Бывае так — уваб’ецца ў галаву якое глупства і доўга потым не даеш рады яго пазбыцца. Вось і мне… уляцела калісьці ў вуха прозьвішча аднаго футбалёра, заблыталася ў мазгавых завілінах і захрасла там на ўсё астатняе жыцьцё.
У далёкім ужо 1963 годзе футбалісты менскага «Дынама» сталі ўладальнікамі бронзавых мэдалёў чэмпіянату Саюзу. Таго году кватэра наша была своеасаблівым заўзятарскім клюбам: падчас радыётрансьляцый матчаў да нас прыходзілі суседзі, каб разам пахварэць за сваіх. І, вядома ж, слухаючы розныя футбольныя ды каляфутбольныя плёткі, я таксама стаў палкім заўзятарам. Футбол апанаваў мяне дарэшты, да сьвербу ў пятах, да хваравітага замарачэньня. Я завёў сабе футбольны дзёньнік, павесіў каля ложку выцяты з «Физкультурника Белоруссии» партрэт Эдуарда Малафеева, напісаў у Менск ліст з просьбаю паведаміць — якім чынам ажыцьцяўляецца набор у групу падрыхтоўкі менскага «Дынама», і, эканомячы на школьных абедах, набываў за 10 капеек патрыманыя нумары тыднёвіка «Футбол», які насамрэч каштаваў 5 капеек і які набыць у шапіку было практычна немагчыма.
Наступным летам маці завезла мяне ў Піцер, да стрыечнага брата. Брат быў на год старэйшым, таксама захапляўся футболам і хварэў за тамтэйшы «Зэніт». Калі я зайшоў у ягоны пакой, дык анямеў ад захапленьня: усе сьцены былі залепленыя каляровымі фатаздымкамі футбалістаў з часопісу «Спортивная жизнь России». Пакуль разглядаў партрэт гульца зборнай Валер’я Вароніна — чарнявага, са шчыгульным праборам фацэта, — братан, дэманструючы свае веды ў галіне футболу, хадзіў па пакоі і здушаным голасам пералічваў склад ленінградзкага «Зэніту».
— Запамінай. У варотах — Уладзімер Вастраілаў. Абарона: Роберт Савейка, Станіслаў Завідонаў, Уладзімер Непамілуеў, Эвальд Алам… — у гэтым месцы брат вытрымаў паўзу. — Чырва…
Назваўшы прозьвішчы гульцоў (усіх назваў па імю, толькі Чырва задаволіўся адным прозьвішчам), Лёшка стаў называць вагу і рост кожнага зэнітаўца, а каб уразіць мяне канчаткова, выцягнуў зь нейкай тоўстай кніжкі праграмку футбольнага матчу «Зэніт» — «Тарпэда» Масква.
— Бачыш росьпіс? — праграмка была пазначаная размашыстай крамзолінай. — Варонін расьпісаўся.
Лёшка хаця й хварэў за «Зэніт», але кумірам ягоным быў маскоўскі тарпэдавец Валер Варонін.
Я памкнуўся ўзяць праграмку, але Лёшка, буркнуўшы: «Пакамечыш», — піхнуў яе назад у кніжку. Братан паведаміў, што наступнай пятніцы паедзе ва Ўдзельнінскі парк — глядзець трэніроўку асноўнага складу «Зэніту», — і калі я дастану тры рублі, дык возьме мяне з сабой.
Наступнай пятніцы мы выправіліся ў згаданы парк. Доўга ехалі на тралейбусе, потым пераселі на трамвай, нарэшце прыехалі на гарадзкую ўскраіну і Лёшка, скочыўшы з трамвая, выгукнуў: «Тута!»
У паркавых прысадах, па якіх мы ішлі, сьпявалі птушкі, па стаўбурах вячыстых хвояў бегалі вавёркі, а дзесьці наперадзе, за шчытнай сьцяною белага бэзу, покаў мячык і чуліся воклічы: «Налева аддай!» Мы прысьпешылі крок і неўзабаве ўпёрліся насамі ў жалезную сетку, што атачала футбольнае поле. Уздоўж сеткі стаяла добрая сотня падшыванцаў, якія навыперадкі гукалі — каму трэба аддаць пас.
— Чырва! — захоплена выдыхнуў братан, паказаўшы на гульца, што ўкідваў мячык з аўту. Я хацеў запытацца — як завуць гэтага самага Чырву, ды тут нашых гадоў хлопец, грэбліва зірнуўшы на Лёшку, працадзіў:
— Які Чырва? Гэта Пасуэла!..
Братан спахмурнеў, тыцнуў мяне ў бок, паказваючы, што трэба перайсьці на іншае месца і, ідучы ўздоўж сеткі, стаў распавядаць пра выдатную тэхніку Пасуэла, гішпанца з паходжаньня.
Я паведаміў у адказ, што ў менскім «Дынама» таксама грае гішпанец — Хуан Усаторэ, — але Лёшка рашуча махнуў рукой, маўляў, куды вашаму менскаму гішпанцу да нашага, ленінградзкага!
Наведваньне Ўдзельнінскага парку запала ў душу, і кожнага разу, прыяжджаючы ў Піцер, я, пацьвельваючы з брата, уголас пералічваў склад «Зэніту» ўзору 1964 года, а потым пытаўся: як завуць Чырву? Лёшка пры гэтым строіў кіслую гімору, а аднойчы незадаволена буркнуў:
— Зьвярніся да псыхіятра.
— ?!
— Цябе апанавалі навязьлівыя думкі.
Раскінуўшыся ў крэсьле і сашчапіўшы пальцы за патыліцай, Лёшка стаў апавядаць пра абсэсіі — навязьлівыя думкі ды ўспаміны, а каб пераканаць, што з псыхікай у мяне ня ўсё ў парадку, запытаўся:
— Бывала ў цябе: выйдзеш з кватэры, а потым думаеш — ці зачыніў дзьверы?
Я кіўнуў у адказ, і Лёшка задаволена пацёр далоні.
— Абсэсія. Тыповы выпадак.
А яшчэ праз пару дзён, калі мы рушылі зь Лёшкам у кавярню — кульнуць (за мае грошы) па чарцы каньяку, — братан нечакана спыніўся і, зірнуўшы на вокны сваёй кватэры, запытаў:
— Слухай, а мы газ выключылі?
— «Тыповы выпадак», — паўтарыў я Лёшкавыя словы, братан мацюкнуўся і паабяцаў пайсьці ў бібліятэку, знайсьці футбольны даведнік 1964 году і, урэшце, даведацца — як звалі Чырву.
Прайшло шмат гадоў, Чырва больш не вярэдзіў душы, але аднойчы, у душнай залі Менскага міжнароднага адукацыйнага цэнтру мне ізноў прыгадаўся Ўдзельнінскі парк, прыгадаліся ўвішныя вавёркі і парослае жухлай травой футбольнае поле…
Прадстаўнічая канфэрэнцыя, прысьвечаная разьвіцьцю мэдыяў у посткамуністычным грамадзтве, блізілася да свайго экватару, калі да моўніцы падышоў маскоўскі госьць — дырэктар расейскага ПЭН‑цэнтру Аляксандар Ткачэнка. Дагэтуль я бачыў Ткачэнку толькі па тэлевізіі: тою парою дырэктар расейскага ПЭНу бараніў журналіста Рыгора Паська, якога ФСБ спрабавала піхнуць у вязьніцу, і сюжэты гэтых закалотаў часьцяком мільгалі ў навінах НТВ. Кашлянуўшы дзеля прыліку, маскоўскі госьць паведаміў, што яму заўсёды прыемна прыяжджаць у Менск, адначасова папрасіўшы старых футбольных заўзятараў, каб яму даравалі непазбыўны «грэх» — забіты трыццаць сем гадоў таму гол у браму менскага «Дынама». Аляксандар Ткачэнка, як высьветлілася, у сярэдзіне 60‑х гуляў за аснову маскоўскага «Лякаматыву» ды піцерскага «Зэніту».
У перапынку я падышоў да былога футбаліста і, без усялякіх прэамбул, пачаў: — «Брамнік: Вастраілаў… абарона: Роберт Савейка…»
— Робік?! — з радаснай гатовасьцю выгукнуў маскоўскі госьць. — Калі ты яго бачыў?
— Мы зь ім… уласна кажучы… незнаёмыя, — сумеўся я і, пасьля паўзы, ужо нясьмелым голасам, назваў наступнага гульца: «Станіслаў Завідонаў…»
— Стас!? — госьць зьмерыў мяне ўважлівым позіркам, прыкідваючы, відаць, ці мог я свойчас гуляць у камандах майстроў.
«Уладзімер Непамілуеў…»
— Валодзька?… Ды я ж зь імі разам гуляў.
— «Эвальд Алам…»
— Эвальд?! Цудоўны хлопец. Эстонец. Сустракаліся нядаўна.
— «Чырва…»
Пачуўшы апошняе прозьвішча, былы футбаліст яшчэ больш пажвавеў і, зразумеўшы, што мае справу з зацятым футбольным фанаціком, раскрыў падарожную валізу.
— Я тут днямі кніжку выдаў… зараз падпішу.
Кніжка мела назву «Футболь» і распавядала пра адваротны бок савецкага футболу ды пра лёс колішніх знакамітых гульцоў, якія, павесіўшы бутсы на цьвік, заканчвалі жыцьцё ў брудных піўніцах. Тут жа, пад час канфэрэнцыі, я прачытаў, як скончыў жыцьцё колішні Лёшкаў кумір Валер Варонін — перапаўзаў, п’яны, праспэкт у цэнтры расейскай сталіцы і трапіў пад колы легкавіка; прачытаў пра тое, як кінуўся ў лесьвічны пралёт колішні абаронца зборнай Уладзімер Панамароў; як раздушыў няўмольны ліфт падпітага нападаючага Анатоля Кажамякіна; як піхнуў галаву ў пельку брамнік алімпійскай зборнай Уладзімер Лісіцын… Даведаўся, у якой нэндзы скончылі жыцьці колішнія ўсеагульныя ўлюбёнцы — Глотаў, Чысьленка, Стральцоў… Згадваўся ў кніжцы і менскі дынамавец Леанард Адамаў (у кніжцы ён быў чамусьці названы Адамчыкам). Па сьведчаньні аўтара, былы правы крайні дынамаўскай атакі засьпеў п’яную жонку ў абдымках голага мужыка і, ня доўга думаючы, выкінуўся зь дзявятага паверху…
Вечарам, пад час фуршэту, я ізноў падышоў да маскоўскага госьця і той, напоўніўшы дзьве чаркі, шматзначна кіўнуў галавой.
— Мустыгін тут, у Менску? — запытаўся госьць, калі мы каўтнулі гарэліцы.
— Тут, — адказаў я, і задаў пытаньне, якое даўно вярэдзіла сьвядомасьць: — А як звалі… ну… таго зэнітаўца… Чырву?
— Ігар? — выдыхнуў дырэктар расейскага ПЭНу, узьняўшы да гары вочы, і гэта сьведчыла за тое, што дакладнага імя ён ня ведаў.
Прыехаўшы пасьля канфэрэнцыі дахаты, я перш‑наперш вырашыў патэлефанаваць у Піцер. Лёшка доўга не адказваў, нарэшце адгукнуўся, але ягоны сіпата‑нецьвярозы голас на сур’ёзную гутарку не цягнуў. Тым ня менш, я выгукнуў:
— Лёш…
— Я‑а…
— Ты ў бібліятэку хадзіў?
— У якую бібліятэку?
— Ну… даведнік паглядзець… даведацца, як Чырву звалі.
Лёшка адсопся, паведаміў, што ўжо каторы дзень ня можа выйсьці зь піке, і на гэтым наша размова скончылася.
Кароткія гудкі, што вырываліся з слухаўкі, поўнілі галаву безразважнымі думкамі: «Няўжо памру — і не даведаюся?!»
Не… нездарма кажуць, што футбол — лёгкая форма вар’яцтва. Заўзятарства, што праўда, не суправаджаецца стратай уласнага «ego», як тое бывае пры псыхозах, але гэта кволая патоля… У 1982 годзе, калі менскае «Дынама» стала чэмпіёнам краіны, мой сусед зламаў пад час трансьляцыі футбольнага матчу нагу, другі на радасьцях разьбіў тэлебачар, нехта, казалі, зваліўся з гаўбца… Тым часам футбол апанаваў ня толькі людзей паспалітых, але й дактароў навукаў, чальцоў‑карэспандэнтаў Акадэміі навук, дый саміх акадэмікаў. Памятаю, выйграе ўлюбёная каманда, тут жа на экране паказваюць «героя дня» — гульца, які забіў вырашальны гол. Карэспандэнт пытаецца велягурыста: «Скажыце, як вам удаецца рэалізоўваць стандартныя становішчы з пункту гледзішча навуковай арганізацыі гульні». «Герой дня» чухае патыліцу. «Ну, гэта… у канцы мачта іхны вратар выйшаў… я ўдарыў…» — далей доўжыцца працяглая паўза, якую перарывае ўвішны журналіст: «І накіравалі мячык у сетку…» — «І накіраваў мячык у сетку», — паўтарае гулец, і акадэмікі, што сядзяць пры тэлебачарах, захоплена паціраюць рукі, прамаўляючы ў думках: «З інтэлектам, вядома, праблемы. Але ж забіў! Забіў!!!»
Тое ж і з футбольнай гісторыяй. Аднойчы выпівалі ўтрох — я, Лявон Баршчэўскі і ды ягоны брат Вадзім. Уся тройца ў мінулым — футбольныя фанаты. Дзесьці апоўначы нячысьцік падкаснуў Вадзіма завесьці гаворку аб пераможцы згаданага ўжо сэзону 1963 году. Прызёраў мы ведалі, а вось хто — маскоўскае «Дынама» ці «Спартак» узяў «золата», — тут да кансэнсусу не прыйшлі. Усчалася буйная спрэчка. Забыліся і на гарэлку, і на ўвесь белы сьвет. Лявон — найвышэйшае пробы інтэлектуал — палез у шафу, стаў шукаць свае, пісаныя немаведама калі, футбольныя дзёньнікі… Нарэшце, знайшоў пажоўклы сшытак і, пагартаўшы, прасьвятлеў тварам: як вынікала з запісаў, «золата» таго году ўзяло «Дынама». Карацей, футбол і зьвязаныя зь ім закалоты — зьявы ірацыянальныя, і з асялком здаровай лёгікі да іх не падступіцца. Вось і мае пакуты з Чырвам лягічна было б назваць недарэчнымі дурыкамі, калі б… Калі б чалавек жыў толькі сёньняшнім днём, ня ведаючы цяжару пражытых гадоў, а «белыя плямы», што засталіся ў мінулым, не цьвялілі сьвядомасьць.
І вось, халодным студзеньскім днём, чарговага разу вярнуўшыся ў думках у той векапомны час, калі я, назіраючы па ТV футбольныя матчы, выпіў дзесяць літраў валяр’янкі, калі, закінуўшы інстытуцкія канспэкты, лётаў самалётам на футбол ды бегаў па інстытуце, зьбіраючы подпісы пад калектыўнымі лістамі зь віншаваньнямі на адрас гульцоў менскага «Дынама», калі тыя вярталіся ў вышэйшую лігу, адубелую цішыню працяў тэлефонны званок.
Званіў старшыня наваполацкай суполкі ТБМ і апантаны футбольны заўзятар Алесь Рымша.
— Памятаеш, ты ў мяне пра Чырву пытаўся? — нарадзіўся ў тэлефонных нетрах Алесеў голас.
— Ну…
— Знайшоў, у даведніку за 1964 год. Чытаю: «Уладзімер Чырва, 1947‑га года нараджэньня, нападаючы». Наступным годам яго ў складзе ўжо няма. Адлічылі, відаць…
Пасьля размовы з Алесем я падышоў да акна. За акном панавала звычайнае вулічнае жыцьцё. На дрэвах сядзелі натапыраныя вераб’і, дарэшты зьмерзлая малеча каталася з горкі на санках, а ў панылым, ужо зьвечарэлым небе вісеў самотны ветах. «Белую пляму» ў мазгах зафарбавала сакавітае імя Ўладзімер, і ўвадначас штосьці напялася, а потым з глухім трэскам надламалася ў душы. Гэтаму цяжка даць веры, але з той хвіліны я кінуў захапляцца футболам, і, пабачыўшы на тэлеэкране гульцоў у чырвоных саколках ды зялёных трусах, стаў ліхаманкава пераключаць тэлебачар на іншы канал. Ну а кніжку тую, «Футболь», падараваў Багдану Арлову — заўзятару новай генэрацыі.
