Ігар Случак.
Хіба ніводзін моўны скандал не абышоўся без прамога ці ўскоснага ўдзелу Ігара. На яго рахунку тысячы лістоў, парачка выйграных судовых спраў (памятаеце гучнае разбіральніцтва, калі за абразу мовы судзілі экс-міліцыянта?), паспяховае прасоўванне зменаў у закон аб зваротах грамадзян і юрыдычных асоб, экспрэс-беларусізацыя футбольных клубаў…
Кожны, хто хоць раз трапляў у канфлікт праз беларускую мову, ведае, што ў любой незразумелай сітуацыі трэба пісаць Случаку. Але моўным інспектарам Ігар не нарадзіўся. Калісьці гэта быў звычайны хлопчык, да гадоў сямі — рускамоўны, які пасвіў птушак, выразаў з фанеры парсюкоў і не ведаў, кім хоча быць у будучыні.
«НН»: Ігар, распавядзіце пра сваю сям’ю.
ІС: Нарадзіўся я на Гомельшчыне, у вёсцы Свяцілавічы. Вёска трапіла ў зону адсялення ў сувязі з Чарнобылем, і мы пераехалі ў Дарасіно на Міншчыне. Да пераезду па-беларуску я не размаўляў. Памятаю, неяк шпацыравалі з дзедам, і ён спытаў: «Ігар, ты хоць разумееш па-беларуску, чытаць умееш?» Я тады прызадумаўся.
Мой дзед, Уладзімір Язерскі, паходзіць са шляхты. Калісьці прозвішча было двайное — Леварт-Язерскі, у свой час ім палова Свяцілавіч належала. Дзед заўжды памятаў сваё паходжанне, падкрэсліваў гэта. Ён любіў чытаць, даставаў незалежныя газеты. Бацька распавядаў, што ў дзеда быў спецыяльны пакойчык у хаце, дзе ён яшчэ за савецкім часам слухаў радыё «Свабода».
Дзедава прышчэпка на мяне значна паўплывала.
Яго жонка, мая бабуля Марыя Мохарава, паходзіла з вёскі Рудня-Шлягіна, што знаходзіцца ў тым жа Веткаўскім раёне.
Дзядуля Ігара Уладзімір Язерскі і бабуля Марыя Язерская (Мохарава).
Дзед па бацькавай лініі Фёдар Случак — з Брагіншчыны. А яго жонка Ніна, — увогуле ўдмуртка.
Пашпарт бабулі Ігара.
Дзядуля Фёдар Случак, стрыечны брат Віця, бабуля Ніна і бацька Уладзімір.
Калісьці эстонцы мне распавядалі, чаму яны такія антысавецкія. Да іх савецкая ўлада прыйшла пазней, у 1939 годзе, і людзі, якія бачылі іншую Эстонію, распавядалі сваім дзецям, унукам, што ў іх была свая дзяржава. Таму прапаганда і не працавала. Я таксама ад дзядоў ведаў, што мы — беларусы, што ў нас свая гісторыя, свая мова.
«НН»: А бацькі?
ІС: Бацька — настаўнік рускай мовы, маці — беларускай. Дзве цёткі таксама выкладалі беларускую мову, і муж адной з іх таксама настаўнік.
Ігар з бацькамі — Таццянай і Уладзімірам.
«НН»: Па-руску ці па-беларуску ў сям’і размаўлялі?
ІС:
У Дарасіне беларуская мова была натуральная, на іншай не размаўлялі. Я трапіў да беларускамоўных дзяцей, нахапаўся беларускіх словаў і, мабыць, першым у сям’і перайшоў на чыстую беларускую мову. Мне тады было гадоў шэсць-сем.
Па-руску ў школе ніхто не размаўляў. Мусіць, толькі дырэктар і мой бацька выкарыстоўвалі рускую ў афіцыйнай камунікацыі. Бацька мой напалову ўдмурт, беларуская мова яму не зусім блізкая, але ён добра на ёй размаўляе.
Дарэчы, яшчэ пра бабулю-ўдмуртку. Са сваёй сваячкай-удмурткай, што жыла ў той жа вёсцы, яны размаўлялі па-ўдмурцку.
Ніякае асяроддзе не перашкаджала ім памятаць сваю мову. Цяпер праблема з удмурцкай мовай яшчэ большая, чым з беларускай. Таму калі скончым беларусізацыю, будзем праводзіць удмурцізацыю.
Нам трэба развіваць і ўдасканальваць беларускую мову, прыдумляць новыя словы, не баяцца гэтага. У той жа Эстоніі пры Міністэрстве культуры ёсць асобны інстытут, дзе людзі сядзяць і выдумляюць новыя словы.
Я лічу, што «шмаравідла» — нармальнае слова, якое мае права на жыццё. Беларуская мова павінна забяспечваць усе слаі насельніцтва і ўсе ўзросты. Моладзі патрэбная іншая лексіка, не класічная, нам трэба эксперыментаваць.
«НН»: Што прыгадваецца пра школу?
ІС: Хтосьці казаў, што стары бел-чырвона-белы падручнік па гісторыі дрэнны, бо ў ім не было малюнкаў. Мне ж ён вельмі падабаўся, там усё было добра напісана. Памятаю, быў яшчэ дзіцячы часопіс «Вясёлка», там пісалі пра беларускую гісторыю, бітвы, перамогі з беларускага пункту гледжання.
У Дарасіне была звычайная вясковая школа. Гісторыя і маляванне былі маімі любімымі прадметамі.
Неяк я намаляваў рабочых, якія ў спёку рамантавалі чыгунку. Дагэтуль балюча прыгадваць, што па пяцібальнай шкале мне за яго паставілі чатыры. Я запытаўся, чаму чатыры, а мне кажуць: «Таму што ў іх суровыя твары». Я тады даводзіў, што людзі працуюць фізічна, на вуліцы спёка, вакол бруд — якія ў іх могуць быць твары?
Не ведаю, можа, паставілі чатыры, бо на малюнку побач з рабочымі ляжала пляшка ці таму што яны курылі. Але гэта рэальнасць! Я быў моцна пакрыўджаны, хіба таму і перастаў маляваць.
«НН»: Пасля дзевяці класаў вы пайшлі ў машынабудаўнічы тэхнікум. Навошта?
ІС: Спачатку хацеў ісці на бухгалтара, але потым параілі паступаць на механіка. Я тады не асабліва разумеў, чаго мне хочацца, і пайшоў у тэхнікум. Гэта, канечне, не маё, але адвучыўся. Маю разрад слесара, фрэзероўшчыка і токара.
Можа, калі-небудзь у жыцці прыдасца. Вайна пачнецца — пайду танкі рамантаваць. Будзе, як у тым анекдоце: «Колькі ты, дзядуля, танкаў падбіў?» — «Ну, як падбіў… Так, гайку не дакруціў».
«НН»: Калі зразумелі, што права — ваша ўсё?
ІС: Ды заўсёды гэта было. Мне падабаліся гуманітарныя прадметы. Ні фізіка, ні матэматыка, ні хімія ў мяне асабліва не ішлі. На ўроках працы мне не ўдавалася выточваць розныя качалкі, таму я ўвесь час выразаў з фанеры парсюкоў. Дагэтуль яны паўсюль.
«НН»: Чаму парсюкоў?
ІС: У нас былі парсюкі, мне яны падабаліся. Калі быў малы, я на іх катаўся.
«НН»: Хто яшчэ ў вас там жыў?
ІС: Птушкі розныя: індыкі, куры, качкі, гусі. Я калі быў малы, іх пасвіў, каб яны не паразбягаліся і каб іх які каршун не ўхапіў.
Часам птушак душылі тхары. Быў у нас сабака, руды, неяк ён схапіў аднаго. А я ж малы быў, вялікага розуму не меў, дык узяў таго тхара, прывязаў да ровара і вазіў па вёсцы, каб запалохаць іншых тхароў. Гэта як з беларускай мовай, з артыкулам 9.22 Кодэкса аб адміністрацыйных правапарушэннях (парушэнне заканадаўства аб мовах): бярэшся за аднаго, каб іншых адпужнуць.
«НН»: Давайце вернемся да права. Як вы ўсё ж такі да гэтага прыйшлі?
ІС: У тэхнікуме была практыка, я яе праходзіў на гомельскім заводзе, у прэсавым цэху. Там амаль ва ўсіх рабочых не хапала фалангаў пальцаў.
Са мной на юрфаку вучыўся хлопец, які таксама працаваў на тым заводзе. Дык яму там адпрэсавала руку. Карацей, цяжкая прамысловасць.
Пасля тэхнікума мяне размеркавалі на ліцейны завод. Там увогуле… Ну, ліюць метал. Яшчэ калі я давучваўся, распавядалі пра рэальны выпадак, калі чалавек зваліўся ў кацёл, а потым знайшлі толькі галёначную костку.
Я падумаў і вырашыў паступаць ва ўніверсітэт. Спачатку вучыўся ў гомельскім, потым кінуў і паехаў у тартускі, у Эстонію.
Юрыдычны факультэт Тартускага ўніверсітэта.
Вярнуўшыся, давучыўся і ў гомельскім на завочцы, скончыў толькі летась.
Таму знаёмы і з эстонскай адукацыяй, і з нашай.
«НН»: У чым розніца?
ІС: Калі пачынаю прыгадваць, хочацца плакаць. Баліць за родную адукацыю.
Агульная беларуская праблема — гэта плагіят на плагіяце і спісванне. А цяпер у нас яшчэ і замежныя студэнты з’явіліся.
Калі я з’язджаў, на маёй плыні былі толькі два не беларусы, дый тое нашы людзі, бо яны ў Беларусі дагэтуль невядома колькі жылі. І вось вяртаюся я на родную зямельку, а ў нас на юрфаку траціна туркменаў, якія не тое што па-беларуску, па-руску не разумеюць.
Адзнакі ім ставяць проста так. У нас і раней адукацыя была не самага лепшага ўзроўню, а цяпер дык і наогул. Ганьба!
Трэба, каб наша адукацыя была беларускамоўнай, гэта будзе нармальным адсейвальным фактарам.
У Тарту на маёй плыні былі два замежныя студэнты: я і фін, для якога эстонская мова як для нас — польская.
Я не супраць таго, каб да нас прыязджалі замежнікі, але няхай для іх будуць тыя ж умовы, што і для беларусаў. Каб не было паблажак праз тое, што яны плацяць за навучанне ў два-тры разы больш.
Я ўжо не кажу пра тое, што ў нас ніхто не піша дыпломных работ — іх спампоўваюць ці замаўляюць. У Тартускім універсітэце за гэта адлічваюць адразу.
У нас студэнт выходзіць са школы і трапляе ў тую самую школу, дзе яго водзяць за руку. У Тарту не так. Там трэба самому рэгістравацца на прадметы, самому складаць графік. Гэта зручна і вучыць самастойна ўладкоўваць сваё жыццё. Там няма прапускнога рэжыму, няма абавязковага наведвання заняткаў, няма звычайных заліковак, толькі ў электронным выглядзе.
Дарэчы, у Тартускім універсітэце вучыўся Антон Луцкевіч. І Усевалад Ігнатоўскі, першы прэзідэнт Беларускай акадэміі навук. Я свае навуковыя работы пісаў якраз па беларускіх студэнтах Тартускага ўніверсітэта. Ад 1632 да 1918 года там адвучыліся каля 2700 студэнтаў, што паходзілі з беларускіх зямель ВКЛ.
Дарэчы, Тартускі ўніверсітэт заснаваны на падмурках Езуіцкага калегіума, які адчынілі ў Тарту ў 1583 годзе пасля Лівонскай вайны, калі Тартаўшчына і іншыя тэрыторыі былі далучаныя да Рэчы Паспалітай. Беларусы і палякі прыйшлі ў Тарту і адкрылі калегіум, дзе ўпершыню ў гісторыі пачалі выкладаць на эстонскай мове.
«НН»: Не было жадання застацца ў Эстоніі?
ІС: У мяне заўсёды былі думкі, што трэба вяртацца, падымаць краіну з кален. У гэтым сэнсе я непрактычны чалавек. Хочацца, каб наша краіна была не горшая за Эстонію.
У Тартускім універсітэце амаль усе выкладчыкі — практыкі. Палова тых, хто выкладаў у мяне, працуе ў Вярхоўным судзе. Адзін з выкладчыкаў мае адну з найвялікшых адвакацкіх кантор у краіне.
У Эстоніі заробкі ўсіх суддзяў адкрытыя, любы можа іх паглядзець. Суддзя там атрымлівае каля 10 тысяч еўра. І ён прыходзіць ва ўніверсітэт, выкладае проста для таго, каб даць веды сваёй змене. Там існуе сацыяльная адказнасць, і людзі не пантуюцца. А ў нас усе хочуць нешта даказаць, узвысіцца за кошт кагосьці, паказаць сябе. Ды будзь ты чалавекам, і ўсе цябе ўбачаць!
Я аднаму эстонскаму выкладчыку, у якога пісаў навуковыя працы, прывозіў беларускія кнігі па БНР. Ён казаў, што размаўляць па-беларуску не можа, але можа чытаць і разумець. А нашы што?
«НН»: Раскажыце, як вы сталі «моўным інспектарам».
ІС: Гісторыя пачалася даўно, яшчэ калі я вучыўся ў Тартускім універсітэце. У 2009 годзе мяне дэлегавалі ад Эстоніі на з’езд беларусаў свету. Уступнае слова прамаўляў Павел Латушка, ён тады быў міністрам, казаў, што зробіць Міністэрства культуры беларускамоўным. Пасля ўзяў слова Стэфан Эрыксан, тагачасны пасол Швецыі, ён таксама добра размаўляў па-беларуску. Я вырашыў, што з такімі людзьмі ў Беларусі магчыма ўсё зрабіць беларускім, і пачаў перапіску з чыноўнікамі.
Пяты з'езд беларусаў свету «Бацькаўшчына». Дэлегаты ад Эстоніі Ігар і Юрась, а таксама Латвіі — Андрусь.
Праўда,
Паўла Латушку адправілі ў Францыю, Стэфана Эрыксана — у Швецыю, але я вярнуўся ў Беларусь.
Ужо восем гадоў дасылаю лісты ў міністэрствы, выканкамы, розныя ўстановы з прапановай шырока выкарыстоўваць беларускую мову. Калі — дзесяць лістоў на месяц, калі — сто. Цяпер ёсць электронная пошта, стала прасцей. Ды і дзвіжуха пайшла, іншыя пачынаюць гэтым займацца.
Памятаю, аднойчы прыйшоў рускамоўны адказ ад рэктара Мінскага інавацыйнага ўніверсітэта Мікалая Сушы. Звычайна тых, хто адказвае па-руску, я прашу даць мне адказ па-беларуску. Але на гэтую просьбу ён мне даслаў штосьці кшталту: «Господін Случак, еслі вы не знаете русскій, то займітесь его ізученіем, потому что знаніе языков расшіряет кругозор» і далей у тым жа духу. Я абразіўся і ўзяўся за прасоўванне зменаў у закон аб зваротах грамадзян і юрыдычных асоб. Каб было правілам адказваць на мове звароту.
У 2011 годзе закон быў прыняты. Цяпер гэта адзіны закон, які рэгламентуе, якая дзяржаўная мова мусіць выкарыстоўвацца пры перапісцы. У іншых выпадках чорт яго разбярэ, якую мову трэба выкарыстоўваць, няма парадку.
У іншых краінах, дзе ёсць двухмоўе, — Швейцарыя, Бельгія, Фінляндыя, Ірландыя, Канада — той, хто звяртаецца ў дзяржаўныя органы, лічыцца слабым бокам і ў камунікацыі ён абірае мову. У Швейцарыі чатыры дзяржаўныя мовы, і чыноўнікі дзяржаўнага ўзроўню павінны валодаць усімі. І заканадаўства аўтаматычна выходзіць на ўсіх дзяржаўных мовах.
У нас жа абсалютна дзікая сітуацыя. Кажуць, маўляў, беларусы не хочуць размаўляць па-беларуску. А чаму ім па-руску хочацца? Таму што законы — па-руску, абслугоўванне — па-руску, этыкеткі — па-руску, універсітэты — па-руску.
Я калі прыйшоў у тэхнікум пасля беларускамоўнай школы, не разумеў тэрмінаў, таму што па-беларуску яны гучалі зусім інакш. Мне давялося зноў перавучвацца на рускую мову. Хіба я хацеў па-руску вучыцца? Ды ў мяне не было ніякага выбару. І ва ўсіх няма выбару.
Чаму мы здзіўляемся, што беларускамоўных школ становіцца менш? Нашы людзі, як і ўсе іншыя, хочуць жыць як найпрасцей. Цяпер руская мова праз перагіб у дзяржаўнай моўнай палітыцы становіцца асноўнай. У гэтым і ўся праблема. Людзі проста хочуць жыць з меншай колькасцю стрэсаў. Яны не хочуць перакладаць падручнікі ва ўніверсітэце, вышукваць беларускамоўныя бланкі, не хочуць прыходзіць у кавярню і па сто разоў паўтараць адно і тое ж. Яны хочуць проста спакойна рабіць свае справы і не перажываць увесь час стрэс. І я не хачу стрэсавацца, таму часам бываю жарсткаваты да тых, хто абражае беларускую мову.
«НН»: Дарэчы, наконт стрэсаў. Як вы спраўляецеся з бясконцымі наездамі на вас?
ІС: Канечне, часам перажываю, я ўсё ж такі чалавек. Але перажываю не столькі праз абразы, колькі праз тое, што людзі не разумеюць праблему, не бачаць сутнасці.
«НН»: Дык а пагрозы былі?
ІС: Раней час ад часу прыходзілі, але так, млява. А вось у сітуацыі з падлеткам, які назваў мову «мёртвай», калі ўключыліся рускія сайты, пайшла хваля. Пісалі рознае кшталту: «Прыязджай у Цюмень, будзем есці з табой пельмень». Бывала, па 10—20 аднатыпных пагроз ад расіян прыходзіла. А вось ад беларусаў пагроз, здаецца, не было.
«НН»: Не страшна, што калі-небудзь хтосьці падпільнуе ў падваротні?
ІС: Я вучыўся чатыры гады ў машынабудаўнічым тэхнікуме. Інтэлігентаў там было мала, збольшага простыя людзі. Яшчэ падчас навучання чалавек пяць пасадзілі. Мне там даставалася, першы год заўсёды плечы былі сінія.
Калі мяне аднойчы давялі, я шпульнуў у аднаго крэслам, а ў другога — напільнікам. Мне, канечне, пасля гэтага надавалі, давялося падымацца з падлогі, але пасля дыскусія перайшла ў іншую плоскасць. Усе зразумелі, што зламаць мяне не ўдасца.
У мяне былі два пераломы носа, і не таму, што я ў дзверы не ўпісаўся. У бойках іх зарабіў.
«НН»: Што з кім не падзялілі?
ІС: Адзін пералом атрымаў у Беларусі, другі — у Эстоніі. Быў там армянін, які хадзіў у цішотцы з надпісам «Россія» і лічыў сябе вялікім эстонцам. І ён быў такім надакучлівым… А я чалавек просты. Неяк не стрымаўся, сказаў яму, каб ехаў у свой Азербайджан і там дурыў галаву. Пераблытаў. Іх сям’я якраз уцякала адтуль, бо іх там рэзалі. Так дыскусія перайшла ў іншую плоскасць. Карацей, трэба добра ведаць гісторыю і геаграфію і не блытаць Азербайджан з Арменіяй.
«НН»: Раскажыце пра сваё захапленне футболам.
ІС: Футбол — якраз тая сфера, дзе беларусізацыя ідзе поўным ходам. Раней у нашым футболе не выкарыстоўвалася мова, але Федэрацыя ўспрыняла беларускую ідэю.
За апошнія пару гадоў 11 з 16 клубаў сталі пісаць сваіх гульцоў па-беларуску. Да 2014 года наогул ніводнага такога клуба не было!
«НН»: За каго заўзееце?
ІС: Я спрабую заставацца нейтральным, але найбольш прыхільны да «Гомеля», бо я з Гомеля, і да «Крумкачоў», бо гэта фактычна адзіны прыватны клуб. Плюс у іх ўсё добра з беларускай мовай і наогул з працай з людзьмі.
У Тарту ёсць футбольны клуб «Таміка». На гульнях «Крумкачоў» атмасфера вельмі падобная на тую, што на тартускім стадыёне. Калі б яшчэ прыбраць кардоны і міліцыю, увогуле быў бы эстонскі чэмпіянат. Тарту — стотысячны горад, на гульні на стадыён прыходзіць звычайна 300—500 чалавек, як і на «Крумкачоў». Там усяго два ахоўнікі. Ніхто не правярае сумкі, не забараняе піць піва, паліць дымавыя шашкі. Усё душэўна, і нічога не адбываецца. А мы здзіўляемся, чаму ў нас малая наведвальнасць.
«Крумкачы» яшчэ імкнуцца неяк свайго гледача абараніць, зрабіць так, каб яму было камфортна. А на гульні некаторых клубаў прыходзіш як у канцлагер.
У мяне ёсць акрэдытацыя большасці клубаў, бо я вяду блог «Мова Спартова», пішу пра моўныя навінкі клубаў. Плюс сёлета вырашыў праверыць, як клубы ставяцца да блогераў. Амаль што ўсе акрэдытавалі, акрамя БАТЭ, «Тарпеды-БелАЗ», «Віцебска» і «Нафтана».
