Аляксандар Фядута перачытвае Міхася Стральцова, геніяльнае «Смаленьне вепрука» і трохі… пра сябе.
Цяжэй ад усё выбраць «самае-самае». Асабліва – у мастацтве. Ну, скажэце мне, як выбраць між «Джакондай» і «Сыкстынскай мадоннай»? Хто вышэйшы паводле свайго генія: Шэксьпір ці Дантэ? А Талстой ці Дастаеўскі – зь імі як быць?
Найлепшы аповед, напісаны на беларускай мове, – «Смаленьне вепрука». Каб не напісаў Міхась Стральцоў болей ніводнага радка, і ўсё адно не было б ніякіх сумневаў у ягонай геніяльнасьці.
Восем старонак тэксту. Досыць.
У 60–70-я гады, зь лёгкай рукі Фэліні, які зьняў фільм пра бясконцыя пакуты творчасьці, стала папулярна распавядаць пра тое, як працуе творца, як у яго не атрымліваецца – ці атрымліваецца, але цяжка.
А можа, і не Фэліні стаў пачынальнікам гэтае моды? Бо пра гэта пісаў і Булгакаў у «Майстры і Маргарыце». Я ня ведаю, ці чытаў Стральцоў Булгакава. А Фэліні, «Восем з паловай», ён дакладна бачыў. Пра гэта ён піша сам – у іншым месцы, у іншай прозе, ня менш адкшталцаванай і дакладнай, але – у іншай.
А ў «Смаленьні вепрука» пра Фэліні ані згадкі.
«Ідуць ужо халады, бяруцца прымаразкі – ападаюць інеем сырыя туманы. Чарсьцьвее зямля, і цёмным, ільсьняна-халодным зяленівам б’е ў вочы парадзелая пры дарозе трава. Ужо выпетрала зябліва, пасівела ў гародчыках і пазванчэла бадыльлё, і панішчымнела паветра».
Так надыходзіць зіма.
Не на двары – у душы.
«Я жыў тады ў нечапанай частцы гораду, калі надумаўся пісаць, у старым раёне, забудаваным няўклюднымі цаглянымі, а найбольш драўлянымі дамкамі, што ўсьцяж патаналі ў садах. Цяпер мала засталося ад таго раёну – адны лапінкі, астраўкі, заціснутыя кварталамі несамавітых бязьверхіх дамоў».
Душа запоўнена ўспамінамі – няўклюднымі, што патанаюць у бясконцых прагалах, што выдзіраюць то адзін, то другі пазл з падпсаванага вірусамі гадоў кампутарнага блёку нашай памяці – але тымі, што ня складваюцца пры гэтым у суцэльную карціну сьвету, уласнага жыцьця, мінулага, пражытага марна.
«Увосень, кожнай раніцы ў нядзелю, чуваць было, як парыпваюць на маёй асфальтавай вуліцы вясковыя вазы, як цохкаюць капытамі коні і як вішчаць і рохкаюць у драбінах падсьвінкі».
Вось і зьяўляецца ў аповедзе той самы вяпрук, каторага ўжо ў загалоўку авансаваў чытачу аўтар. Аўтар распавядае і нам, як яму карціць напісаць аповед пра смаленьне вепрука.
З чым асацыюецца ў чытача смаленьне вепрука? Зь зімой, што заступае ў свае правы, зь вясковым дзяцінствам, са сьвятам сытасьці – гулянкай у стылі ці то Рабле, ці то Будзінаса. Ад гаспадарскіх шчадротаў – і кілбаса пальцам пханая, і налітая крывёю напалову з грэчкай крывянка, і кумпякі. Дарослыя чарку падымуць і скваркай закусяць, а дзецям дастанецца найлепшы шматок, таму што ўсё жыцьцё – дзеля іх. Усё жыцьцё!
Жыцьцё! Радасьць!
Усім – радасьць!
І толькі вепруку – сьмерць.
«Пах пракісшага хлеба і паранкі чуваць яму, чутна, як нямірна сакочуць, не падзяліўшы нешта, куры на двары і цьвёрда шкрэбае аб ганак дзюбаю певень, як разладжана, роспачным нейкім голасам, злуецца на курэй гаспадыня… Дык вось нарэшце… тупаньне ў сенцах, знаёмы шоргат мешалкі і галасы, і другі, глушэйшы і спакайнейшы голас, – гэта гаспадар. І адчыняюцца сенцы, і бухаюць дзьверы, прадракаючы міг нечакана хісткай, поўнай незразумелага сэнсу цішыні».
І я, чытаючы цяпер, саракадвохгадовым, стральцоўскі аповед, узгадаў аповед сваёй маці – пра яе дзяцінства. Пра вепрука, якога звалі Васькам. Ён быў разумны. Адчыняліся дзьверы ў хлявок – і ён з радасным вішчаньнем выбягаў на двор, бег да яе, дзяўчынкі, уладкоўваўся ля яе ног і чакаў, як тая пачухае яму за вухам. І задаволена, шчасьліва рохкаў, зусім не прадбачачы гэтай страшнай, поўнай незразумелага сэнсу цішы...
І калі дзед мой, Ёсіф Тарасавіч Фядута, вартаўнік на Гарадзенскай тытунёвай фабрыцы Шарашэўскіх, бацька пяцёх дзяцей, трох дзяўчат і двох сыноў, падрыхтаваўся смаліць вепрука – у маленькай драўлянай хаце зь сінімі сьценамі, пры вуліцы Леванабярэжнай у Горадні, – няма цяпер ні гэтай хаткі, так і няма ў жывых нікога зь дзяцей Ёсіфа Тарасавіча, яны засталіся толькі на картачках у старым зялёным альбоме маёй маці, які захоўваецца ў кніжнай шафе панэльнага менскага шматпавярховіка, ды засталася памяць у мяне пра сінія сьцены хаткі і пра кусты з жоўтымі кветкамі, падобнымі да пухнатых куранят, што ўзьляцелі на пруткі, – калі мой дзед падрыхтаваўся смаліць вепрука – а дзеля гэтага яму трэба было забіць Ваську, – маці зразумела, што ў дом заходзіць, захутаўшыся ў поўную цяпер ужо зразумелага сэнсу ціш, Сьмерць...
Толькі ў Стральцова вепрука страляюць – ужо зусім па-чалавечы. А мой дзед будзённа закалоў Ваську даўгой швайкай, пазычанай у бабулькі Сянькевічавай, якая жыла пры вуліцы Чырвонапартызанскай (гэта пасьля вайны яна стала Чырвонапартызанская, а тады, у міжваеннай Польшчы, аднаму Богу вядома, якая ў яе была назва). У той самай чужой нашай сям’і бабулі; яе імя я ніколі і ня чуў, а толькі бачыў яе на даваеннай фатаграфіі, і ў яе вясною 1942 году будзе хавацца мая мама, гарадзенскае дзяўчо, якое сагналі на работу ў Нямеччыну і якое нейкім цудам умудрылася зьбегчы ад баўэра.
...Есьці Ваську дзеці адмовіліся. Мяса прадалі і набылі новую сьвініну. Ніхто ў нашай сям’і ня стаў вэгетарыянцам, але пра Ваську мама і ў старасьці апавядала мне ледзь не са сьлязьмі.
Болей дзед сьвіней у хаце не трымаў. Не таму, што было іх шкада. Было дзяцей шкада.
...І вось гэты дзіцячы ўспамін пра вепрука, пазбаўленага жыцьця, зьмяняецца ў Стральцова ўспамінамі пра маці.
Адзін з героеў аповеду раптам пачынае блытана весьці гаворку пра тое, як старая маці ўмаўляла яго ня пстрыкаць марна сярнічкамі: калі хочаш запаліць цыгарэту, седзячы ля камінка, запалі ад вугольчыка. «А каб жа ты ведала, думаю, колькі мы, такія харошыя, тых запалак рублёвых па рэстаранах ды піўных у адзін вечар кідаем, га?»
Страшная мэтафара: не сярнічкі капеечныя палім, а ўласнае жыцьцё марнуем.
І трывога засяляецца ў сэрца апавядальніка, змрочны, як у вепрука, смутак. «І тады ўбачыў ён сьцены, якія адразу пазнаў: прапахлыя павуціньнем, негабляваныя сьцены, і тапчан у куце, закіданы старой вопраткай, і старыя начоўкі на ім, і лаву ля дзьвярэй, і вёдры на ёй, і на падлозе кашы з бульбай, і цэбар зь мешанкай, і вузкае, на адно бервяно прарэзанае акенца ў сьцяне, і нейкі слоік на ім, і шклянку з гусіным тлушчам на ёй (ён гэта ведаў), і адно замурзанае (ці ня поклад?) курынае яйка… О, навошта, навошта такое знаёмае ўсё гэта, і навошта стаіць перад лавай маці, і навошта чыгуны каля яе ног, навошта яна павярнула галаву да яго, – о, які цёмны, невідушчы, цяжкі, нібы плёскат вады ў вядры, у яе пагляд!»
І калі ён даведаецца раніцою з тэлеграмы, што маці памерла, усё стане па сваіх месцах: і самахоць узьніклае жаданьне напісаць аповед пра моташную, непазьбежную для кожнай жывой істоты сьмерць; і маці, што ўзьнікла ў сьне – як у дзяцінстве, у пуні, зь якой выйдзе – і пойдзе смаліць вепрука – адсюль і вада гэтая, што цяжка плешчыцца ў вёдрах, і вузкае акно ў сьцяне – апошняя крыніца сьвятла, і курынае яйка – нібы кплівы напамін пра кароткатэрміновасьць, як курыны век, чалавечага быцьця (і тлушч – адтульсама: яйка з птушынага жыцьця, лой – з птушынай сьмерці)...
Душа адтала, і на сьвет, асьцярожна распраўляючыся, як пралеска, зьявіўся чалавечы боль – той, які рана ці позна давядзецца адчуць кожнаму з нас, які прыходзіць разам з успамінам пра дзяцінства, пра маму, пра вепрука, забітага – дзеля нас...
Аўтар хацеў толькі напісаць гэты аповед, прызнаецца нам, але – не напісаў. Сьмерць маці яму перашкодзіла. Так герой фільму Фэліні хоча зьняць фільм, а ў выніку мы толькі даведваемся пра тое, як яму карціць зьняць фільм, як ён ня можа зьняць фільм, а самога фільму – ня бачым...
У «Смаленьні вепрука» няма нічога лішняга. Ён надзвычай ляканічны. Таксама напісаныя й найлепшыя аповеды на расейскай мове – у Буніна, Шукшына, Казакова. Не параўнаеш зь дзевятнаццатым стагодзьдзем: Стральцоў і Буніна, і Шукшына, і Казакова чытаў менавіта як сучасьнік, але аўтары мінулага, больш даўняй эпохі для яго – продкі, а не сучасьнікі: сучасьнікаў ён прымаў як сваіх, з ранейшым – палемізаваў.
Але ён чытаў і Марсэля Пруста. Гэта адчуваецца празь бязьлітасную дакладнасьць вобразаў. Я памятаю, як мяне ўразіла, калі герцагіня Германцкая, якая карміла гусі, што плавалі ў сажалцы, белай булкай, той самай булкай пачала частаваць маленькага апаведача гэтай прустаўскай эпапэі, калі бабуля падвяла яго да Яе Высокасьці. Стральцоўская запалка, што ўспыхнула і згасла марна, як чалавечае жыцьцё, – такое ж вялікае літаратурнае адкрыцьцё.
Стральцова як празаіка маркіравала нядоўгая хрушчоўская адліга. Ён нарадзіўся – фізычна – 14 лютага 1937 году. Першыя вершы надрукаваў у апошні год жыцьця Сталіна – у 1952 годзе. Першы аповед – у 1957-м – пачатак адлігі. Першы зборнік выйшаў у 1962 годзе – апошні год адлігі, ужо пасьля «грамадзянскага пакараньня» Пастэрнака, і пасьля сьмерці Пастэрнака, і пасьля выхаду ў сьвет ягонага зборніка ў «Бібліятэцы Паэта» з прадмовай Андрэя Сіняўскага.
І памёр – у веку 50 год, у 1987 годзе. Так памерлі многія з тых, хто зусім маладым прабіў лёд сталінскай эпохі, але каго выпетралі першыя прымаразкі. У Стральцова быў цяжкі лёс, што ўлучыў у сябе «лекаваньне» ў лячэбна-працоўным прафілякторыі і зайздрасьць і нянавісьць мноства «калегаў» – тых «дубоў», якім было ўсё адно, ці гэта сьнег ідзе, ці дабрадайны дождж, ці сонца зьзяе табе, ці дагарае перадсьмяротным вобліскам і курчыцца ў пакутах, зусім па-чалавечаму, тонкая сярнічка. Яму не ставала тоўстае кары, якая ўратавала б яго ад болю праломваньня лёду. Што зробіш: ня ўсім дадзена быць таўстакорымі.
І Стральцоў памёр, як памірае пралеска, што перажыла адлігу. І горыч і боль, што катавалі яго, засталіся ў радкох яго аповедаў. Нават тых, якія ён толькі абяцаў нам распавесьці.
