У канцы 2009 года ў выдавецтве «БелЭн» выйшла «Гісторыя беларускай кнігі. Кніжная культура Вялікага Княства Літоўскага» Міколы Нікалаева. Аўтар распавядае пра працу над 400-старонкавым томам.
«Наша Ніва»: Папярэдняя «Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі», выдадзеная ў 1926 годзе, належала Вацлаву Ластоўскаму. Чым ваша даследаванне адрозніваецца ад згаданай працы?
Мікола Нікалаеў: Падыход Ластоўскага быў такі: што пісана кірыліцай — беларускае, а што створана не кірыліцай ён не разглядаў. Тое самае было і ў акадэміка Карскага. Ён браў беларускую культуру толькі як кірылічную, прычым толькі частку кірылічнай. Я разглядаў усе кнігі, якія ствараліся на тэрыторыі княства. Звяртаўся таксама і да завезеных кніжак, але толькі да самых знакавых.
«НН»: Падчас працы над кнігай вы зрабілі шэраг адкрыццяў.
МН: Так. Існуе паняцце «Агульнарускі кніжны фонд». Калі рукапісная кніга не падпісаная, то яна залічваецца да такога фонду. І я паставіў сабе задачу пашукаць, а ці няма там беларускага матэрыялу. Але на кнігах адсутнічаюць выходныя звесткі. Таму дзякуючы толькі параўнанням гэтых кніг з кнігамі датаванымі можна было зрабіць выснову, што яны з адной майстэрні на тэрыторыі ВКЛ. І такіх адкрыццяў я зрабіў шмат.
Эксклюзіўнай знаходкай з’яўляецца закладка-выцінанка XVIII стагоддзя. Яна цікавая тым, што створана на цэлае стагоддзе раней за тую, якую Яўген Сахута ў сваёй кнізе «Беларуская выцінанка» назваў найстарэйшай са знойдзеных.
Працуючы з рознымі кнігамі, я заўважыў «запазычванні» замежнымі друкарамі ілюстрацый з нашых выданняў. Напрыклад, ілюстрацыя «Лагер іўдзеяў (дванаццаць кален Ізраіля)» з Брэсцкай Бібліі (1563) у 1565 годзе ў паменшаным выглядзе з’явілася ў кнізе, выдадзенай у Ліёне. Пра што гэта гаворыць? Што была адзіная культурная прастора.
«НН»: Але ж гэта парушэнне аўтарскіх правоў.
МН: Пра аўтарскія правы ніхто і не чуў тады. Дзе тая Францыя? І такая гісторыя не адна. Магілёўскаму друкару Вошчанку замовілі ілюстрацыі да кнігі «Турэцкая манархія». Ён узяў французскае выданне 1670 года і зрабіў люстэркавыя копіі. І ў 1678 годзе надрукаваў ужо ў Слуцку.
Я неяк гартаў кнігу «Аб святых патронах Польшчы і Літвы». Паглядзеўшы на вобраз св. Галікана, задумаўся над тым, дзе мог бачыць падобны твар. І мне падумалася пра Льва Сапегу. Знайшоў арыгінал партрэта Сапегі 1621 года. Падабенства відавочнае. Гравюра св. Галікана датуецца 1671 годам. Таму я ўпэўнены, што мастак зрабіў люстэркавую копію з партрэта канцлера ВКЛ.
«НН»: «Кніжная культура Вялікага Княства Літоўскага» — гэта толькі першы том «Гісторыі беларускай кнігі». Калі з’явіцца другі?
МН: Над ім ідзе праца. Але ў яго іншыя аўтары. Калі я прынёс свой рукапіс у выдавецтва «БелЭн», то там пагадзіліся выдаваць кнігу пры ўмове, што будзе напісаны другі том, які пазнаёміць з гісторыяй кнігі да нашага часу. Па дапамогу я звярнуўся да выкладчыцы БДУ культуры і мастацтва Ларысы Доўнар. У выніку склаўся аўтарскі калектыў, у які ўвайшлі Ларыса Доўнар, дырэктар Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі Раман Матульскі, прарэктар па навуковай працы Беларускай акадэміі мастацтваў Міхась Баразна. Я выступаю ў якасці галоўнага рэдактара, каб злучыць іх тэксты ў кнігу, стварыць арганічны працяг першага тома, а не зборнік артыкулаў. Тэксты ўжо гатовыя. Дзесьці восенню кніга павінна выйсці.
***
Мікола Нікалаеў нарадзіўся ў 1955 годзе на Гарадзеншчыне. Скончыў Беларускі дзяржаўны універсітэт па спецыяльнасці «гісторыя, археалогія». У 1988 годзе ў Ленінградзе абараніў кандыдацкую дысертацыю «Славянская рукапісная кніга на беларускіх землях у XIV-XVIII стст.», у 1997 г. у Санкт-Пецярбургу — доктарскую дысертацыю «Кніжная культура Вялікага Княства Літоўскага». Летась выйшла яго фундаментальнае даследаванне «Беларускі Пецярбург». Працуе загадчыкам аддзела рэдкіх кніг Расійскай нацыянальнай бібліятэкі.
«Турэцкая манархія». Парыж, 1670.
Св. Галікан (злева) і Леў Сапега.
