Камэдыі Макаёнка занадта злабадзённыя. І тое, што іх ня ставяць, дыягназ сучаснаму тэатру. Піша Аляксандар Фядута.
Сёньня, калі «купалаўцы» ўжо пачалі забывацца беларускую артаэпію, а рэжысэры адмаўляюцца ад рэалізму на карысьць мала каму зразумелага абсурду, Андрэя Макаёнка перасталі ставіць. Ён падаўся занадта камунна-аптымістычным, што трактуецца як ледзьве не ідэалягічнае злачынства.
Насамрэч камэдыі – дый ці камэдыі? – Макаёнка сучасныя настолькі ж, наколькі сучасны мэнталітэт беларусаў.
Толькі вельмі прастадушны чалавек можа паверыць, што дзея «Зацюканага апостала», напрыклад, адбываецца на шчасьліва загнілым Захадзе. Ды які там Захад? Чыста сучасная Беларусь.
Вось крычыць Тата – клясычны ідэалягічны работнік: «Хлусьня мяне корміць! Мая хлусьня і цябе корміць, усіх вас корміць! А стаў бы я гаварыць праўду? Мяне вышпурнуць вон! Маёй фірме ня трэба праўда. Голад навучыць і цябе лгаць. Шчыра і тэмпэрамэнтна будзеш хлусіць, калі жраць захочаш».
Тату можна зразумець: пабунтавалася маладое пакаленьне. Жыць паводля хлусьні яму перахацелася. Сын нават дзеля жратвы ня хоча хлусіць. І крычыць: «Не паддамся-а-а! Лепей на касьцёр! А поўзаць ня бу-у-ду!»
У такім стане Сын вывальваецца з акна на плошчу. Далей у Макаёнка ўсё сканчаецца сумна – Сын, ляснуўшыся галавою аб брук, губляе былы рэвалюцыйны энтузіязм і становіцца «нармальным» – то бок гатовым пагадзіцца на сваю адмераную бацькам пайку.
Сястрычка – усё ж такі да аднаго пакаленьня належаць – здагадваецца: «Ды ён жа ідыётам стаў!.. А ён так хацеў стаць прэзыдэнтам… ці прэм’ер-міністрам. І стаў бы. А цяпер…»
Але Дзед – мудры, пагатоў як Дземянцей, – ставіць кропку ва ўсёй гэтай дыскусіі: «Во цяпер-то ён напэўна стане. Толькі такія і становяцца…»
Гэта – 1969 год. Касыгінская рэформа ўжо затхнулася ў лагоднай цішы камуністычных кабінэтаў. То бок прэм’ерам ён быў і застаўся, толькі вось прэм’ерская «пайка» сталася належнай выключна «ідыёту», а не рэвалюцыянэру. У прэзыдэнты «ідыётаў» – то бок асобаў, што ня ўдзельнічаюць у вызначэньні палітычнага выбару нацыі, – не бяруць, але ў прэм’еры бяруць, і яшчэ як.
Касыгін – не беларус. Ён разумны і адукаваны «савок», якому ўласьцівыя ўсе тыя самыя рысы, што і ўсім постсавецкім (ці нэасавецкім?) беларусам. А што – нашыя Чыгір ці Лінг былі чым-небудзь лепшыя? Горшыя – можа быць і так (у Касыгіна ўсё ж за плячыма быў блякадны Ленінград).
Я не сьцьвярджаю, што Андрэй Макаёнак трымаў дулю ў кішэні і меў наўвеце менавіта савецкую ўладу. Можа, ён і меў яе наўвеце, і ня толькі наўвеце меў, але ён шчыра верыў у тое, пра што пісаў.
Хаця – пра што ён пісаў? Пра што наагул пісалі беларускія клясыкі?
Возьмем самую вядомую п’есу Макаёнка – трагікамэдыю «Трыбунал». Праўдападобна, «Трыбунал» – рэкардсмэн паводле колькасьці пастановак у Савецкім Саюзе, а мо і ва ўсім сацлягеры. Гісторыя вясковага старасты, які выконваў партызанскае заданьне і заплаціў за сваю ўяўную здраду жыцьцём сына, ператварыла Андрэя Макаёнка, паводле чутак, ці ня ў самага заможнага зь беларускіх драматургаў (у Расеі яго апярэджвалі Анатоль Сафронаў, Сяргей Міхалкоў і Апанас Салынскі). Сёньня тая п’еса многім падаецца банальнай і нуднай.
Фройда няма на тых, хто пазяхае над «Трыбуналам»!
Як сьцьвярджае фальклярыст Уладзімер Лобач, «слова «церах» у беларускай мове абазначае «таўкач», «мяла», што, у сваю чаргу, фальклёрнай традыцыяй адназначна інтэрпрэтуецца як сымбалічнае замяшчэньне эрэгаванага дзетароднага органа мужчыны». Так што Цярэшка Калабок – хай і даволі дзіўнай формы (калабок!), аднак – чэлес!
Сям’я, паўсталая проці ўяўнай здрады свайго кіраўніка, саджае яго ў мех. Тут ужо і фальклярыстам ня трэба быць, каб зразумець аналёгію: «рэчы з адтулінай (мех, пярсьцёнак, абаранкі) – жаночы пачатак».
Цяпер перакладзеце на мову родных асінаў саму сытуацыю: Цярэшку саджаюць у мех... Ну?!
І не кажэце, што і гэтага ня меў наўвеце Макаёнак. Моладзевая абрадная гульня «Жаніцьба Цярэшкі», наскрозь прасякнутая шчырым эратызмам, была вядомая ў Беларусі задоўга да стварэньня «Трыбуналу».
- Цярэшка, чаху, чаху,
Што ў цябе ў мяху, мяху?
І шпілечкі, іголачкі,
Залаты пярсьцёначкі,
Елачкі ды палачкі,
Дзецкія забавачкі.
І нават бяз гэтай – шчыра фрайдысцкай, то бок прыцягнутай не за вушы, а зусім за «цярэшку» – трактоўкі «Трыбунал» застаецца паказальнай ілюстрацыяй да спрэчак аб сутнасьці беларускага нацыянальнага характару. Бо ў «Трыбунале» паказана трагедыя расколу нацыі – хоць, мабыць, сам Макаёнак, таго не ўсьведамляў у той час (ці не хацеў усьведамляць). Бо поруч з «правільным» Цярэшкам паказаны і «няправільны» – таму што здраднік – таксама беларус, наш, тутэйшы. Яшчэ падчас прэзыдэнцкай кампаніі 2001 году Леанід Сініцын – сто адсоткаў начытаўшыся ці наглядзеўшыся «Трыбуналу» – сказаў: «Кожную нацыю можна ахарактарызаваць паводле таго, як яна зьбіраецца на вайну. Палова беларусаў ідзе ў партызаны, другая палова – у паліцыю, і часам яны файна ладзяць адно з адным».
Бяседа ў доме Цярэшкі, дзе п’яны Сырадоеў пачуваецца зусім ужо гаспадаром, – нібы ілюстрацыя да гэтай сініцынскай тэзы. Толькі вось выходзіць асечка: «Вунь, у зарэчанскім пасёлку Сырадоеў усю сям’ю спаліў. У іх хаваўся наш партызан, камандзір. І ніхто, апроч сваіх, ня ведаў. Значыць, са сваіх і прагаварыўся, пахваліўся. І ўся сям’я загінула».
То бок ладзіць адно з адным не выходзіць. Таксама, як не выходзіць – нават пад страхам гібелі ўсёй сям’і – маўчаць, не пахваліцца сваім учынкам.
Гэта што тычыць вайны. А «Трыбунал» жа – ня толькі пра вайну.
Вось, седзячы ў мяху, пачынае гаворку навасьпечаны стараста Калабок:
– Вот – дасталася мне ўлада. А для чаго яна мне? Чаго мне ад яе хацець? Ад пасады маёй? Ад улады ў руках маіх? Ну, што я магу мець ад яе? Есьці дасыта з чужога катла і смачнае магу? Магу! Піць на дармавінку магу? Магу! А што яшчэ? Ну… Пазьдзекавацца з каго-небудзь, хто мне не па носе… Магу? Магу! Дык няўжо людзі… некаторыя… каторыя рвуцца да ўлады, яны толькі гэтага і хочуць? А некаторыя так ірвуцца, так локцямі штурхаюцца, адзін другога грызуць, кусаюць, ліжуць, плююць, апырскваюць духамі і абліваюць гразёю… Дзеля чаго? Каб быць… Абы толькі быў сыты, п’яны і пад носам – табакерка… А чаму я ўсё-такі захапіў яе – уладу гэтую, для чаго? На ўсякі выпадак! А раптам ды заўтра яна спатрэбіцца. А? На ўсякі выпадак, хай будзе ў маіх руках. А яна, халера, так пячэцца…
Кажуць, калі ў Расейскім драматычным тэатры паставілі «Разбуранае гняздо» Янкі Купалы, на воклічы «Бацька павесіўся!» заля выбухнула авацыямі. Перачытайце яшчэ раз прыведзены маналёг Цярэшкі Калабка – і падумайце, колькі разоў давялося б залі пляскаць у ладкі, калі б Луцэнка ці Раеўскі сёньня наноў паставілі «Трыбунал»! Як надзённа гучыць кожнае слова Цярэшкі.
Але Раеўскі і Луцэнка занятыя выкшталцонасьцямі: адзін ставіць Поля Клядэля (няхай, гэта шчэ можна трываць), другі – дык зусім нават Курэйчыка. Драматург, які стварыў цэлы рэпэртуар для нацыянальнага тэатру, дзе аналягам можа быць хіба Астроўскі ў Расеі і Гальдоні ў Італіі, цяпер незапатрабаваны. Хоць вырасла цэлае пакаленьне, якое мае патрэбу ў тым, каб наноў перачытаць Макаёнка.
Мне пашэнціла. Я належу да іншага пакаленьня. Я памятаю тэлевізійныя вэрсіі макаёнкаўскіх п’есаў. Я памятаю ў «Зацюканым апостале» бліскучага і гнуткага хлуса Тату – Аўгуста Мілаванава – таго самага, якога сёньня рэжысэр выпускае на сцэну для трох рэплік і стаяньня слупам у ролі Плюшкіна. Я памятаю Генадзя Аўсяньнікава – Цярэшку, які быў больш абмежаваны і трагічны, чым у выкананьні Лява Дурава (і гэтага я памятаю!). І памятаю заключны маналёг Каравая – галоўнага героя «Таблеткі пад язык», сыгранага ўжо нябожчыкам Валянцінам Белахвосьцікам:
– У чым сакрэт нашай цярплівасьці, жывучасьці, неўміручасьці? У тым, што мужык, селянін вечна чакае і надзеецца. Пасее азімыя і чакае – а ці ўзыдзе, а ці выпадзе сьнег, ці пакрые пасевы ад марозу? Вясной – ледзь сьнег з поля – сам ён у поле. Ці ня вымерзла, ці ня вымакла. Пасее яравое – і зноў жа – а як узышло. А потым чакае з надзеяй – а як закаласуе, а як закрасуе, а як наліваецца. Радзілася цялушачка, і зноў жа з надзеяй чакае, калі яна стане кароўкай. Пасадзіць дубчык і чакае – калі ж вырасьце яблынька ці груша. Чакае дожджыку, чакае сонейка. Чакае вясны, чакае жніва. Сёньня зробіць, а вынікі ня тут жа на далоні, а трэба чакаць…
Усё праўда. Пастаўце замест слова «мужык» слова «беларус» – і ўсё застанецца на сваіх месцах. Чакаць і спадзявацца – калі нічога, здаецца, ад цябе ўжо не залежыць. Ці не трагедыя гэта нашага нацыянальнага мэнталітэту?!
Бо – ці дачакаемся?
