Лаўрэаткай Нобелеўскай прэміі па літаратуры за 2009 год стала нямецкая пісьменніца, што нарадзілася ў Румыніі, Герта Мюлер.
«Яна глядзіць на гаспадароў палітыкі вачыма ахвяры», — напісалі нядаўна пра Герту Мюлер ў нямецкай газеце «Цайт». І творы гэтыя — вершы, раманы і эсэ — «важная літаратурная вяха, голас сумлення ў часы ідэалагічнага тэрору, варожасці і прыгнёту».
Сёлета Нобель уручаны літаратурнай змагарцы за свабоду, рупнаму летапісцу злыбедаў і няшчасцяў, якія толькі здаецца, што зніклі. Мюлер не сумняецца, што ў хуткім часе нехта яшчэ, нехта на іншай зямлі зноўку апынецца пад прыгнётам… Толькі імёны душыцеляў і ідэалогіяў зменяцца.
Мюлер — падвойная ахвяра. Сотні гадоў таму вялікія групы немцаў імігравалі ў Румынію і жылі там самастойнымі вясковымі суполкамі. Хай сабе дзвюхмоўныя, але румынскія немцы жылі адасоблена, гетаізавана ад карэнных румынаў. Калі Герта нарадзілася ў 1953 годзе, гэтая меншыня была гнаная: румынскім немцам не было як вярнуцца на гістарычную Радзіму, бо камуністычны рэжым проста не дазваляў. Адзінае, чаму вучылася забытая і заняпалая грамада, — гэта мова страху і маўчання.
Мюлер парушыла гэтае маўчанне яшчэ дзеўчынай: акрамя сваёй асноўнай прафесіі перакладчыцы з нямецкай на румынскую, яна зрабілася перакладчыцай з маўклівай нямецкай на нямецкую гучную — пачала пісаць дзёрзкія вершы. Гэта не спадабалася «Сэкурытатэ», румынскаму аналагу савецкага КГБ: за вершы і за адмову супрацоўнічаць з паліцыяй яе звальняюць з працы, бязбожна цэнзуруюць вершы. Тады Герта зарабляла прыватнымі заняткамі па нямецкай мове. Толькі ў 1987 годзе ёй і яе мужу, таксама нямецкамоўнаму пісьменніку Рыхарду Вагнеру, дазволілі выехаць на гістарычную Радзіму.
У Нямеччыне хутка высветліла, што яна не можа пакінуць за спінаю варожасць і прыгнёт, і стуль яе паэзія і проза прысвячаюцца звычайнаму чалавеку ў надзвычайных, немагчымых становішчах, ва ўмовах палітычнай тыраніі. Так шмат хто з яе герояў — імігранты з дэспатычнай Усходняй Еўропы: Ірэн з раману «Падарожжы на адной назе» прыязджае ў Берлін з ананімнай усходнееўрапейскае краіны, і мусіць даць рады не толькі свайму змрочнаму мінуламу, але таксама шэрай і лютай рэчаіснасці цывілізаванага Берліна.
У «Краіне зялёных сліваў» гераіня раману — жанчына з нямецкай меншасці ў Румыніі, дакладна як сама Мюлер, што змагаецца за сваю культуру, спрабуе заручыцца падрымкай сваіх супляменнікаў, але досыць хутка высвятляе іх вялікую сімпатыю да нацысцкага руху, і вырашае вырвацца з праклятага краю, дзе ёй давялося нарадзіцца і жыць.
Або развагі пра свабоду ў апавяданні «Любоўнае спатканне», дзе галоўная гераіня, швачкі, якая шые гарнітуры для мужчын на заштатнай тэкстыльнай фабрыцы таксама ананімнай безаблічнай камуністычнай краіны. Швачка ў кожную подбіўку гарнітура кладзе цыдулку, на якой напісана «Стань маім мужам», з надзеяй, што нехта злітуецца і вызваліць жанчыну ад яе незайздроснай долі.
Проза Мюлер просталінейная, нешматслоўная, празрыстая да непрыстойнасці, яна хутчэй лупцуе, а не лашчыць чытача. Свае эстэтычныя назіранні, моўныя эксперыменты Герта прыхоўвае для паэзіі.
Дарма што ў Нямеччыне Мюлер атрымала прэстыжныя прэміі імя Франца Кафкі, яе раманы не зрабіліся бэстселерамі. Але цяпер, пасля Нобеля, у немцаў і ў румынаў (дый не толькі ў іх) ёсць цудоўная магчымасць пачуць голас сумлення жывога, разумнага і, галоўнае, якое не забывае.
