Дзевятага траўня, устаў пасьля шостай, запарыў кавы, грунтоўна. Атрымалася працягнуць свой тэкст пра караля нашага Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Я пішу пра яго і пра тое, як думаю пра яго, пра свае думкі ў сувязі зь ім. Кароль наш Баторы Стэфан меў паходную друкарню, ня ён першы прыдумаў паведамляць з месца падзеі пра баявыя дзеяньні ў спэцвыпусках, але Ян Трэці Сабескі зрабіў у гэтым сэнсе большы за іншых крок, папросту эпатажны, у пэўным сэнсе гэта быў чын літаратара.
Станіславу Аўгусту Панятоўскаму ўвесь час закідалі, што ён нічым не падобны да сапраўднага сармацкага караля, караля-пераможцы Яна Трэцяга. Пра гэта частка майго тэксту, а таксама пра ўчынкі самога Станіслава Аўгуста, прадыктаваныя ўсёй гэтай “закулішчынай”. Рэляцыю з перамогі над турэцкім войскам пад Венай Ян Трэці Сабескі, што добра вядома гісторыкам, надрукаваў на ўсіх эўрапейскіх мовах, па-ангельску гэта гучала так: Letter from the King of Poland to his Queen. Так, прыкол быў у тым, што — далей з майго тэксту — “ніхто да караля Яна ІІІ не зрабіў гэта такім спосабам, не азагаловіў сваю рэляцыю пра вікторыю зваротам “да Марысенькі”, “да адзінай душы й сэрца пацехі” сваёй. Гэта быў эпатаж пераможцы, ён зьвяртаўся да Найясьнейшай Рэчы Паспалітай і да ўсёй Эўропы, як да супругі сваёй, да Марыі Казімеры”. Працягваць ня буду, тэкст даволі вялікі, і мне яго яшчэ трэба закончыць да канца траўня.
І чым палякі аддзячылі яму сёньня, пачкам цыгарэт “сабескіх”? Даўно ня бачыў польскай рэклямы, здаецца, цыгарэты трох гатункаў, жаночыя таксама. Гарэлка, хіба, таксама існуе. Прынамсі, “Стэфан Баторы” ёсьць, вельмі гарадзенская, трэба сказаць. А вось Станіслаў Аўгуст Панятоўскі не заслужыў у іх, ясна, гарэлкі. Марысенька таксама ўвекавечана хіба ў цукерках, ці, можа, я ўсё пераблытаў, даруйце, калі што…
Знаёмы афіцэр павіншаваў з Днём перамогі восьмага ўвечары, па-эўрапейску.
А цяпер, бачу, дожджык, штось няпэўнае, каля ўсякіх кантораў кучкуюцца людзі, каб забясьпечыць масавасьць мітынгу. Брук прасох, і мітынг пачалі хвілін на дзесяць раней, слушна, раз надвор’е няпэўнае. Чую, “саўінформбюро” паведамляе, але, хіба, не загад вярхоўнага галоўнакамандуючага, а тэкст аб капітуляцыі, пачынаю машынальна ўзгадваць, хто ж яго падпісаў: Кэйтэль, Крэбс, грос-адмірал Дзёніц, ці ўвогуле фон Шцірліц які-небудзь? Пачынаюць забывацца такія рэчы, бо яны выцясьняюцца ў галаве лістамі з поля бітвы Яна Трэцяга Сабескага, напрыклад.
Чую, дайшоў чарод да нашага мясцовага галоўнакамандуючага, і выходжу на вуліцу. Далей мікрафонны голас паведамляе: цяперашняя хвіліна маўчаньня расьцягнулася б на 38,5 год (здаецца), каб маўчалі па адной сэкундзе за кожнага забітага. Застаецца неўразуменьне, бо з матэматыкай мне ніколі не шанцавала: падлічылі такім досыць экстравагантным спосабам усіх беларусаў, ці савецкіх, толькі салдат, ці таксама людзей цывільных? Ці ўлічаны партызаны, напрыклад, а Армія Краёва? А жаўнеры генэрала Андэрса? А расстраляныя трыбуналамі на фронце больш за дзевяцьсот тысяч сваіх? (Якая шчэдрая растачыцельнасьць!) Няма адказу, але ва ўсякім разе, сэканомілі з часам, забівалі на вайне значна больш імпэтна, чым па адным чалавеку за сэкунду, а інакш бы вайна не закончылася б да сёньня ня толькі ў афіцыйна-ідэалягічным жыцьці нашай партызанскай рэспублікі. Уяўляю сябе ў 2009 годзе ў лясной друкарні за вычыткай уручную набранай “Раздавім фашысцкую гадзіну!”
Зрэшты, я крыху адхіліўся. Вышэйузгаданая арыфметыка выклікала ў мяне блытаныя пачуцьці заўжды. Зразумела, адно й тое прыядаецца, калі чуеш усё жыцьцё амаль штодня. Таму я ў пэўным сэнсе вітаю такія рэчы. Па яшчыку вэтэран апавядае школьнікам пра вайну і дзеля максымальнай нагляднасьці, пераканаўчасьці, каб прыцягнуць іхнюю безуважную ўвагу, падкрэсьлівае, што калі зьліць кроў з усіх ахвяраў вайны апошняй, ды ў чыгуначныя цыстэрны яе, то атрымаецца, ня памятаю колькі дакладна, але вельмі ўнушальная лічба эшалёнаў. Але пачуеш такое, і мурашкі аднекуль прыбягаюць. Пісьменьнікі адпачываюць!
Я па-свойму зайздросьціў нашаму намесьніку рэдактара, у яго гэта вельмі спрытна атрымлівалася калісьці з арыфметыкай падобнай. Нудзяцца журналісты звычайна на казённай службе, наракаюць на радкі, на прымус пісаць за кагосьці пад чужым прозьвішчам артыкулы, а як на пэнсыю, дык нікому ня хочацца. Але гэты момант няўмольна набліжаецца, і на провадах намрэдактара вымае з кішэні аркушык і зачытвае зь яго: добра папрацаваў на газэтнай ніве наш даражэнькі калега, папацеў, за сваю жытку напісаў, прыкладам, паўмільярду літар, дзьвесьце мільёнаў слоў, дзесяць мільёнаў сказаў, столькі-то абзацаў і артыкулаў, якімі можна было б запоўніць пяць тысяч паасобнікаў нашай газэты, выкарыстаў некалькі тонаў паперы. Дзякуй табе, што мы безь цябе рабіць будзьма? Прычым, заўважу, кампутараў тады не было, дый намрэдактара, заставалася ўражаньне, калькулятарам таксама не карыстаўся, уручную лічыў.
Сьвежасьпечаны пэнсыянэр са сьлязой, расчуліўшыся ад такой алгебраічнай арыфметыкі (сам не чакаў нечуваных вынікаў, што столькі нагара выдаў!): ды я гатовы й надалей працаваць, можна нават на паўстаўкі нават, я без рэдакцыйнага калектыву жыцьця сабе больш не уяўляю. А намрэдактара — аркушык зь лічбамі ў рукі яму і — арывэдэрчы — заўтра можаце не прыходзіць, вы тут болей не працуеце… Арыфметыка!
