіне аказаўся больш прагрэсіўны і лібэральны, чым у іхнай. Мы пілі піва ў Празе і белае віно ў Браціславе, і я расказваў калегам неймаверныя рэчы пра тэксты, якія ў нас друкуюцца цалкам легальна, і тэмы, якія абмяркоўваюцца зусім адкрыта, і масавыя акцыі, што праводзяцца без уладных дазволаў ды паліцэйскіх рэпрэсій. Мае сябры хацелі, каб перабудова дайшла і да іх, і я запэўніваў, што дойдзе, — бо гэта быў сапраўды час вялікіх спа¬дзяваньняў і абнадзейлівай усходнеэўрапейскай салідарнасьці, ня зьнішчанай яшчэ цынізмам шыракаў-шродэраў ды іншых фэргойгенаў.
І калі перабудова праз год дайшла-такі да Прагі, яна аказалася такой жа вялікай, прыгожай і неймавернай, як і перамога іх хакейнай зборнай у 1969 годзе.
Гэта была сапраўды аксамітная рэвалюцыя, мяккая цьвёрдасьць, сіла бясьсільных.І, як тады, я зноў адчуў сябе на кароткае, але надзвычай шчасьлівае імгненьне — чэхам. Славакам. Немцам. Вугорцам. Баўгарам.
А неўзабаве, на пачатку сьнежня, мне выпала паехаць з калегам-журналістам у Варшаву. Мы дамовіліся пра інтэрвію з Адамам Міхнікам у яго дома. Гаспадар, аднак, бавіўся. Яго жонка частавала нас чаем і выбачалася: «Адась вось-вось прыйдзе». І ён сапраўды прыйшоў, аж уляцеў у пакой, падскокваючы, ня помнячы сябе ад шчасьця і выгукваючы апошнюю навіну, якой мы ўсе чакалі: «Wyperdolili Causescu!»
Гэта была адна з найсьвятлейшых хвілін яго жыцьця, адна з самых запаветных спраўджаных мараў — перамога яго каманды над неадольным монстрам, трыюмф сілы слабых над бясьсільлем дужых. Ён быў у той момант румынам, і мы — таксама.
Я сапраўды ня ведаю, ці шмат румынаў, славакаў, чэхаў адчувалі сябе ўкраінцамі ў трывожныя дні Аранжавай рэвалюцыі. Я толькі ведаю, што многа палякаў былі ўкраінцамі ў тыя дні. Але я веру, што ня толькі палякі.
Гэта, уласна кажучы, усё, што я магу прыгадаць пра 1968 год, які расьцягнуўся ў маім жыцьці амаль на паўстагодзьдзя.
2008
Мікола Рабчук
украінскі інтэлектуал, працуе ў жанры «гісторыі ідэяў». У 1980-я як антысаветчык вымушаны быў працаваць тэхнічным работнікам у заапарку. У 1997 стаў сузаснавальнікам часопісу «Крытыка». Аўтар кніг «Дылемы ўкраінскага Фаўста» і «Ад Маларосіі да Ўкраіны».
