Толькі ў малой ступені гэта зьвязана зь яршыстым характарам драматурга, які на пачатку 1990‑х прыехаў з Баранавіч у Менск і хутка заявіў пра сябе, прыдумаўшы тэатар блефу.
 Анатоль Шурпін, фота Алеся Матафонава |
У гэтым тэатры няма каўтуна і кананічных лапцяў, кірзавых ботаў і гімнасьцёрак, побытавага шчасьця, прапахлага порахам, — і выцьця над доляй народнаю. Адсутнічаюць і падпольныя, актуальна‑палітычныя сьпевы дый арыштаваныя гледачы. Драматург прызнаўся, што ня любіць «пралетарыят і буржуазію». Але букалічнымі пэйзажамі захапляецца ў яшчэ меншай ступені.
Тэатар блефу — гэта арыстакратыя ў чаканьні гільятыны, царызм перад сконам, карнавал мёртвых душаў (з ідэальнай мэерхольдаўскай пастаноўкаю «Рэвізора»).
…Зьляканыя арыстакраты запрашаюць доктара Гіятэна (менавіта так — бязь «ль»), каб ён спыніў «эпідэмію свабоды». Ветлівы доктар бярэцца за справу й так захапляецца, што адсякае галовы й прадстаўнікам паноўных клясаў («Пан Гіятэн»).
…На Каляды сужэнства Недарэзавых зашываецца ад людзей і сьвятла — у задушлівую каморку, каб бавіць час са старымі рэчамі й знайсьці ў лазенцы труп (п’еса «Тра‑та‑та»).
…У кампаніі прыдуманых графіняў і баранэсаў, на банкеце багатых сёстраў Гаргонаў, якія вандруюць па гарадах і крадуць маладосьць («Гульня са Сфінксам»), у абдымку з царом Эдыпам, які не асьляпіў сябе, а, наадварот, ганарыцца інцэстам («Эдып у Агоніі»), — творца ставіць сябе як хаджалы і сьвецкі цынік, што вядзе халодны рэпартаж з апраметнай.
П’еса Шурпіна «Хто пакахае мадам», прэм’ера якой адбылася 16 лістапада ў Тэатры беларускай драматургіі, — першая пастаўленая з даробку драматурга. Пастаўленая па‑беларуску, у перакладзе з расейскай колішняга міністра культуры, пісьменьніка Анатоля Бутэвіча.
П’еса ня мае прыкметаў рэалізму. Аднак яе можна назваць аўтабіяграфічнай. Падчас навучаньня аўтара ва ўнівэрсытэце культуры ды ў Акадэміі мастацтваў прататыпы герояў п’есы — тамтэйшыя выкладчыкі — фігуравалі ў ёй пад сапраўднымі імёнамі. І не былі ад гэтага ў захапленьні. Са скандалам Шурпін зьмяніў унівэрсытэт культуры на Экспэрымэнтальны курс Вячаслава Ракіцкага, на якім гэты тэатразнаўца і рэжысёр у 1990‑я рыхтаваў драматургаў; кідаў і ізноў паступаў у Акадэмію мастацтваў — нарэшце давучыўся там на тэатральнага крытыка.
У п’есе «Хто пакахае мадам» дзьве сюжэтныя рамкі. Першая: тры акторы‑кастраты, якія памятаюць «шчасьлівыя часы імпэратара Дыяклетыяна», ладзяць для шаноўнай баранэсы Штэйн умоўна‑гратэскнае прадстаўленьне. Другая — уласна прадстаўленьне. Каб зэканоміць на прыслузе, а старасьць не здавалася нуднаю, сквапныя ўдовы мадам дэ Лату і фраў Герц жывуць пад адным дахам. Дамы тыраняць служанку Лізавету (прывітаньне «Злачынству і пакараньню») — і чакаюць ласага на грошы абата Івавэра, якога прымроілі…
Дзея адбываецца на фоне чырвоных, як апошняя жарсьць, дэкарацыяў — зь вялізным сэрцам‑акенцам (сцэнаграфія Ігара Анісенкі); пад выбеленымі маскамі‑тварамі; пад хрыпата‑млявую музыку кубрыкаўскага «Зьзяньня» (музычнае афармленьне Цімура Каліноўскага).
Рэжысёр Вэнэдыкт Растрыжэнкаў добра падагнаў п’есу для сцэны, скараціўшы літаратурныя дыялёгі — і сьвядома забыўшыся на абавязковы для беларускага тэатру побыт. Гэта — чысты тэатар, пазбаўлены вясковага й палітычнага прыгону, нязмушаная і свабодная гульня, якая і дазваляе акторам праявіцца напоўніцу, імправізаваць.
Трэба бачыць зьвяглівую грубіянку, інтрыганку з бутэлькаю каньяку — фраў Герц у выкананьні Галіны Чарнабаевай. Як і ейная духоўная сваячка «бэбі Джэйн» (з культавае карціны Рычарда Олдрыча «Што здарылася з бэбі Джэйн»), фраў Герц любіць опэрныя сьпевы (пастаўленыя пад кабарэтныя нумары Марлен Дытрых і Лайзы Мінэлі) ды цешыцца скандаламі.
Затое Тацяна Мархель у ролі мадам дэ Лату — мройліва‑рамантычная, шчымліва‑даверлівая, бяздумная і мэлянхалічна‑імпульсыўная ў трагічнай апошняй помсьце. Ейны голас то дрыжыць, то лашчыць, то зрываецца. У дзівосным капелюшы, багатая, але безнадзейна самотная мадам штодзень пераказвае ўласныя сны і жаданьні блытае зь яваю.
Абат Івавэр узяты ў п’есу не з побытавых сатырычных казак — і нават не з анэкдотаў часоў Адраджэньня. Гэта фікцыя, мроя, юнгіянскі архетып суцяшальніка для сталых жанчынаў. Актор Сяргей Шымко зь неверагоднаю гратэскавай плястыкай грае і абата, і служанку Лізаньку. (У тэатры Валер’я Анісенкі для актораў, каб тыя маглі падтрымліваць форму, зробленыя сілоўня й танцавальная заля!)
Тэрыторыя п’есы — гэта тэрыторыя граху, калі неба замкнёнае, мінулага не вярнуць, засталіся фальшывыя мроі, а ў філіжанцы кавы — адна атрута на ўсіх. Але няслушна лічыць гэта суцэльнай эстэтызацыяй зла, як у шумных гасьцявых пастаноўках Рамана Вікцюка, ад якіх рыдаюць 60‑гадовыя прыхільніцы. Сьледам за Гогалем Шурпін мог бы сказаць: «Мой станоўчы герой — сьмех». І сьмеху гэтага ў п’есе даволі.
А дзякуючы рэжысёру і акторам зьявіўся яшчэ адзін станоўчы герой — спачуваньне. Спачуваньне нязьдзейсьненаму жыцьцю, спыненаму часу, загубленым мроям і зачыненаму прышламу. Гэта ідэальны спэктакль для сёньняшняй Беларусі, якая жыве ў бясчасьсі і для якой перакручаны гратэскавы сьвет — адхланьне. Гэта партрэт эпохі, якую можна палюбіць хоць бы за п’есы Анатоля Шурпіна.
