Анатоль Сідарэвіч на разьвітаньне зь Янкам Брылём.
Тэлефонны званок ад Яго раздаўся 11 ліпеня.
– Толя? Я ў пятніцу паеду ў Крынічнае. Зайдзі да мяне. Тут у мяне падпісаная кніжка.
Гэтая кніжка – загалоўку яе я ня ведаў – была здадзеная ў выдавецтва «Про Хрысто» ўвесну сёлета, незадоўга да таго, як Ён меўся легчы на свой звычайны прафагляд у больніцы.
Гэтыя агляды праводзіліся штогод і ўспрымаліся як нешта будзённае. Да таго ж і самаадчуванне ў Янкі Брыля было нармальнае. Я быў у яго ў больніцы (здаецца, у пятніцу). Мы сядзелі на калідоры другога паверху і размаўлялі, калі падышла доктарка і сказала, што ім – доктарцы і Янку Брылю – трэба ісьці на абсьледваньне сасудаў ног. Каля дзьвярэй ліфту на лесьвічнай пляцоўцы мы парукаліся, а на наступным тыдні Натальля Семашкевіч, Брылёва дачка, пад вялікім скарэтам сказала, што бацьку з Рэспубліканскае клінічнае больніцы перавезьлі ў Бараўляны: у яго праблема з тоўстай кішкай. Пры гэтым слове – «Бараўляны» – я войкнуў, але здагадаўся спытацца, ці добры ў Старога апэтыт. «Добры», – адказала Натальля. І я зрабіў выснову, што ў Янкі Брыля або кіста, або паліп. І падумаў, што Пісьменьнік убачыць сваю кніжку.
Гэтая таямніца – што Пісьменьнік ляжыць у больніцы, – ня выйшла за межы вузкага кола людзей. Натальля апавядала, як маецца яе бацька ў Бараўлянах, што ён ляжыць у агульнай палаце побач з мэханізатарам з Лагойскага раёну, у якога праз кожнае слова мат... Потым стала вядома, што яго, удзельніка вайны, нарэшце здагадаліся пакласьці ў палату для ўдзельнікаў вайны... Праўда, спатрэбілася, каб адна супрацоўніца сказала, што Пісьменьнік сапраўды браў удзел у вайне.
Калі Іван Антонавіч вярнуўся з Бараўлянаў ў больніцу на менскай вуліцы Энгельса, я рады быў яго вітаць на гэты раз на калідоры пятага паверху і нават выдаць таямніцу ягонага бараўлянскага бытаваньня. Напісаў электронны ліст пра гэта Васілю Сёмуху, якога – я заўсёды тое ведаў – Іван Антонавіч любіў і як чалавека, і як літаратара. А па тэлефоне паведаміў Міхасю Скоблу, бо яго Іван Антонавіч таксама любіў.
Што з больніцы Брыль вярнуўся дадому, – пра тое я ведаў. Празь дзень-другі Ён пазваніў мне. І я спытаўся: «Pan siedzi przy biurku?» – «Nie, – быў адказ, – przy stole. Będę jadł obiad». Нашы размовы з польскімі ўстаўкамі нікога не дзівілі. Наадварот, кагосьці зьдзівіла б, што мы падчас гутаркі абышліся хоць без аднае польскае фразы. Нас яднала, у прыватнасьці, і любоў да польскага краснага пісьменства (зрэшты, як і да ўкраінскага, да расейскага, да ўсякага іншага, не кажучы пра тое, што найперш мы любілі сваё).
Было запрашэньне наведаць Яго. І я прыкідваў, калі змагу паехаць на вуліцу Дразда, каб пасядзець зь Ім не хвіліну-другую, а, як гэта павялося, некалькі гадзін. Я разумеў, што пасьля сьмерці Ніны Міхайлаўны Івану Антонавічу, бывае, няма з кім паразмаўляць. Ня будзе ж ён увесь дзень чытаць і пісаць. І сябры-таварышы ня кожную гадзіну тэлефануюць... Апрача таго, з гэтых размоваў быў мне спажытак: інфармацыя, факты пра былое, пра пісьменьнікаў, дзеячоў мастацтва. Кажучы словамі Томаса Мана, Ён быў багаты на гісторыі стары.
І вось раздаўся тэлефонны званок: Іван Антонавіч не пытаўся, калі я завітаю, а клікаў мяне да сябе.
Я быў у яго 13 ліпеня.
Гэты дамафонны сыгнал, голас гаспадара кватэры, расчыненыя дзверы саракавой кватэры і – «Здароў», і шырокая вялікая далонь, у якой хаваецца мая... далонька? А потым тапкі... Не, на гэты раз я хадзіў у адных шкарпэтках. І фатэль ад левага боку пісьменьніцкага стала (бюрка). А потым прыйшла Натальля. (Яна звычайна прыходзіла да бацькі ў абедзенны перапынак у аўторкі і чацьвяргі, а разам з сястрою Галінаю – штосуботы.) Наталья Іванаўна прыгатавала для нас даўно забытую мною зацірку з малаком і сырнікі, а сама пайшла на працу ў сваё выдавецтва «Мастацкая літаратура».
Абед, як заўсёды, быў смачны. Іван Антонавіч падбіваў мяне, каб на дэсэрт я пакаштаваў сотавага мёду, які прывёз Віктар Карамазаў. Скрыль гэтага мёду ляжаў на талерцы. Але я на спакусу не паддаўся.
А потым мы зноў сядзелі ля таго стала ў тым пакоі, дзе фатаздымкі пісьменьнікавых маці і бацькі, брата Міхася, партрэты Лява Талстога і Янкі Купалы, бюст Якуба Коласа. Дзе стаіць шафа з улюбёнымі кнігамі. І са здымкамі ўнукаў. Пра іх – Дануту, Вольгу, Міхася, Антося, пра маленькую Дарку – дзед і прадзед з любасьцю казаў і цяпер. Нейк закранулі ў размове і ваенную тэму. Іван Антонавіч дастаў з шуфляды здымак свайго таварыша зброі, якому нядаўна польскі ўрад надаў ранг паручніка. Я ведаў пра Фляр’яна з Глыбокага (няхай даруе мне стары жаўнер, што забыў у гэтую хвіліну ягонае прозьвішча) і раней. І бачыў здымак маладзенькіх жаўнераў, зроблены ў 1939-м на беразе мора пад Гдыняй амаль напярэдадні вайны. З гэтага ж, сёлетняга, на мяне глядзеў ужо даўно немалады чалавек з маладымі вачамі ў бэрэце зь Белым Арлом і адзнакамі паручніка Войска Польскага. І Іван Антонавіч згадаў, як ён, навабранец, нудзіўся ў нядзелю ў казарме і раптам зь яе далёкага кутка пачуў гукі гармоніка і роднае, незабыўнае:
А Лявоніху Лявон палюбіў…
Малады жаўнер Брыль стрымгалоў кінуўся на гэтыя гукі. І так пазнаўміўся з Флёркам…
Наша размова перапынялася тэлефоннымі званкамі. Ніна Мацяш паведамляла, што ў яе Белаазёрску 29 градусаў гарачыні. Хрысьціна Лялько вяла гутарку з пра выдавецкія справы і справы часопісу «Наша вера» (хвілінку з рэдактаракай пагаманіў і я). А яшчэ была размова з пані Калесьнікавай, удавою Уладзімера Калесьніка. «Зосечка», – зьвяртаўся Пісьменьнік да яе...
Ага, найперш я атрымаў кніжку. Тую самую, здадзеную ў набор ўвесну. «Парастак». Я разглядаў прыгожую вокладку. І калі пазваніла Хрысьціна, я пахваліў аздабленьне кніжкі і рэдактарцы. На кніжцы была дэдыкацыя: «Анатолю Сідарэвічу на сорак першым годзе сяброўства». «Паглядзі, – сказаў Пісьменьнік, – ці няма якое памылкі». – «Я знаёмы з вамі ўжо сорак другі год». Іван Антонавіч узяў кніжку і ўнёс у дэдыкацыю папраўку. А яшчэ Ён даў мне пакет з асобнікамі кнігі для «дзеяслоўцаў» – супрацоўнікаў рэдакцыі часопісу «Дзеяслоў». Гэты пакет я мусіў перадаць Міхасю Скоблу, які пад той час «недзе прапаў».
Калі Пісьменьнік вярнуўся з Бараўлянаў і ачуньваў у больніцы, я спытаўся у Натальлі, ці ёсьць у Яго цікавасьць да жыцьця, да літаратуры, да падзеяў у Беларусі і ў сьвеце? «А як жа?!» І я парадаваўся: значыць, усё непагана, усё добра.
Мы размаўлялі пра літаратуру. Яшчэ пасьля Бараўлянаў, у больніцы Іван Антонавіч дзяліўся сваім адкрыцьцём, якое ён зрабіў дзякучы дачцэ Галіне. Гэта была проза Івана Шмялёва. Двухтомнік пісьменьніка ляжаў на бальнічным падваконьніку. Цяпер Ён разважаў пра мову і пра стыль Івана Шмялёва. Заўважыўшы, што пісьменьнік аж надта праваслаўны, Ён шукаў падабенства паміж Шмялёвым, Мікалаем Лясковым ды Іванам Буніным. Падзяліўся яшчэ адной радасьцю – новаю кніжкаю Віктара Карамазава. «Пра Антона Бархаткова? – спытаўся я. – Той раз, як я быў у вас, прыходзіў Віктар Філімонавіч і паказваў гэтую кніжку. Добра выдадзеная». – «Не, гэтая новая кніжка. Пра Гаўрылу Вашчанку». Паразмаўлялі пра апошні нумар «Дзеяслова»: пра ўспаміны Ніла Гілевіча і Ўладзімера Арлова, публіцыстыку Віктара Казька ды Сяргея Абламейкі. «Апавяданьні Валодзі Сьцяпана чытаў?» Пачуўшы адмоўны адказ, параіў абавязкова пачытаць: добрая проза. Я прачытаў пакуль што першае апавяданьне. Валодзю трэба павіншаваць: гэта проза добрага густу, добрага стылю. Думаў, напішу пра гэта ў лісьце да Івана Антонавіча, падзякую за падказку.
Згадалі ў размове і маладога гісторыка Андрэя Вашкевіча з Горадні. І яшчэ аднаго гісторыка з таго самага места, які наважыўся пісаць пра Пятра Сеўрука – заходнебеларускага паэта, талстоўца, пацыфіста, нерадынарную асобу. Іван Антонавіч пераказаў мне зьмест адказу гэтаму гісторыку, які хацеў бы зрабіць з Сеўрука славянароса. А потым паказаў тэкст, які ён адмыслова напісаў для будучае кнігі пра народную артыстку Марыю Захарэвіч.
Гэта быў першы тэкст пасьля больніцы і санаторыі. Там, сказаў Іван Антонавіч, ён не пісаў. «За вас маліліся. Наш бацюшка Андрэй Абламейка і пры сугубай екценьні, і пры вялікім уваходзе, з Дарамі ў чашы». – «З гэтага боку ў мяне ўсё было добра». І апавёў, як за яго ставілі сьвечкі ў касьцёлах.
(У суботу 22-га, калі пісьменьніка зь лецішча прывезьлі ў больніцу, пра гэта ведалі толькі родныя і мэдыкі. На гэты раз малітвы грэка- і рыма-каталікоў не гучалі. А калі б гучалі?..)
І зноў, вярнуўшыся да літаратуры, Ён як пахваліўся – сказаў, што ў больніцу прыходзіў да яго Васіль Сёмуха і прынёс пераклад рамана Клаўса Мана. Потым я пісаў Васілю Сяргеевічу пра цеплыню ў голасе Старога і што Стары турбаваўся, ці атрымаў ён, Сёмуха, «Парастак». І прачытаў адказ: «Кніжку Брыля атрымаў і адным духам – прачытаў. Ня ведаю сам, чаму я так люблю ягоную прозу: просьценька, шчыра, без выкрунтасаў, элемэнтарна, як карова ў цэркві, а от жа кожны раз за сэрца бярэ. Справакаваў Брыль цэлы паток мініяцюраў, і вось ужо хто толькі ня піша, а ніхто так напісаць не ўмее». І, вяртаючыся да свайго візыту ў больніцу: «Мы з Брылём добранька пагутарылі, мне аж на душы пацяплела». А пра тое, што ён атрымаў кніжку, Васіль Сяргеевіч абяцаўся патэлефанаваць Натальлі, каб яна перадала гэтую вестку свайму бацьку ў Крынічнае.
Ідучы ад Янкі Брыля, я падумаў, што Ён ад’яжджае ў Крынічнае 14 ліпеня – у Дзень узяцьця Бастыліі. І пашкадаваў, што не пажартаваў з гэтае нагоды. І думаў: я размаўляў з ранейшым Брылём. Стары пасьля бальнічнае эпапэі і санаторыі пасьвяжэў з твару, нават памаладзеў. Пра гэтае сваё адкрыцьцё я наважыўся быў сказаць дочкам Івана Антонавіча, але вырашыў устрымацца: успомніў народнае «У добры час сказаць, а ў ліхі памаўчаць».
14-га Янка Брыль паехаў у роднае Панямоньне. 15-га раніцай я выехаў у Полацкі раён і далучыўся да пілігрымаў, якія ўжо каторы дзень ішлі ад Усьпенскае горкі ў Віцебску, дзе забілі ўладыку Язафата Кунцэвіча, да Сьвятое Сафіі ў Полацку, дзе цар Пётар І забіў уніяцкіх сьвятароў.
У Сьвятой Сафіі, дзе нам дазволілі пабыць хвілін дзесяць, я згадаў адзін момант з размовы (ня ведаў, што апошняй) зь Янкам Брылём. Пра тое, як Валодзя Ягоўдзік, прачытаўшы ягонае эсэ «Сустрэчы з Сафіяй», зьмешчанае ў кнізе «Парастак», абяцаў у верасьні звазіць Пісьменьніка ў Полацак. Пасьля малітваў у саборы я падумаў: Стары можа стаміцца, яму трэба будзе недзе паабедаць. І вырашыў я спытацца ў айца Лявонція з Барысаглебскага манастыра ў Полацку, ці не прывеціць брація Янку Брыля. Але размову з айцом Лявонціем я адклаў на потым. Пішучы пасьля пілігрымкі ліст да асабіста мне незнаёмага Андрэя Вашкевіча, я напісаў яму: мы можам сустрэцца ў Крынічным 4 жніўня, калі будзем сьвяткаваць 89-ты дзень нараджэньня Івана Антонавіча. Вось у дзень і плянаваў я пагутарыць зь Пісьменьнікам пра ягоную паездку ў Полацак і пра магчымы адпачынак у манахаў-студытаў, а потым паразмаўляць і з айцом Лявонціем...
Ня будзем мы сьвяткаваць у Крынічным дзень нараджэньня Янкі Брыля. Не сустрэнуся я там зь сябрамі. Не палюбуюся я на тыя панямонскія краявіды.
Ня зьдзейсьнілася мара пісьменьніка яшчэ раз зьезьдзіць у Полацак да чыстае «ў сваёй непераможнай святасьці» Сафіі...
