Памяці Яўгеніі Янішчыц
Апошнія гады свайго жыцьця паэтка Яўгенія Янішчыц пражыла ў доме №8 па вуліцы Старажоўскай, непадалёк ад прыбярэжжа Сьвіслачы. Прыбярэжжа тут – адзін з самых прыгожых, самых паэтычных куткоў Менску. Да закаванага ў шэра-ружовы граніт берагу ракі прымыкае прасторны своеасаблівы парк, дзе дрэвы – клёны, вязы, каштаны, ліпы, яліны, ніцыя вербы – стаяць асобнымі купамі на невысокіх узгорках, паміж якімі разьбіты кветнікі і клюмбы. Я жыву ля Опэрнага тэатру, ад якога да Старажоўскай хвілін дзесяць хады, і час ад часу наведваюся сюды – пахадзіць уздоўж берагу, падыхаць, падумаць. Апошні раз пабываў тут на пачатку лістапада, надзіва яркім, бясхмарным, лагодным днём; сонца прыпякала, як на «бабіна лета», і на клюмбах яшчэ цьвілі белыя ды ружовыя пэтуніі, палалі жоўтыя, як ягонь сьвечак, гартэнзіі, лілёвымі агеньчыкамі сьвяціліся астры, нават браткі ня страцілі сваёй густой сінявы. Як летам, бесклапотна адпачывалі на зялёнай гладзі ракі дзікія качкі. І раптам згадалася, што гэта ж у лістападзе нарадзілася Жэня Янішчыц, і пайшла з жыцьця таксама ў лістападзе… І разам са згадкай гэтай прыйшла думка: «Чаму тут, на гэтым прыбярэжжы, сядзіць на чыгуннай лавачцы Пушкін? Сядзіць, задуменна глядзіць на супрацьлеглы бераг, туды, дзе вырысоўваюцца на блакіце неба контуры Старога гораду, якога ён пры жыцьці ніколі ня бачыў, і наагул ніколі ня бачыў Менску, ніколі ў ім не бываў. І вось спадобіўся прыбыць сюды праз сто семдзесят зь вялізным гакам гадоў пасьля сваёй сьмерці ў абліччы помніка…» Помнік гэты – дар мэра Масквы Юр’я Лужкова Менску «ў знак вечнай, непарушнай дружбы паміж расейскім і беларускім народамі, у знак іхнай еднасьці». Дзякуй, вядома, Юр’ю Міхайлавічу за падарунак, але ніяк не магу адчапіцца ад сваёй думкі, кашчунскай у вачох апантаных «інтэгратараў»: «Чаму тут сядзіць на лавачцы Аляксандар Пушкін? Чаму ня Жэня?»
Але я ні ў якім разе не хачу прынізіць Пушкіна. Ніколі не пагаджуся зь Зянонам Пазьняком, які некалькі год назад сказаў на старонках «Народнай волі»: «Пушкін нічога не гаворыць майму беларускаму сэрцу!» Калі гэта не палемічны перахлёст у спрэчцы з прамаскоўскімі русіфікатарамі, калі Зянон сапраўды цалкам адмаўляе Пушкіна, то гэта, даруйце, альбо абмежаванасьць паэтычнага слыху, альбо абсалютная глухата да іншамоўнай паэзіі, альбо нежаданьне, няздольнасьць узьняцца над сваімі палітычнымі поглядамі нават тады, калі перад табой паэт сусьветнага маштабу. Я разумею, Зянон ня можа дараваць Пушкіну верш «Паклёпнікам Расеі», накіраваны супраць антыімпэрскага паўстаньня 1831 г., якое адбылося ў Польшчы і Беларусі, ды хіба адным гэтым вершам вычэрпваецца ўся творчасьць вялікага паэта? Ягоная творчасьць увайшла і ў нашу сьвядомасьць, у сэрцы мільёнаў чытачоў, у сэрца той жа Яўгеніі Янішчыц:
Глядзеў, калі ішла праз поле…
Глядзеў, як зьнікла у бары…
І адпусьціў яе на волю,
Бы рыбку пушкінскі стары.
Як бачым, пушкінскі вобраз арганічна, натуральна ўплецены ва ўласнае паэтычнае мысьленьне Янішчыц. Гэтыя радкі з «Вольнай жанчыны» прыгадаліся мне ў той самы дзень лістапада, калі стаяў ля помніка Пушкіну і думаў, чаму тут сядзіць на лавачцы ён, а ня Жэня. Думаю так і сёньня, бо усё-такі перадусім трэба сваім паэтам ставіць помнікі, а не расейскім, ці ўкраінскім, ці яшчэ якім, хай сабе і вялікім. А колькі ў нас у Менску помнікаў сваім на плошчах ці ў парках? Тры. Купалу, Коласу і Багдановічу. Ну яшчэ некалькі барэльефаў на мэмарыяльных дошках… Напэўна, нехта запярэчыць: «Яўгенія Янішчыц не такога маштабу паэтка, каб ставіць ёй помнік на гарадзкой плошчы. Пра яе ня скажаш – вялікая». Можа, і не вялікая ў звыклым сэнсе, але сапраўдная, высокай залатой пробы. Талент! Ды справа яшчэ і ў асобе, у чалавечай значнасьці, у вышыні душы і памкненьняў. А Жэня была выдатнай асобай.
…У той жа лістападаўскі дзень, як толькі прыйшоў дадому, адшукаў на кніжным стэляжы зборнік Жэніных вершаў у сьціплай папяровай вокладцы з выявай стромкіх бяроз – «На беразе пляча». Назва, на першы погляд, не зусім зразумелая, а калі крыху падумаць, то ўбачыш, што яна вельмі выразная, рэльефная – бераг пляча, на які набягаюць, накочваюцца хвалі жыцьця і то лашчаць яго, то драпаюць да крыві вострымі каменьчыкамі. Вядома, гэта мая асацыяцыя, мая расшыфроўка назвы, але мне падказвае яе зьмест зборніка, вершы, поўныя то шчасьця, нястрымнай радасьці быцьця, то болю, расчараваньня, роспачы. Часьцей болю.
Гэты зборнік Жэня падарыла мне 9 красавіка 1981 г. Дата стаіць пад аўтографам на тытульнай старонцы. Гэта ня проста аўтограф – маленечкі верш:
Ёсьць блізкія людзі –
Ня поруч,
Ёсьць блізкія душы –
Далёка.
Ёсьць блізкія (ім адзінока
Нясьці сваю радасьць і горыч)…
За блізкасьць без набліжэньня –
Валянціну Тарасу!
Жэня.
Прачытаў гэтыя радкі нібы ўпершыню. І сьціснулася сэрца. Згадалася, чаму яна так напісала – за блізкасьць без набліжэньня.
Аднойчы пасьля ці то літаратурнай вечарыны ў Саюзе пісьменьнікаў, ці то нейкай «засядалаўкі» сэкцыі паэзіі я праводзіў Жэню дадому. Ня памятаю, дзе яна тады жыла – ужо на Старажоўскай ці на папярэдняй сваёй кватэры па вуліцы Ўльянаўскай. Праводзіны зацягнуліся. Мы разгаварыліся як ніколі за ўвесь час нашага знаёмства, вядома, абсалютна сяброўскага, блукалі па нейкіх вуліцах, спыняліся, чыталі вершы, размаўлялі аб усім на сьвеце. Жэня, здавалася, была вясёлая, але весялосьць тая была нейкая нэрвовая, узрушаная, часам было не разабраць, сьмяецца Жэня ці плача. Нешта ў той час нядобра мянялася ў ейным асабістым жыцьці, я гэта адчуваў, бачыў, хоць пра асабістае яна не сказала ні слова. Калі разьвітваліся, Жэня раптам неяк панікла, твар пастарэў, вялізныя шэра-зялёныя вочы глядзелі журботна. І так пранізьліва мне стала яе шкада, што я прыгарнуў Жэню да сябе, пагладзіў па галоўцы, як маленькае дзяўчо, як сястрычку. А яна затрымцела ўсім целам, бы птушка ў сілках, адразу вырвалася, вочы наліліся сьлязьмі, і яна ціха, але так, што падалося крыкам, сказала: «Не, не! Я адна, адна! Гэта мой лёс!..» Цяпер разумею, што сказана тое было ня мне – сабе і некаму, хто і шчымлівым шчасьцем, і жорсткім пракляцьцем жыў у ейнай душы, нечаму, што назаўсёды зрабілася выбарам адзіноты, самоты, блізкасьці без набліжэньня. Самаабарона ад жорсткасьці сьвету. Ці разумела яна, што гэта аказваецца немагчымым, калі прырода тваёй душы – шчырасьць, калі душа перапоўнена любоўю да людзей, даверам, наіўным, як у дзіцяці? Відаць, разумела:
Ты цяпер немагчыма далёка.
Вырву з градаў палын і асот.
Але воран – калючае вока –
Прабівае душу навылёт.
Захінуся шалёнаю сьцюжай,
Завяжу вузялочкам кутас.
Чорны воран над белаю ружай:
О, які фантастычны кантраст!
Я сачу, як пялёсткі зьлятаюць,
Як заходзіцца вецер сьляпы,
Рызыкоўна праз боль праступаюць
Кіпці ворана, ружы шыпы.
Адкажы, да чаго б гэта, дружа,
Кружыць, сну разарваўшы кілім,
Чорны воран над белаю ружай,
Як над выстылым сэрцам маім.
Мне гэты верш тлумачыць Жэніну сьмерць.
Няшчасьце здарылася 25 лістапада 1988 г., на пяты дзень пасьля Жэніных саракавых угодкаў. Адны казалі, што гэта быў няшчасны выпадак – па неасьцярожнасьці звалілася з высачэзнага балькону. Іншыя гаварылі – самагубства. Я таксама думаю, што самагубства. Не задуманае загадзя, ня вынашанае – раптоўнае для сябе самой. Момант безвыходнай роспачы, невыносны душэўны боль кінулі яе ў бездань, бы птушку ў неба.
Жывіце і любіце,
Свой беражыце дом.
…Як птушку ў блакіце,
мяне застане гром.
…Лістапад за вокнамі нарэшце спахмурнеў, замжыў, засівераў. Відаць, холадна там, на Старажоўскай, на прыбярэжжы Сьвіслачы, Аляксандру Пушкіну. Холадна і самотна ў чужым, незнаёмым горадзе. Ды мне ўяўляецца, што недзе непадалёк, на суседнім узгорачку, стаіць на мармуровым пастамэнце Жэня Янішчыц. І на беразе ейнага пляча адпачывае, грэецца ягоным цяплом пералётная птаха. А Жэня чытае Пушкіну верш, хоць і не яму прысьвечаны, але ў гэтых варунках прыдатны:
Будзе слоту абвяшчаць прагноз,
лістабой учыніць ператруску.
Песьняй, што расчуліла да сьлёз,
я прыму цябе па-беларуску.
........
Час – вар’ят, шалёнае таксі,
Толькі ўсё ж ня мысьлю я аб спуску.
Кажаш, што магілы зарасьлі?
Памаўчы са мной па-беларуску.
Некалі так і будзе – бронзавая Яўгенія Янішчыц падымецца на пастамэнт помніка ў тым парку. Мы пачакаем. Цярпліва, але і зацята. Як умела чакаць Жэня любую ёй вясну.
…На туфельках, на белым плацьці – гразь.
Я не люблю слаты. Я пачакаю.
Між іншым, напісана гэта ў 1981 г., калі грымелі барабаны і літаўры «разьвітога сацыялізму». Як сказаў Пушкін, «сказка – ложь, да в ней намёк, добрым молодцам урок»…
Фота з архіву Г.Далідовіча
